Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық)
- (-айын)
- -йық (-лық)
- -сын (-сін)
- Қалау рай
- -ғы ( + м
- Шартты рай
- ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ § 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
- Өткен шақ
- -ды (-ді)
- Анық (айғақты) өткен шақ
- -ған (-ген, -қан, -кен)
- -ып еді (-іп еді, -п еді)
- -ған еді (-ген еді, -қан еді, -кен еді)
- Танық (айғақсыз) өткен шақ
- -а + ды екен (-е+ді екен)
- Неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ
§ 96. РАЙ КАТЕГОРИЯСЫ ' Адам сөйлегенде я жазғанда белгілі бір жайт тура- лы жалац хабар беріп кана қоймайды, соған катысты өзінше түйген көзкарасын, кеніл қошын, ой қүбылысын да қоса білдіріп отырады. Өйтксні ондайда кеңіл, ой қүбылысы аркылы айтылатын хабардыц аныктығы, та- пыктығы, ақиқаттығы, шындыгы, айкындығы, неғайбыл- дығы, күдіктілігі, күңгірттігі, күмәнділігі, болжалдылы- ғы, жорамалдылығы, ықтияттылығы, тыңғылыктылығы, үстіртіндігі, шалағайлығы, орындылығы, мүмкіндігі, ық- тималдығы... тэрізді жай-жапсарлар да, сопдай-ақ, аяныш, жалыныш, куаныш, реніш, жиреніш, екініш, еті ніш... сиякты көніл күйі жайлары да ацғартылып отырады. Сейлеушінің я жазушының кеңіл қошыный осындай еәттері модальдік (арайлық) реңк деп аталадьі Модальдік реңк жеке сейлеушінің я жазушының ті- лінде ғана немесе жеке сейлемде ғана үшырасатын не- кен-саяқ қүбылыс емес, жалпы үлт тілінің табиғатыиз грамматикалық құрылысына сай қалыптасқан жүпеЛ1 лексика-грамматикалық категория. Бұл категория тіл- 310 дің тиісті лексикалык, фонетикалық, грамматикалық тә- сілдері арқылы беріліп, сол дәнекерлер арқылы жарық- <а да шығады, аңғарылып та отырады. Сөйлеу тілінде кеңіл қошына, ой келеңкесіне қатыс- гы әр қилы реңктер, әдетте, сөйлемдегі сездердің, сез Зөлшектерініц, сез тіркестерінің түрлі-түрлі қарым-қа- гынастарынан туады, солардың мағыналарынан керініп этырады. Тілдегі осындай, бір-біріне қатысты, жеке-же- хе модальдық мағыналардан жалпы грамматнкалық мо- ^альдық категориясы құралады. Жалпы грамматикалық категория болғандықтан, модальдық мағыналар синтак- :исте де, морфологияда да ұшырасады. Сөйлемнің мо- цальдігі бүкіл сөйлемге тән құбылыс болады да, кебіне- ;е лексикалық, интонациялық тәсілдер арқылы жарыққа шығады. Осы себептен сейлем модальдігі, әдетте, син- гаксисте арнай қаралады. Ал модальдік категориясыныц көптеген мағыналары морфологиялық дәнекерлер арқы- лы. еолардыН‘ ішінде көбінеСе етістіктің рай формалары аркылы жасалатындықтан, бұл мәселе морфологияда да қаралады. БІрақ морфологиялық құбылыстардың (рай- лардың) мазмұны синтаксиспен жіті байланысты бола- ды. Сол себептен модальдік мазмұн, әдетте, сейлемнен жеціл айқындалады. Осыған орай рай категориясы, оның формаларының мағыналары, қызметтері және колданы- лу ерекшеліктері сейлемге байланысты талданады. Сейтіп, сөйлеуші лебізінің я сөйлеуші пікірінің ақи- қат шындыққа қатысын білдіретін тілдегі тиісті фонети- калық, лексикалық, грамматикалық тәсілдер және олар арқылы берілу жуйесі модальдік (арай) категория деп аталады. Бұл катынас акикатқа орай, оған сай келетін нағыз шындықты да, (жүзеге асыруға боларлықтай, орындаларлықтай) реальді кұбылысты да білдіре алады. Модальдік категорияның етістік формалары аркылы берілетін амал-тәсілдерінің жүйесі етістікгің райы деп аталады. Етістіктің райы — мазмүн жағынан да, форма жағы- Нан да — аса бай категория. Мысалы: мен барайын; мен Ьарайыніиы; мен барсамшы; мен бара алмаймын; мен бара қояиын; мен бара салайын; мен барып көрейін; мен барып та ңалармын; мен барсам етті; мен барып едім foil; мен барар ма екенмін; мен барсам керек; мен бар- ?ан екенмін; менің барғым келеді... тәрізді жай сейлем- Цердегі етістік формаларын алсақ, олардың әрқайсы- 311 сында өзіне ғана тән, өзгелерінде жоқ модальдік моң (реңк) бар. Ал сол модальдік реңктердің (мәидердің) қай-кайсысы болсын етістіктіц тиісті формалары аркы- лы беріліп, сол формалар аркылы бір-бірінен ажыра- тылып тұр және сол формалар арқылы, қашдн да бол- сын, езара сараланып отырады Осы мысалдардан-ақ рай категориясы етістіктіц грамматикаланған синтети- калық және аналитикалык формаларының бәрімеп де байланысты екені көрінеді, демек, рай категориясы шақ формаларымен де, амалдыц жүзеге асу сипатыи білді- рстін формалармен де, есімшс мен көсемшснін форма- ларымен де және етістіктін кейбір өзге түр-формалары- мен де байланысты болады. Рай категориясы сейлеуші (субъекті) мен амал-әре- кеттің арасындағы қатынастың қилы-килы реңктерін білдіретіндіктен, сол реңк түрлерінің араларында да тиісті парық болады. Өйткені сейлемде айтылатын ой я пікір объективті шындықты тура я анык етігі білдіруі немесе оны реальді (шындай) етіп керсетуі де мүмкін. Сондай-ақ, сейлемде айтылатын объективті шындық бү- кіл сейлемнін мазмүнымен бірде дәл бірдей шығып тү- йіссе, бірде тоқайласпай күңгірттеніп те керінуі мүмкін, демек, реальді кұбылыс пен объективті шындык кейде бірдей болып шықса, кейде бірдей болмай шығуы да мүмкін. Дегенмен, модальдік категория арқылы айты- латын пікірдің ақиқатка қатынасы не реальді болып, не неғайбыл болып көрінуі тиіс. Осындай ерекшеліктерге қарай, демек, амалдың. (әрекеттің, қимылдын, т. б.) аки- катқа катысын білдіруіне қарай, етістік райлары іштей сараланып, ашық (негізгі) райлар және неғайбыл (жәр- демші) райлар деп аталатын екі салаға белінеді. Олар- дың негізп сипаттары мен айырмашылыктары мынадай: Ашық (негізгі) райда арнаулы грамматикалык керсеткіштер болмайды, неғайбыл (жәрдемші) райлар- да арнаулы қосымшалар (керсеткіштер) болады. Арнау- лы керсеткіштері (қосымшалары) болатыны және бол- майтынына қарай, неғайбыл райлар мен ашық рай бір- біріне қарама-қарсы қойылып қаралады. Демек, олар формалары жағынан көрсеткішті және көрсеткішсіз рай- лар деп танылады да, семантика-грамматика жағынағ ашық (негізгі) рай амалдын (әрекеттің, қимылдын...) реальді екенін, ал неғайбыл (жәрдемші) райлар амал- дыц реальді емес екенін білдірулеріне орай бір біріне қарсылас категориялар деп танылады. 312 Ашық (негізгі) рай, амалды (әрекетті...) реальді етіп көрсететіндіктен, мезгіл үғымымен •—еткен, казіргі" және келер шақтармен байланысты болады да, сенлеу тіліндс сол шак формалары аркылы керінеді. Ал неғай- был райлар амалдың реальді емес (иареальді) екенін, яғни амалдың негативті сипатын білдіріп, олардын бұ- йыру қалау, шарт ету, қажет санау, ләзім көру тәрізді модальдік реңктер түрінде атайды да, тек келешекке мегзегені ғана болмаса, шак категориясына тікелей ка- тыспайды. Ашық райдың қолданылу өресі де, мағыналық ка- рьімы да әрі кец, әрі аса бай ұтымды болады. Сол себеп- тен көптеген модальдік реңктер мен басқа да таза су- бъектпвтік мағыиаларды білдіру үшін индикативтің {ашық райдың) формалары аса жиі колданылады. Онан қала берді, ондай реңктер мен мағыналарды білдіргенде ашық рай (индиктив) тілдегі арнаулы модаль сездерді де (бәлки, бәсе, әрине, әлбетте, мүмкін, ықтимал 313 кезінде келсем еді де (етті); Бүл аманатты орындай алар ма екенмін; Сіз тіпті шөлдеп кеткен шығарсыз). Модаль сөздер мен модаль шылаулардың ашық рай формаларымен жиі қолданылуы нәтижесінде көптегең аналитикалық модаль тіркестер туған. Ал әр райдыц алды-алдына тән сипаттары мен ерек- шеліктері төмендегідей. Ашық рай (индикатив) Ашық райдың арнаулы қосымшалары болмағаиымен, бұл категория амалдын белгілі бір мезгілде, яғни өткен, казіргі және алдағы кездердін. бірінде болу я болмауын. өту я етпеуін керсететін шақ формаларымен тікелей байланысты болатындықтан, шақ формаларынын жүйесі оның (индикативтік) грамматикалық көрсеткіштері есе- бінде қызмет етеді. Бұл кызмет — ашык райға тән таби- ғи нәрсе. Ал оның осылайша болуы индикатив форма- ларының ақиқат шындықты және реальді күбылысқа қатысты модальдік мағыналарын білдіруімен байлаиыс- ты. Өйткені реальдік (арай) деген құбылыс адамнын (субъектінің) ырқынан тыс айналадағы, күнделікт емірде үнемі ұшырасып отыратын, болып я етіп жата- тын объективтік жағдайларға, атап айтқанда, мезгі/ және кеңістік қүбылыстарына тікелей қатысты болады Ал рай категориясы етістікке тән категория болатығ болса, амалды, әрекетті, кимылды, қозғалысты, процес терді білдіретін етістіктердің өздеріне тән табиғи фор масы — шақ (мезгіл) категориясымен байланысты. Өйт кені қандай амал я әрекет болсын белгілі бір мезгілде етеді. Ендеше, грамматикалық шак категориясы да етіс тіктің әрі ең негізгі, әрі ен. басты категориясы болуғг тиіс. Сейлеуші кандай бір хабар-ақбарды, қандай бір жай-жапсарды, қандай бір оқиға-керіністі сөз етсе де ол туралы езінің кеніл қошын, ойының көлеңкесін, көз қарасым, райын білдіргісі келсе де, оларды белгілі бір мезгілмен байланыстырмайынша,— айтуы, баяндауь мүмкін емес. Солай болса, рай мен шақ ұғымдары — бір бірімен байланысты құбылыстар. Бірак шак кате гориясы рай категориясына қарағанда, әлдеқайда кеі категория. Өйткені адам сейлегенде, кашан да болсын тек амал-әрекеттін. жалаң өзін ғана емес, оның мезгіл мен орнын да дойім ойда (көңілде) үстаумен қатар, өзі 314 цін олар жайындағы кезқарасын, қатынасын да білдіре- ді. Әрине, бұл ерекшелік қашан да болсын, шақпен бай- ланысты, ал шақ тек ашық ірайда ғана болады; амалды (эрекетті) тек индикатив қана реальді іс (процесс) етіп, " оны белғілі бір мезгіл аясында көрсетеді; езге райлар- да бүл кабілет болмайды. Солай болса, ашық райдың ен негізгі қасиеті — шақты, шақтың неше қилы мәнде- рін, реңктерін, білдіру болады. Сонымен катар, шақ формаларының әрі көп, әрі түрлі-түрлі болып қалыпта- суына осы категорияныц мазмұны, оның формалары жә- нс неше алуан модальдік рецктері себеп болған. Сонымен, ашық рай (индикагив) деп амал-әрекеттің өткенде, қазірде жэне келешекге болу я болмауын біл- діретін негативті грамматикалық категорияны айтамыз. Ашык рай (индикатив) формалары аркылы айтыла- тын хабар ақикат шындықты, реальді құбылысты білді- ріп, тікелей өткен шак, қазіргі шак, келер шақ катего- рияларымен байланысты болатындыктан, оның (ашық райдын) нақтылы мазмұны меп формалары шак катего- риясымен байланысты қаралады («Шақ категориясы» дсген тақырыпты қараңыз). Неғайбыл (ирреалды) райлар ► Етістік формалары аркылы тек ақикат шындық кана немесе реальді кұбылыс кана (орындалу мүмкіндігі бар кұбылыс кана) білдіріліп қоймайды, реальсыз жүзеге аспайтын я асу-аспауы күдікті амал-әрекет те беріледі. Мысалы: барайын, баріиы, барсын, бара көр, бара сал, бара қой, барғайсың, барсам, барғым келеді, баруға бо- лады, бара салсаңшы, бара қойса екен, барса екен, барса игі еді... деген формалардаи бұйрык, тілек, ынта, жа- лыныш, өтініш. шарт, күдіктену, жорамал, үйғару тә- різді мағыналар байқалады. Бірак сол мағыналардан амал-әрекеттің жүзеге асу-аспауы жайында ешқандай ашық я айқын пікір аңғарылмаііды, тек болашақ әре- кетке мегзеген әлдеқандай бір амал женіндегі ниет қа- на аталады. Сейтіп, бүл формалардан я өткен шаққа, я Қазіргі шаққа, я келер шакқа катысты яғии соларды байыптарлықтай мән бағдарланбайды, демек, бүлардан аталған үш шақ туралы ешқандай ашық түсінік керін- бейді. Рас, бүл формалардаи келешекке мезіреті етіле- тіндей әлдеқандай бір ишара пемесе әлдебір ниет сезі- леді. Бірақ бүл мезіреті келер шак мағынасын бермейді 315 , және бере де алмайды, тек соған мегзейді. Амал-оре- кеттін анық рецктерін білдіретін осындай етістік фор- малары неғайбыл (ирреальді, қосалқы, жәрдемші) рай- лар деп аталады. Неғайбыл (ирреальді, косалқы) райлардың білдіретп негізгі мағыналары әмір, бұйрық, тілек, өтініш, жалы- ныш, шарт, қажеттілік, тністілік, ләзімдік, мүмкіндік, кү- мәнділік... сиякты амал-әрекеттермен байланыеты боладь да, тек келешекке ғана мегзейді. Неғайбыл райлар- дың бәрі де модальдік ренк білдіру жағынан бір дәре- жеде, бір сатыда, біркатарда тұрады деуге болады. Өйт- кені, формалары мен мағыналары қаншалықты басқа- басқа болғандарымен, олардың бәрі де амалдын реаль сіз екенін білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, амалдын айқын емес екенін білдіретін негативтік сипат—неғай- был райлардың бәріне де тән жалпы қасиет. Бірақ, со лай бола тұра, бұлардын, формалары басқа-басқа болу ларына орай, модальдік реңктері де бөлек-бөлек болыі сараланып, әрқайсысы тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ, жалқы қасиет-сипатқа ие бола кетеді. Мысалы баршы, барса деген екі форманың алғашқысынан амал жасауға тілек айтқандық бағдарланса, сонғысынан бас қа бір істелетін әрекетке, онын жүзеге асуына шарт ко йылғандық аңғарылады. Ал баруға болады дегеннеі амалды іетеуге мүмкіндік барлығы түсіиілсе, барғысь келеді дегеннен сол амалды істеуге ынта я ниет білдір гендік ұғынылады. Сонымен, неғайбыл райлардың арнаулы грамматика лық формалары амал-әрекеттін негативтік сипаты — амалды жүзеге асыру сипаты — реальді емес екенін біл діретін көрсеткіштер есебіиде қызмет етеді. Ал жүзег< асуы реальді емес, тек идеальді я неғайбыл амалды біл діретін қосалқы райлар, арнаулы формалары мен мо- дальдік мағыналарына қарай, бүйрық рай, шартты рай қалау рай деп аталатын үш түрге бөлінеді. Буйрық рай (императив) Етістіктің бұйрық рай деп аталып жүрген түрінің мо дальдік мағыналары — семантика жағынан да, грамма тика жағыиан да қарымы кец формалар. Бұл рай іске косу, амалды істеуге козғау салу, түрткі болу, ұсыньК жасау, кенес беру, тілек айту, өтініш ету, жалыну, бү 316 йыру, әмір ету... тәрізді кыруар кеп модальдік мағына- ларды білдіреді, демек, бұл рай сейлеушінің белгілі бір істі жасау, жүргізу, тындыру туралы кеңіл қошынан ту- ?ан талабын, тілегін білдіреді. Бірақ амалды (істі, оре- кетті...) жасау, тындыру, қажеттігі женінде айтылатын эндай талап, тілек, үйғарым, қозғау, кеңес, етініш, жа- лыныш... сейлеушінің өз ниетінен де, өз мүдде-тілегінен де, сондай-ак, айналадағы объективтік шындықтан да, эбъективтік жағдайдан (ситуациядан) да тууы мүмкін. К,озғау салу, іске қосу мағынасы бір тыңдаушыға да, кәп тыңдаушыға да, I, II, III жақтардың бәріне де ар- іалады және етістіктің жалаң я күрделі түрлері арқы- лы да айтыла береді. Мысалы: Мен барайын біз (дер) барайың сен бар (барғын; бар- сендер барыңдар ғыл) сіздер барыңыздар сіз барыцыз олар барсын ол барсын . 2. Мен бара салайын біз бара салайық (-лық) сен бара сал (-ғын; сендер бара салыңдар -ғыл) сіз бара салыңыз сіздер бара салыңыздар ол бара салсын олар бара салсын > Сөйтіп, іске козғау салу, іске қосу модальдігі тілі- иізде жиі қолданылатын, реңкі мол лексика-граммати- калық категория. Модальдік мағыналарды білдіруге лексикалық тәсіл де, грамматикалық тәсіл де, интонация да қатысады. Бүйрык райға теліиіп, оның формасы ретіиде қара- лып жүргеи грамматнкалық тәсіл және онын керсеткіш- гері, әдетте, сөйлеушінің тыңдаушыға белгілі бір амал- (ды (істі) істеу я жүзеге асыру қажет екенін меңзеген шешімін білдіретіндіктен, осы үйғарымның модальдік мағыналары, жоғарыда айтылғандай, әр түрлі болады. Ол модальдік мағыналардың біреулері әрқашан амалды ютеу үшін біреуге (II. III жақтарға) ықпал жасау ние- Ітін аңғартады да, әдетте, ол субъектіні (адамды) іске 'ікемдеу үшін, кендіру үшін колданылады. Бұлар әрине, бүнрық ретінде айтылады. Модальдік мағыналардың екінші біреулерінде ыкпал жасау ниеті кезделмейді, тек %ай ғана тілек (өтініш...) айтылады. Дегенмен, осы екі Сала модальдік мағыналар бір-бірімен тығыз байланыс- іты. Бүл екеуімен (бүйрықпен және тілекпен) шарт mo- 317 дальдігі де байланысты. Бұл ерекшеліктер әуелде осң үш (бұйрық, тілек, шарт) модальдіктер бір-бірінен сара- ланбай қолданылған бір жалпы ка%тегория болғанын си- паттаумен қатар, рай және шақ категорияларымен де астас болғанын, солардың бәрі бір-бірімен жарыса ту ғанын дәлелдейді. Олар (рай, шақ) тек кейінгі заман дарда ғана үш категория болып саралаиғандарын көр сетеді. Сол себептен қазір оларды ажырату да кейде ажоптәуір киындықтарға ұрындырады. Бүйрык рай (императив) формаларының мағынала ры аса субъективті болып келеді, демек, ол формалар- дың түрткі я козғау,салу мағыналары сөйлеушінің е: көціл арайына, ез ырқына байлаиысты туса, амалды орындау, жүзеге асыру тыңдаушыға жүктеледі. Ал, бұй рықтың модальдік снпаты (әмір, тілек, кеңес...) интона цня аркылы да, кейбір жағдайда (контексте) модалі сөздер аркылы да айқындалады. Бұдан бұйрық модаль дігі тілімізде морфологиялық, лексика-грамматикаль» және фонетикалық тәсілдер аркылы айтылатыны, ола{ амалды тек келешекте жүзеге асыруды мегзейтіні, біраі мегзелетін «келер шақтың» алыс я жакындығы тек кон декстен, интонациядан бағдарланатыны аян боладь (сен оңы; мен тыңдайын; сен оқи бер, мен тыңдайын ді отырайын; сен оқышы, біз тыңдайық т. т.). Жоғарыдағы кестеден бұйрық райдың жіктелетін көрінеді. Бірақ ол формалардың мағыналары жөнінді дау да, күңгірт мәселелер де жоқ емес. Мысалы, I жаи формалары (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық) амалды жүзеге асыруды біреуге (II жаққа) бұйырудаі гөрі, сейлеуші орындауды ез міндетіне алғаны, оны іс- теуге өз ынтасы барлығын, оны істеуге бекігені ашығы рақ ацғарылады (Сейлеуші езіне-өзі бұйырмаса кереғ тек тыцдаушыға бұйрық берсе керек-ті). Өйткені бү^ формалар (-йын, -йық, -лық) іске қозғау салмайды, бі реуге сілтемейді, сейлеушініц амалды өзі істейтінін, яғні оны жүзеге асыруға өзі ынталанатынын. өзі бел байла ғанын білдіреді. Бүл мағыиа (өзі қалап, езі үнатьіі міндетіне алатын тілек) жалпы іске, оны істеуге козға; салу модальдігінің, яғни бұйрық-тілек райыныц белгіл бір дара мағынасы және соныц арнаулы керсеткіші бо лады да, оған 'интонация мен контекст жайлы жағдзі тудырса керек. Бірінші жактың осы (-айын) қосымша сының әуелгі ғаймын (барғай-мын — барғайым) форма сынан, -йық (-лық) қосымшаларыныц (бар-айық; бар®' 318 дық) бастапқы: -ғай + ық және -лы + қ формаларынан туып қалыптасқанын ескерсек, онан қала берді, көне жазба ескерткіштсрде және ауыз әдебиетіиде «барғай- лы», «барайлы», «баралы», «баргын», «барғыл», «бар- сана» снякты формалар да кездесетінін есепке алсак, бүйрық райдыц жіктелу жүйесі мен қосымшалары мағына жағынан да, форма жағынан да аса күрделі ез- герістерді бастарыііан кешіре келіп, осы күнгі қалывқа түскені байкалады. II жақ формалары нағыз бұйрык мәнімен катар, ті- лек, өтініш, кеңес, үсыныс тәрізді модальдік мағыналар- ды да білдіреді. Бірақ бұл мағыналардың да қнлы-қилы рецктері контекске, интонацияға қарай аныкталыв, эмо- циямен, экспрессиямен үштасып жатады. Ал -сын (-сін) формасы (III жақ қосымшасы) бүй- рық мәнін білдіріп, амалды жүзеге асыруға қозғау салу реңкіи білдіреді. Бірақ бұл форма аркылы білдірілетін бұйрық екінші жакқа айтылғанымен, оны жүзеге асыру (сол II жақ арқылы) үшінші бегде жакка бағытталады (сілтенеді), демек, ол бұйрықтың орындаушысы—III жақтағы субъекті. Солай бола тұра, -сын (барсын) фор- масыныц семаитикасы тек іске қозғау салу (императив) аясында ғана калып қоймайды, оптатив (тілек, етініш...) мәнінде де жүмсала берді. 1 Қозғау салу модальдігі тек жалаң бүйрық кана емес, бұйыруға қатысты кеңес, ұсыныс, әмір, тілек, етініш тә- різді мағыналарДы да білдіретіндіктен, белгілі бір істі істеуге тиістілік, міндеткерлік, қажеттік, керектік сияқ- ты реңктерді де қамтиды. Ал бүйрық мағынасы сөйлеу тілінде болсын, амалда (императив ситуациясында) бол- сын тікелей екі адамның қатысуын қамтумен бірге. үшінші субъектіц қатынасын да аңғартады (ол оқысын; ол апарсын). -сын (-сін) формасы үшінші жакта бүйрық мәнінен айрылып, өтініш модальдігіне (оптатив) тән тілек, жал- барыну, опық, екініш тәрізді ренктерді білдіреді. Соны- мен, бүйрык рай формасы екінші тыңдаушы /аркылы Үшінші адамға арналған бегде бұйрықты да, бөгде өті- нішті де қамтитын аса кең модальдік. Өйткені келсін, Ыздің ауылда жатып тынығып кетсік; келе көрсін; ай- тып қарасын; кешіге көрмесін; сейлесе көрсін; сөйлесе Койсын; айта қойсын... сиякты формалардың модальдік мағыналары контекске, интонацияға карай және модаль с®здер мен модаль шылаулары қатысына қарай я Ha- 319 ғыз бұйрық, я жай кенес, я өтініш, я өкініш, я жалы- ныш реидерін білдіріп түрленіп отырады. Бұйрық формасына -шы (ші) модальдік шылауы тір, кессе, ол форма бұйрық мәнінен айырылады да, сүрану (I жақ), жалыну (II жак), өтіну (III жақ) мағынасың білдіреді. Мысалы: мен барайьт -шы; сен бар -шы; сіз бар -ыңыз шы; ол барсын -шы; біз барайық -шы; сендер барыңдар -шы; сіздер барыңыздар -шы. Осы шылау (-шы, -ші) шартты рай формасына тір- кессе, ол форма шарттык мәнінен айырылады да, жүзе- ге аспаған және аспайтын неғайбыл (ирреальді) амал- ды (әрекетті, үмітті), яғни өкініш (I жақ), жалыныш (II жақ), өтініш (III жақ) мағынасын береді. Мысалы: мен барсам-шы біз барсақ-шы сен барсаң-шы сендер барсаңдар-шы сіз барсаңыз-шы сіздер барсаңыздар-іиы бара қойсам-шы бара қойса еді де бара қойсаң-шы бара қойса еді Сондай-ак, етістіктің шартты рай түріне еді, екен, игі еді (де) сияқты модаль формалар тіркессе, ол форма- лар шартты мәннен айырылады да, жалыныш, өкініщ, өтініш реңктерін білдіреді. Мысалы: барсаң екен\ барса екен; барса еді; барса игі еді (де) т. б. Қалау рай Калау рай сөйлеушінің белгілі бір амалды я әре- кетті жүзеге асыруға бағытталатын ниетін, ынта-тілегін, үміт-арманын білдіреді. Бұл райдыц көрсеткіштері есе- бінде -ғы ( + м, +ң) сы кел; -са игі еді; -ғай еді; -са екен (аналитикалық) форманттары кызмет етеді. Олар: Менің бар-ғы-м келеді Сендердің бар-ғы-лары-ң келе- Сенің бар-ғы-ң келеді ді Сіздің бар-ғы-ңыз келеді Сіздердің бар-ғы-лары-ңыз Оның бар-ғы-сы келеді келеді Біздің бар-ғы-мыз келеді Олардың бар-ғы-лар-ы келеді Бұл форма мазмұны жағынан жүзеге асу я аспауы неғайбыл келер шақ мәнінде жұмсалумен катар, өткен шақ пен осы шак түрлерінде де қолданыла береді. Бірак олар нактылы амалдын жүзеге аскан я асып жаткаи иіағын емес, тек өткен шақта я қазіргі шақта сөйлеуші* Д20 рін көкейінде болған арман-ынтаны ғана білдіреді. Мы- салы: менің барғым келді; сенің барғың келген еді; ме- цің барғым келген еді; оның барғысы келген екен; менің *барғым келіп түр (отыр, жүр); сенің барғың келіп отыр дй? Оның барғысы келіп жүр; оның барғысы келеді екен; барғысы келіп жүрген екен т. б. Күрделі -ғай еді форманты арқылы сөйлеуші басқа (II, III) субъектінің белгілі бір амалды жасағанын я орындағанын аңсайды, іздейді, бірақ одан амалдың қа- лай тынғаны көрінбейді де, білінбейді де, мысалы: сен барғай едің; ол барғай еді т. б. Күрделі (аналитикалық) -са игі еді форманты арқы- ды да сөйлеуші басқа (II, III жақ) субъектінің амалды орындауын тек тілек ретінде атайды. Бірақ амалдың нақтылы орындалатыны я орындалғаны аңғарылмайды: Мысалы: сендер барсаңдар игі еді; олар барса игі еді т. т. Бірақ сендер барса игі едіңдер дегеннен тілек я қа- лаудан гөрі күдік я күмән мағынасы күштірек білінеді. • Күрделі -са еді форманты амалға тек арман мәнін устейді, бірақ онын. орындалуы я орындалмауы жөнінде ешқандай мәлімет білдірмейді. Мысалы: ол келсе еді; сіз барсаңыз еді т. т. Күрделі -са екен форманты да болашакта істелінетін амалды тек аңсап тілейді, бірақ оның жүзеге асу я ас- іауы тіпті ескерілмейді я ілтипатқа алынбайды. Мыса- іы: сен ертең жүрсен, екен; ол пікірін айтса екен т. т. Қалау райының арнаулы көрсеткіштерінің бәрі де — ібден орныққан күрделі (аналитикалық) формалар; шардын жеке компоненттері бір-бірінен ажырамайды кәне мағыналары да сол компоненттердің мағыналары- іан құралмайды. Олардың құрамдарындағы еді, екен [юрмалары шақтық мәннен әбден айырылып қалған да, ек бөлінбейтін белшек сияқтанып кеткен. Сондай -ақ, ғы, -ғай, -са, -игі тәрізді компоненттер де жеке-дара гүрғанда беретін мағыналарынан айырылып қалады. Шартты рай Шартты рай формасы етістіктің жалаң (түбір, туын- Чьі), күрделі негіздеріне -са (-се) жұрнағы жалғану ар- Кьілы жасалады. Шартты райдың бұл формасы мағына Кағынан басқа бір амалдың я істің жүзеге асу-аспау ^артын білдіреді. Осы мағынасына орай, шартты рай Формалы етістік дәйім құрмалас сөйлемнің шартты ба- 321 ғыныңкысынын баяндауышы болады да, басынкы сөй- лемнің баяндауышыньщ істелу-істелмеу шартын көрсе- теді. Мысалы: Олар келсе, бәріміз киноға барамыз. Мен келсем, сен кетіп қалыпсың. Сен кітапты оқып шыққан болсаң, асықпай талдау жаса. Олар келе жатса, сәл кү. те түрайық т. б. ІІІартты рай формасы үнемі жіктеліп жұмсалады. Оның жіктелу үлгісі жедел өткен шақ формасына үқсас. Мысалы: Мен бар-са-м (бар-ды-м) ) сенбар-са-ң (бар-ды-ң) сіз бар-са-ңыз (бар-ды-ңыз) ол бар-са (бар-ды) біз бар-са-қ (бар-ды-қ) сендер бар-са-ңдар (бар-ды-ңдар) сіздер бар-са-ңыз-дар (бар-ды-ңыздар) олар бар-са (бар-ды) Шартты рай формасының дәйім жіктеліп жүмсала- тынына мынадай екі себеп бар: біріншіден, «еді» көмек- шісімен тіркестіріліп қолданыланда да, шартты форма жақ қосымшасында түрып жіктеледі (мен бар-са-м еді- м; сен бар-са-ң еді-ң; сіз бар-са-ңыз еді-ңіз; біз бар-са-н еді-к; сендер бар-саң-дар едіңдер; сіздер бар-са-ңыз-дсі{, еді-ңіз-дер), екіншіден, сабақтас құрмаластардын ба; ғыныңкы сөйлемдерінің баяндауыш формаларының ішін- дегі үнемі жіктеліп жұмсалатыны — тек осы шартты форма, өзге формалар жіктелмейді. Шартты рай формасының жіктелуі түріне -шы (-ші) дәнекері тіркесіп жүмсала береді, бірак бүл шартты форма шарт мәнінен айырылып, қапы қалу, опық жеу, өкіну тәрізді баска мәнді білдіреді (мысалы: сен бар- саңшы; сендер барсаңдаршы). ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ § 97. ШАҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ Етістік амал-әрекет ұғымдарыньщ атаулары я сол үғымдарды білдіретін сөздер болатындықтан, оған тәя сөздер, қашанда болсын, белгілі дәрежеде мезгіл үғым- дарымен байланысты болады. Өйткені амал, әрекет, КИ; мыл, қозғалыс... атаулынын кай-қайсысы болсын үнеМІ белгілі бір мезгілде жүзеге асырылады. Мезгіл ұғыадывл 322 байланыстырмай етістікті жеке сөз табы деп тануға да, аныктауға да болмайды. Солай болса, шак категориясы ■ етістікті ©зге сөз таптарынан әрі ерекшелендіретін, әрі ажырататын ен, негізгі грамматикалық категория делі- ніп есептеледі. Т^азіргі қазақ тіліндегі шақ категориясы, басқа да категориялар сиякты, бірте-бірте дамып, мазмұны жа- ғынан да, формалары жағынан да үнемі жетіле отырып калыптасқан, өзіне лайық орныққан жүйесі бар аса бан грамматикалық категория. Әдетте, шақтын мазмұны, соған лайық, формалары мен кызметтері адамнын сөіі- деп я сөйлесіп отырған кезіне байланыстырыла айқын- далады. Өйткені амал я әрекет, қимыл я қозғалыс тә- різді процестердін қай-кайсысы болсын не сөйлесіп отырған уақытқа дейін істеліп тынған, не сол сөйлесіп отырған уақытта істеліп жатқан (әлі тынбаған), не сөй- лесіп отырған уақыттан кейін істелінбекші амалдар есе- бінде кабылданады (оқыдым; оқып отырмын, оқьімақ- шымын). Бірак, шақтарды бір-бірінен ажыратуда қиыншылық- тар барі Ол қиыншылықтар, бір жағынан, шақ мазмү- нынын бір-бірімен ұштастығымен, соған орай, шақ фор- маларынын бір-бірінен жіктері ашылмағандығымен бай- •яанысты болса, екінші жағынан, шақ категориясы мен рай категориясынын бір-бірінен мазмұн шегі де, форма шегі де ажыратылмағандьгғымен байланысты. Ал шақ пен рай категорияларынын бір-бірінен ажы- ратылмауын көбінесе логикалык. категория мен грамма- тикалық категориянын. миластырылып жүргені себебі- нен деп қарауға болады. Осындай негізгі мәселелердін ғылыми жағынан тиянақталмай, шешілмей келу салда- рынан шақтардың да, олардың формаларынын да шек- терін ашу, оларды таптастыру мәселелеріне үлкен Қиыншылық туып жүр. Мысалы: «мен айтамын, ол тың- дайды» дегендегі етістік формалары (айт-а-мын, тыңдсі- й-ды) қай шакқа тән, олардьщ мазмүны қандай екенін Дәл осы контекске қарап анықтау мүмкін емес. Сондай- ақ, барар еді; баратын еді; бармақ еді; барған еді; ба- Рйіиақ еді; барып еді; барар ма еді; сүрініп кеткен еді; Ыъіғылып кала жаздап еді; жығылып қала жаздап ба- Рып қалған екен; айтқысы келіп отыр екен... сияқты Формалардың бәрі де не бедгілі бір шакқа, не бірнеше Щақка қатысты екені күмәнсыз. Бірақ солай бола тұрса олардың қансысын қай шаққа жатқызуда айтарлық- 323 тай қиындықтар бар. Дегенмен, етістіктің сөйлемде баяндауыш болып қызмет аткаратын формаларының ең негізгі касиеті шақ ұғымын білдіру болса, бұл форма- лар да тілдегі замандар бойы дамып қалыптаскан шақ категориясынын жүйесінен өздеріне тііісті орындарың алуға лайық. Ал қазақ тілінің шак категориясынын жүкесі де, өз- ге тілдердегі сиякты, өткен шак, осы шақ және келер шак дея аталатын үш саладан күралады. Өткен шақ Өткен шақ деп сөйлеу кезінен бүрын болған я істе- ліп тынған амал-әрекетті білдіретін етістік формаларын айтамыз. Сөйлеу кезінен бүрыи болған я істеліп тынған амалдың кезін білдіретін етістік формаларына қазақ ті- лі аса бай. Бірақ ол формалардың түрлері де, мағына- лары да бірдей емес, біркелкі де емес, әр алуан. Мы- салы, мағына реңкі жағынан олардың біреулері сөйлеп отырған кезден әжептәуір бұрын я сонын дәл алдында ғана болған амалды білдірсе, біреулері едәуір бүрынғы, біреулері одан әріректегі, біреулері одан да арғы кез- дердегі, енді біреулері тіпті арғы замандардағы, атам замандардағы, ежелгі ескі я көне замандардағы істі білдіреді. Ол ғана емес, кейбір формалар еткен кезде істелмекші болғанымен, түрлі жағдайлардың себентері мен салдарларынан сол кезде жүзеге аспай калған амал-әрекеттерді де еткен амал ретінде білдіреді. Осы- ларға орай, қазақ тіліндегі өткен шдқтың көрсеткіштері де өте көп және ол көрсеткіштердін түрлері жалаң (снн- тетикалық) да, күрделі (аналитикалық) де болып ке- леді. Мысалы: біз бар-ды-қ; біз бар-ған-быз; біз бар-ып- пыз; біз бар-атын-быз; біз бар-уиіы еді-к; біз бар-ар еді-к; біз бар-мақ едік; біз бар-мақшы едік; біз барсақ еді-к; біз бар-сақ игі еді-к; біз бар-ған екен-біз; біз бар- -ар ма екен-біз; бар-маң (шы) екен-біз; біз бар-ады екен-біз; біз бар-сақ керек еді; біз бар-а жатыр еді-к т. б. Осы формалардың бәрі де грамматикалык көрсеткіШ' теріне карағанда, еткен шаққа жатқызылуға тиіс. Өйт- кені олардың бәрінің қүрамында да өткен шактый көрсеткіші -ды (-ді) және -ған, -ген элементтері катыса- ды; осы элементтер аналитикалық етістіктердің еді (е+ ді), екен (е + кен) деген тұрақты көмекші компоненТ' терінде де кездеседі. 324 Сөйтіп өткен шак категориясын жасайтын керсет- кіштер жалаң да, күрделі де болады. Жалаң көрсеткіш- терге: -ды (ді...), -ған (-ген...), -атын (-етін), -ып (-іп...) жүрнақтары жатады да, күрделі көрсеткіштерге; -ға- на еді; -атын еді; -ар еді; -маң еді; -ып еді; -ушы еді; -ған екен; -атын екен; -мақ екен; -ар екен; -й + ды екен; -са екен; -йын деген екел... сияқты аналнтнкалық фор- манттар және түр, жүр, отыр, жатыр етістіктеріне, есі.м- дерге толымсыз еді, екен көмекші етістіктері тіркескен күрделі формалар жатады. Осыі формалардыд бәрі де өткек шакка тән жалпы грамматикалық (категориялық) мағыиаларды білдіреді. Бірақ сондай жллпы грамматпкалык мағыналары бола түра, олардың әр түрінә лайык анықтық, таныктыд. кү- діктілік, кажеттілік, міндеттілік, болжалдык және баска да солар сиякты модальдік ренктерді білдіретін ерекше- ліктері бар. Сонымен катар, олардың өткен шақка ка- тысты жалпы грамматпкалык мағыналарының өздері де, жоғарыда айтылғандай, бүрын жасалған амалдын әр қилы шама шаркын және баска сыр-сипаттарын білдіру жағынан бір дәрежеде емес, әр алуан болып келеді. Он- дай әр алуандык, әр келкілік өткен шақ формаларынын. түрінің өзді-езіне тән түлға-түрпаттарыиа, яғни түл- ғалык. құрылымдарының өзафа бір-бірінеи сараланатын ерекшеліктеріне байланысты. Өйткені, қашан да бол- сын, сөздің қүрылымындағы ерекшелік мағынасына, ке- рісінше, мағынасындағы өзгешелік қүрылымына сай болып отыруы — тілдегі орнықты заң. Мысалы: бар-ды-қ, бар-ған-быз; бар-атын-быз; бар-ып-пыз деген төрт фор- маның тертеуі де өткен шақты білдіргенімен, төртеуінің сеыантикалық өзгешеліктері төрт түрлі, оған себеп сол езгешеліктерді білдіретін -ды, -ған, -атын, -ып көрсет- кіштері төрт түрлі. Атап айтқанда, бар-ды-қ дегеннен амалдың жуық арада істелгені анғарылса, бар-ған-быз Дегеннен сол амалдың бүрыиырақ кезде болғаны бай- Далады. Бар-ып-пыз деген форма бүрын жасалған, бі- Рақ үмытылған іс-әрекетті кейін еске түсіру, байыптап °йлап карау арқылы немесе сөйлеушінің өзі басьі-қа- сЫнда болмай, көзімен көрмей істелген амал-әрекетті ^ту, сүрау, оқу және басқа сол сияқты айғақтарға сү- £ену арқылы білдіретіндікті аңғартады. Ал, «бар-атын- шз» деген форма, контекстке қарай, бүрын дәйім я дүр- йц-дүркің анық істелген істі немесе әбден үйреншікке 325 айналған дағдылы машық бойьшша бұрын анық жүзеге асқан істі бағдарлатады. Өткен шақ формаларын жасауда жұрнақтар әрі не- гіз, әрі ұйыткы болатыны рас болғанымен, күрделі фор- манттар, сан жағынан болсын, мағыналық реңктерді білдіру қабілеті жағынан болсын олардан әлденеше есе асып түседі. Мысалы, алған еді және алатын еді деген скі күрделі форманын мағкналық ренктері бірдей емес- тігі сняқты, алған екен жәке алмақ екен дегендердің де мәндері өзара бірдей емес. Демек, шаққа қатысты осындан аналитикалық формалар канша болса, олар- дың мағыналық ренктері де сонша. Аналнтикалык. фор- малардың бәрінде я топ-тобында болатын жалпы кате- гориялық мағыиа да, жеке түрлерінде болатын семан- тикалық айырмашылықтар да етістік негізіне тіркесетін аналнтикалық формантқа байланысты, оларға етістік негізі калыс тұрады. Мысалы, кел-етін еді; кел-?ен еді; кел-іп еді; кел-ер еді; кел-мек еді; кел-се еді; кел-уші еді деген формаларды және көр-етін екен; көр-ген екен; көр-мек екен; көр-се екен; көр-ер екен; көр-е+ді екен деген формаларды алсақ, кел, көр негіздері өткен шак- і ың жалпы категориялык мағыналарынан да, бір-бірі- мен ажырайтын семантикалық ерекшеліктерінен де қалыс тұр, оларға қатысы жоқ. Ал осы сөздердін алғашқыла^ рына дәнекер -еді компоненті, екінші топтағы сөздерге -екен компоненті өткен шақ формаға түсіріп, олар- ға категориялық мағына беріп тұр. Сөйтіп, аналитика- лық форманттардың бәріне ортак бұл (екінші) компо- ненттер (еді, екен) жалпы грамматикалық (категорня лык,) мағынаныц көрсеткіштері болса, аналитикалыі форманттардың бірінші топтағы компоненттері (-етін -ген, -in, -ер, -мек, -се, -уші) және екінші топтағы бірін ші компоненттері (-етін, -ген, -мек, -се, -ер, -е+ді) өткеі шақ формаларын бір-бірінен семантикалык. жағынаі саралап ажырататын керсеткіштер болады. Бірак сей леу тілінде олардың әрқайсысының (-атын, -ген...) екіи ші (еді; екен) компонент бастарын қүрап, бір тұта< аналитикалық тұлға (единица) есебінде (-атын ед< -атын екен...) кызмет етеді. Олардын түлғалык кұрамый семантикалық ерекшеліктерін және жалпы грамматикЭ' лық кызметін көрнекті етіп керсетсе, төмендегідей кес^ шығады: 326 1 
еді екен Сейтіп, еді я екен компоненті тіркескеннён кейін, күр- делі формалардың бір-біріне үқсамайтын (ажырайтын) семантикалық ерекшеліктері жойылмайды, сақталады, олар тек өткен шақ формасына түседі; бірақ еді және екен компоненттерінің айырмашылықтарына (е+ді; е + *+кен) орай, өткен шақтыя біріншісі (мысалы, ал-ған еді; кел-ген еді...) мәніне сәйкес анық өткен (айғақ- ты) ш а қ к а, екіншісі (мысалы, ал-ған екен; кел-геи екен...) -танық (айғақсыз) өткен шаққа жатады. Өйткені алған еді дегенде, анықтык (айғакты- лық, күдіксіздік) үғымы пайда бола калса, алған екен дегеннен таныктық (айғақсыздық, күдіктілік) түсінігі көкейге кона қалады. Осындай мағыналық ерекшелік- 'терді жаксы бағдарлау үшін, мына мысалдардағы өткен Шақ реңктерін және оларды білдіретін формаларды са- лыстырып қараныздар: 1) Алдар Қөсе шайтанды алдап- Ш; 2) Алдар Қөсе шайтанды алдаған екен; 3) Алдар Көсе шайтанды алдаған көрінеді; 4) Алдар Көсе іиай- ганды алдаса керек (алдаған болса керек); 5) Алдар Қөсе шайтанды алдаған білем; 6) Алдар Қөсе шайтан- дьі ылғи алдайды екен т. б. Ал казіргі адам (сөйлеуші): 'Алдсір Қөсе шайтанды алдады (...алдап еді; ..., алдай- TbJн еді; ...алдаушы еді. т. б.)» деп айта алмайды және айт5ты мүмкін емес, өйткені бұл формаларды тек осы ^айларды өз көзімен көрген, оның басы-қасында болған аДам ғана қолданса керек. Бірак, қазіргі адам (сөйлеу- 327 ші): «Алдар Көсе шайтанды алдаса ісерек; Алдар Көсе ишйтанды алдаған шығар; Сол арада Алдсір Қөсе болса, әрине, шайтанды алдар еді (алдаған болар еді); Алдар Қөсе шайтанды талай алдаған сияқты (секілді. тәрізді)» деп анта алады. Өйткені бұл сөйлемдердегі алдауға бай- ланысты әрекеттер өткен кезде жүзеге асырылмақшы болған ынта, тілек, мақсат, нысана, шарт, болжал... тә- різді амалдар; сөйлеуші бұларда сол өткендегі әрекет- терді еді, екен. иіығар, сияқты... дәнекерлері аркылы болғандай етіп көрсетеді, ал шындығында, олардың бол- ғандары да, болмағандары да неғайбыл, демек, өткен шақ анық та емес, танық та емес. Шақ формаларын сыртқы тұлға-түрлеріне карай да, ішкі мазмүн өзгешелігіне қарай да жіктеуге (таптасты- рұға) болады. Бірак, қашан да болсын, мазмұн түрге жетекші болатынын ескергеңде, шақтарды да мағынала- рына қарай жіктеу әрі олардың мазмұнын тану үшін, әрі баяндау жүйесі ықшаы болу үшіғі қолайлы да. ұтым- ды да болады. Сондықтан, жоғарыдағыдай семантика- лық сипаттарын ескере отырып, өткен шакты а н ы қ (айғақты) өткен шақ, танық (айғақсыз) өткен шақ және неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ деген үш салаға бөлуге болады. Анық (айғақты) өткен шақ деп сөйлеушінің бол-j ған я болмаған амал-әрекетті өзі басы-қасында болған- дай, өз кезімен көргендей, тыңдаушы (окушы) әбден қанық боларлықтай, сенерліктей етіп хабарлайтын фор- маларды айтамыз. Анык. өткен шак. формалары мына- дай көрсеткіштер арқылы жасалады: -ды (-ді, -ты, -ті) жұрнағы (алды ,келді, айтты, кетті); -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы (жайған, есейген, көшкен); -атын (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы (жазатын, кү- зететін, ңарайтын, сөйлейтін); -ып еді (-іп еді, -п еді) форманты (көтеріп еді, canon еді, ішіп еді); -ған еді (-ген еді, -қан еді, -кен еді) формантЫ (қалаған еді, білген еді, шашқан еді, түскен еді, сүрін1,1 кеткен еді, ашылып ңалған еді; -ушы еді (-уші еді) форманты (барушы еді, келЦ иіі еді); тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерг 328 еді кемекші етістігі тіркеседі (жүр еді, отыр еді, жатыр еді, тур еді); Танық (айғақсыз) өткен шақ деп сөйлеушінің бол- ған я болмаған амал-әрекетті өзі басы-қасында болмай, ез көзімеп көрмен, тек баска айғаққа (біреудіц айтуы- на, хабарлауына) сүйеніп, немесе кейін өзі көріп, оқып, сұрап, естіп... білген мәліметке сүйеніп айтқанындай етіп көрсететін формаларды айтамыз. Танық өткен шақ көрсеткіштері мыналар: -ып (-іп, -п) жұрнағы (алыпты, көріпті сөйлепті); -ған екен (-ген екен, -қан екен, -кен екен) форманты (ашылған екен, кешіккен екен, сасқан екен); -а + ды екен (-е+ді екен) форманты (ақылдасады екен, кеңесіп жүреді екен; « Неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ деп сөйлеушініц бұрын істелмекші болған, жүзеге асырылмақшы болған ниетті, мақсатты, шартты, болжалды, тілекті сөйлеп отырған кезге дейін орындалған-орындалмағанын белгі- сіз етіп көрсететін фор^зіарды айтамыз. Неғайбыл өт- кен шақ формалары төмендегі көрсеткіштер арқылы жасалады: жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|