Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 50. ЗАТ ЕСІМНІҢ РЕҢК МӘНІН ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -шық, -шік.
- ЗАТ ЕСІМНІҢ ТҮРЛЕНУ ЖҮЙЕСІ
- ЗАТ ЕСІМНІҢ СИНТАКСИСТІК СИПАТЫ
- Ананың қолты- ғындағы екі баланың дидары
- Түйелердің жанын- да көгендерде
- § 51. СЫН ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
- (өте, аса, тым, тіпті, керемет, орасан, ересен
- § 52. СЫН ЕС1МНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ
§ 50. ЗАТ ЕСІМНІҢ РЕҢК МӘНІН ТУДЫРАТЫН ЖҰРНАҚТАР Лексикалық мазмұны жағынан жаңа сөз тудырмай, сездерге әр қилы эмоциялық әсер, экспрессивтік рең үс- тейтіндей қосымша семантикалық мағыналар ғана жа- ыайтын жұрнактар бар. Олар зат есімнің ішкі катего- риялык формалары, демек, зат есімнің реңк мән туды- ратын жұрнақтары делініп танылуға тиіс. Зат есімнің реңк мән тудыратын жүрнақтары жалпы есімдерді де, жалқы есімдерді де қамтиды. Мысалы: Жөкей көлінің солтүстік қабағында Аюлы дейтін бір кііикене таусымақ бар (С. Мұқанов); Бір көлшікте жа- саған балықтар өсіп-еніп көбейген кезде суы тартылып, көліиік қурай бастапты (Ертегіден). Жолда бір көлсы- мақ бар, соған соға журеміз. (Ғ. Мүстафин) деген мы- салдардағы таусымақ, көлшік, көлсімақ сөздері — жал- пы есімдер. Ал, Еркін, Нурлан, Сәуле, Сәлима деген кісі аттары Еркііи, Нурлаиі, Сәулеіи, Сәлимаіи немесе Ер- кетай, Нурматай, Сәулетай, Сәлиматай делініп айтыла беріледі. Әдебнетте де, ауызекі тілде де еркін қолданыла бе- ретін ағажан, қурбыжан, әкетай, сәулетай сиякты сөз- дердің лексикалық мағыналарында аға, қурбы, әке, сәУ' 158 ле сөздерікен алшақтарлықтай айырмашылық болмаға- ңымен, сөйлеуші мен тыңдаушыға (я жазушы мен оку- ідыға) айту мәнері райы жағынан да, алынатын әсері мен бағдарланатын реңкі жағынан да, оларды бірдей деуге болмайды. Өйткені аға, әке дегендерден тек жай атау, хабарлау ғана ацғарылса, ағажан, әкетай деген- дерден белгілі бір эмоциялық реңк пен экспрессивтік әсер жарыса байқалады. Сөйтіп, реңк жүрнақтары еркелету я кішірейту, сый- лау я құрметтеу, ұлғайту я үлкейту, келемеждеу я мыс- кылдау тәрізді мәндерді білдіреді. Олардыц кейбіреуле- рі бірінен соң бірі кабаттасып та қолданылады (ағеке- тай, әжекетай, інішекжан, Сәулеіижан т. б.), кейбіреу- лері өздерінің бастапқы мәндерінен я жартылай (бө- лімиіе, қудаша, кііикентай, туйіршік), я бүтіндей айырылып (жеткікшек, ірімшік, талшық, буркеніиек), сол жалғанған сөздерден бөлінбейтіндей де болып кет- кен. Бүл жүрнақтардың өнімділері және олардың сипат- тары төімендегідей. -еке, -қа, -ке жүрнақтары жалпы және жалқы (кісі аттарына) есімдерге жалғанып, сыйлау, қүрметтеу, үл- кен түту сиякты мағыналык реңктер үстейді. Өзі жалға- натын кейбір сөздердің толық түрлеріие тікелей тіркес- пей, соңғы дыбысы я соңғы бір немесе бірнеше буыны түсіріліп барып жалғанады. Мысалы. ағеке, іиешеке, апеке, эпке, жездеке, атеке, бастықеке, хатіиыеке, Омеке (Омар, Омарбай), Жәке (Жамбыл, Жанақ), Мырзеке, Журеке, Муқа, Сәке т. б. Мүндай -еке (-қа, -ке) жал- ғанған сөздерге тәуелдіктің II, III жақтарының косым- шалары қосылатыны және олардың беретін реңктері ту- ралы «Тәуелдік жалғау» деген тақырыпты жараңыздар. -й жүрнағы негізінде туыс атауларына жалғанып, оларға сыйлау, құрметтеу және үлкен түту мағынасын Косады. Мысалы: апай, ағай, әкей, шешей, атай, жездей, әпкей т. б. Бүл қосымша қазіргі әдебн тілімізде тек жа- Қын туыс атаулының аясында ғана қалмай, алыс-жақын- Дығына қарамастан, қүрмет түтатын жасы үлкендердің бәріне де қолданыла беретін болды. Мысалы: Жамбыл чтай, Шолпан апай, Мәдина тәтей, Үлболсын шешей т. б. -тай қосымшасы туыс атауларына жалғанып, °*іарға кішірейту, еркелету, ізет көрсету сиякты қосым- мағына үстейді. Мысалы: ағатай, апатай, әкетай, 159 шеіиетай, бөпетай, сэулетай, қалқатай, тәтетай, көке- тай т. б. Кішкентай, азғантай дегендердің түбірі кіші, аз екені, оларға әуелі -кене (-ғана), одан кейін -тай формасы қосылып көнеленген. Ал, Жамантай, Орман- тай сияқты кісі аттарының құрамындағы -тай қосымша- сы да — осы формамен төркіні бір бөлшек. -жан жұрнағы көбіне адамзатқа қатысты бір алуан сөздерге және кісі аттарына жалғанады да, оларға әрі еркелету, әрі кішірейту реңкін жамайды. Мысалы: Абай- жан, Ардақжан, Ермекжан, ағажан, көкежан. Бүл форма жан ата, жан көке сияқты тіркестерде де қолданылады; мысалы, Ризалық берсең, жан ата. Еш- кімге көзім сүзбейін! Тірі, өлісін білгенше, Кудерімді узбейін («Қыз Жібек») деген мен Алпыста анаң аналық! Жан көке, кімге тапсырдың («Қобыланды» жыры) де- генді салыстырыңыз. -қан, -ақан жүрнақтары өнімсіз болғанымен, ерке- лету, кішірейту реңкін білдіру үшін бірсыпыра сөздерде колданылады (бұзауқан, балақан, ботақан, қошақан). -қай (-кей)— тіпті өнімсіз форма, тек балақай, саусақай, шешекей деген бірлі-жарым сөздерге ғана жалғанады. Иттің улы итақай дегендегі -қай формасы да, Аіиақай, Бейсекей, Мусақай, Сәрсекей деген кісі ат- тарындағы -қай элементі де осы айтылған кішірейту формасымен байланысты. « -шақ (-шек) формасы — омонимді қосымша (қыз-* меті зат есімнің өнімсіз жұрнағы кезінде әңгімеленген, сол тақырыптан оқыңыз), бүл жұрнақ есім сөздерге жалғанып, оларға кішірейту, еркелету мағыналарын үс- тейді. Мысалы: келіниіек, інішек, қулыншақ, жұтқын- шақ, шынашақ, тоқтыиіақ, жарьіқіиак;. -шық, -шік. Бұл -шақ, -шек жұрнағыныц кысаң тү- рі болып есептеледі, демек, -шық, -шік қосымшасынын да атқаратын қьтзметі көп. Атап айтсак, -шық (-шік) формасы етістікке жалғанып, туынды зат есім (буршік, бүркеншік т. б.) тудырады, сонымен қатар, ол есімдерге де (төбешік, түйіршік т. б.) жалғанады және етістіктін грамматикалық формасы ретінде (уиіық, түршік т. б.) қолданылады. -шық (-шік) жұрнағы зат есімдерге жалғанғанда, оларға кішірейту және еркелету мағыналарын үстейді. Конкретті зат есімдерден кішілік мағынасын біл- діретін атаулар тудырады. Мысалы: уйшік, төбеиіік, көлиіік, кіршік, қапшық, қараиіық, ойыніиық, далашьЩ, 160 айиіық, тығыншық, төреіиік, дорбашық, қалаіиьщ, бөл- меиіік, панаиіық, текеиіік, боташьщ т. б. Санауға келмейтін зат атаулардан әрі даралық, әрі кішілік үғымын жамайды. Мысалы: таліиык;, ірімиіік, -ша (-ше) формасы зат есімдерге жалғанып, туын- ды үстеу (балаша, балықиіа т. б.) жасайды да, сын есімдерге жалғанып, белгінін шағындық шама-шарқын біідіретін формалар жасайды (ақіиа, қызыліиа, сарша, сұрша, бозиіа, көкше, ұзыниш т. б.), сондай-ақ, бұл фор- ма зат есімдерден кішірейту ұғымын білдіретін форма- лар (көрпеше, кітапша, сандықіиа, қобдиша, өгізіие т. б.) тудырады. -ш жұрнағы кісі аттарына және бір алуан жалпы есімдерге жалғанып, оларга кішірейту, еркелету, аялау тәрізді косымша мағына жамайды. Бірақ кісі аттарына, сондай-ақ, кейбір жалпы есімдерге қосылганда, олар- дын толык түрлеріне тікелей тіркеспей, я сонғы дыбысы, я соңғы бір немесе бірнеше буындары түсіріліп барыгі жалғанады. Мысалы: қалқаш, сәулеш, бөпеіи, көкеш, тегеш, бикеш, серкеш, Курмаіи (Құрман, Қурманғсіли, Қурманбек), Жүмаш (Жүмабике, Жумабек, Жумағали, Жұмабай, Нурыш (Нұрым. Нурмап, Нурсейіт, Нурға- ли), Төлеш (Төлебек, Төлеуғали), Калыш (Қалмағам- 'бет, Қалымбет), Сақыіи (Сақып, Сақыпжамал), Гуліш (Гүлсім, Гүлнар), Үрміш (Үрман) т. б. -сымақ формасының өзге төл жұрнақтардан ай- рықша бір ерекшелігі — сөздін я оның соцғы буыныиың жуан не жіңішке болуына қарамастан, үнемі жуан қал- пын сақтап отырады. Бұл жүрнақ өзі жалғанатын зат есімдерге қомсыну, кекету, олқы санау тәрізді салыстыру ұғымын үстейді. Мысалы: ақынсымақ, өзенсымақ, таусымақ, мүсәпірсы- мақ, мырзасымақ, батырсымақ, көиіесымақ, күйеусымақ, бастықсымақ т. б. -шығаш (-шігеш)— аса қүнарлы жұрнак, ол жал- ғанатын сөзге кемеліне келмегендікті немесе белгілі бір сатыға я қалыпқа жетпегендікті білдіретіндей қосымша Мағына үстейді, оның мағынасын — сымақ қосымшасы- мен синонимдес деуге болады. Мысалы: байшігеш (бай- Шығаш), ершігеш, батыршығаш т. б. -екеш (егеш)—бұл жүрнақ категориясы ретінде ^алыптасып кетпеген, жұрпақ пен көмекші (шылау) сөз Категорнясы арасында тұрған форма. Бүл форма есім 6-622 161 сөзбен тіркесіп оған комсыну, менсінбеу, кем тұту сияқ- ты мағыналық pen жамайды. Мысалы: Тас екеш тас та өзгереді (Ғ. Мұстафин); Кен екеш кенге осьіндай тар адам болады екен-ау! (бұ да). ЗАТ ЕСІМНІҢ ТҮРЛЕНУ ЖҮЙЕСІ Зат есімге көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік жалғау, жіктік жалғау деп аталатын төрт түрлі қосым- шалар жалғанатыны белгілі. Қөптік жалғау — нәрсенің көптігін білдіретін грам- матикалық форма. Бірақ көптік жалғаудьщ кызметі тек осы аяда ғана калып коймайды, ол зат есімнен басқа да сөздерге қосылып, оларға да қосымша семантикалық мағына жамайды және әр қилы я жалпы, я жалқы сти- листикалық реңдер мен ерекшеліктер үстейді. Мысалы, көптік жалғау сын есімге, есімшелерге жалғанып, олар- ды уақытша субстантивтендіреді, соған сәйкес синтак- систік қызметтерін ауыстырады; жіктелетін етістіктер мен есімдерге қосылғанда, семантикалык кана емес, сти- листикалық та реңдер үстейді т. б. Әр алуан сөз таптарына қосылып, оларға осындай функциялык, семантикалық ерекшеліктер үстейтіні ес- керіліп, көптік жалғау морфологияның жалпы бөлімінде (12-параграфында) арнайы, бөлек каралды. Тәуелдік жалғау — негізінде зат есімге тән қосым* ша бола тұрса да, өзге де көптеген сөздерге жалғана- тындықтан, бұл бірінші бөлімде (13-параграфында) өз алдына бөлек каралды. Септік жалғау да есімдіктерге, сын есімге, сан есім- ге, есімшелерге және басқа субстантивтенетін сөздерге (көптеулі, тәуелдеулі сездерге де) жалғанады. Сондык тан, бүл қосымша да жалпы (бірінші) бөлімде арнайь қаралды (§14 «Септік жалғау» деген тақарыпты қара- ңыз). Жіктік жалғау. Зат есім сейлемде баяндауыш бол са, жоғарыда (§ 17 «Жіктік жалғау» деген тақырыпта) керсетілгендей, жай-күй етістіктерінің (жатыр, жүр, түр отыр) жіктеу үлгісі бойынша тиісті жіктік жалғауларьп қабылдайды, демек, жіктеу есімдіктерінен болған бас тауыштармен жақтасып (қиысып) жіктеледі. Осыған орай зат есімнің жіктелуі жалпы бөлімде өзге мәселе- . лермен қоса қаралды. 162 ЗАТ ЕСІМНІҢ СИНТАКСИСТІК СИПАТЫ Сөз таптарының бәріне де негізгі ұйтқы болғандық- тан, зат есім солардың әрқайсысымен сейлем ішінде әр түрлі жағдайда тіркесіп, әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Осындай әр тараптылығының нәтижесінде зат есім сейлемнің барлық мүшелері де бола береді. Сөйткенмен, семактикалық жағынан негізінен заттык ұғымды білдіретіндіктен, зат есімнің ең негізгі де және ен басты да қызметі, әрине, бастауыш пен толыктауыш болуға лайық. Мысалы: Мүғалім — ауылдағы мәдени күшіміз (Б. Майлин); Үсті-басым, бет-аузым лезде үй- реншікті түрге түсті (С. Сейфуллин). Ананың қолты- ғындағы екі баланың дидары оттың арасынан Ержанға айқын көрінді (Ә. Әбішев). Осы сөйлемдердегі баста- уыштардың бәрі де — зат есімдер. Әбдірахман хатты аіиып оқыды (Б. Майлин); Нақ сол минутта иіыққан ән шынында Шүғадан басқаға лайықты емес еді (бұ да) деген сөйлемдердегі толыктауыштар да зат есімдерден жасалған. Жоғарыда айтылғандай, кандай сөзбен тіркесуіне жә- не кай орында тұруына қарай, зат есім анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та бола береді. Мысалы: Біздің болысқа қаладан өкіл келді (Б. Майлин); Біз аяңдап үйге қарай жүрдік (бұ да); Түйелердің жанын- да көгендерде қозылар жатыр (С. Сейфуллин) деген сөй- лемдердегі болысқа, қаладан, үйге қарай, түйелердің жанында, көгендерде деген пысықтауыштар да зат есім- дерден жасалған. Сондай-ақ, майысып, солқ-солқ еткен врім талмын, Жас алма пісіп түрған шекер балмын (С. Торайғыров); (Біздің үйде әкем, шешем, Бағила, Үлтуған, мен — бес жанбыз (С. Мұканов) дегендердегі баяндауыштар да зат есімдерден жасалған. Қазақ тілінде зат есімнің анықтауыш болуы — оның (зат есімнің) негізгі қызметі мен қабілетінің бірі — не- гізгі синтаксистік сипатының бірі. Ал зат есімнің негізгі синтаксистік сипатының төркіні де, себебі де казақ ті- ліндегі (сондай-ак, өзге түрік тілдерінде де) зат есімдер тек басқа сөз таптарымен ғана емес, езді-өздері де бір- бірімен тіркесе бере алатын ерекшелігімен байланысты. Демек, тілімізде зат есімге сын есім де (жақсы адам), сан есім де (бес адам), есімдік те (осы адам), есімше Де (оқыған адам, оқитын адам) анықтауыш болумеи. 163 <.атар, бір зат есімге екінші бір зат есім де анықтауыщ 5ола алады. Зат есімнің езді-өзі, бір-бірімен тіркесу жүйесі, әдет- ге, түрік изафеті деп аталатын өз алдына категория еке- ні мәлім. Ал, бұл категорпяның калыптасқан заңьі бо- Еіынша, бір зат есім мен екінші бір (басқа бір) зат есім уш түрлі жолмен тіркесетіні аян: оның бір жолы — екі зат есімнің екеуіне де қосымша (алдыңғысына ілік сеп- тік жалғауы, соңғысына тәуелдік жалғауы) қосылып тіркесу жолы (үйдің иесі, баланың пальтосы), екінші жолы — екі зат есімнің біреуіне (тек соңғысына) қосым- ша косылып, біреуіне (алдыңғысына) қосылмай тіркесу жолы (қала азаматы, үй шаруашылығы), үшінші жо- лы — екі зат есімнің екеуіне де бірдей (алдыңғысына да, соңғысына да) ешқандай қосымша косылмай тірке- су жолы (тас үй, қой қора). Әрине, жақсының аты және жақсы ат, үлкеннің киімі және үлкен киім, қызылдың бояуы және қызыл бояу де- ген сияқты тіркестерді колдануға әбден болады, бірақ осындағы анықтауыштардың сөйлем мүшелік кызметте- рі бірдей болғандарымен, семантикалық мағыналары бірдей емес. Дегенмен, өзара тіркескен осы сездерден екінші үлгі бойынша жаңа тіркес жасауға болмайды. Ендеше, бұдан сын есім бірінші үлгі бойынша анықта- уыш болғанда, оның мағынасы заттанатынын, екінші үлгі бойынша сын есім тіпті анықтауыш болмайтынын (оның жақсьі аты дегеннің екінші үлгіден табиғаты бас- ка), ал, үшінші үлгі бойынша анықтауыш болу — сын есімнің негізгі қасиеті екенін көреміз. Сонымен қатар, бұдан зат есімнің анықтауыш болу кабілеті де, өресі де сын есімнен (сондай-ақ, өзге де анықтауыш болатын сөз таптарынан) әлдеқайда кең екені байқалады. Осы себептен зат есімнің анықтауыш болу қызметі бұл сөз табына тән негізгі сипатының бірі делініп қаралғаны мақұл. Рас, изафеттің үш түрінің мағынасы мен өресі бірдей емес және бірдей болуы мүмкін де емес, ейткені онын әрқайсысы — алды-алдына жеке-жеке форма. Солай болса, ол үш форманың мағыналарында да, қызметте- рінде де өзді-өздеріне ғана тән ерекше касиеттері болу- ға тиіс және бар да. Олардың ондай ерекше қасиеттері бар екендігін сол изафеттің белгілі бір түрін жасауға я колдануға болмаған жағдайда екінші бір (басқа бір) түрін жасауға я қолдануға болатындығынан да көре- 164 міз. Мысалы: Тас бақа деп те, тастың бақасы я тас ба- қасы деп те айтуға болғанымен, бірінші тіркестен бақа- ның тасқа үқсастығы аңғарылса, кейінгі тіркестерден тасты жердің бақасы я тасты жерде өмір сүретін бақа деген мән түсініледі. Сондай-ақ, қолдың басы я қол ба- сы, қолдың үшы я қол үшы деп те айтуға болады, бірақ кол бас, қол үш деп айтуға болмайды. Оның бер жа- ғында, қолдың басы және цол басы дегендердің семан- тикаларында да, кейде қызметтерінде де өзара айыр- машылық барлығы байқалады. Ал, қол ара, қол арба, ңол айна, қол ағаш, қол жаулық, қол тиірмен, қол тұзсіқ, қол орамал, қол өнер, қол сағат, қол сандық, қол шана, қол шатыр, қол шоқпар, қол хат сияқтыларды алсақ, олар изафеттің бірінші, екінші түрлері былай түр- сын, іштей ара қатынастары жақтарынан да бірдей емес. Бас агроном, бас дәрігер, бас қонақ, бас қүда, бас балуан, бас мақала, бас бәйгі дегендердің бәрінде де ал- ғашқы сөз (бас) бірікші деген мағынаны білдірсе, көз әйнек, көз аңы, көз таныс деген тіркестердегі ара каты- нас тіпті басқа. Әрине, соңғы үш тіркестен көз аумағы, көз аясы, көз нүры, көз қыры, көз үшы, көз шарасы, көз жанары, көз жасы, сияқты тіркестердің де, көздің нүры, көздің жасы, көздің жанары тәрізді тіркестердін де ара катынастары бір басқа. Тілімізде тас қақпа және қақпа тас, тас қорған және ңорған тас, ағаш орындық және орындық ағаш деген сияқты тіркестердің қажетіне карай қолданыла беруі де зат есімнің анықтауыш болу қабілеті мен қолданылу өрісі өзге сез таптарының қай-қайсысынан болса да кем емес, кең екендігін дәлелдейді. Солай болса, зат есімнің осылайша өзді-өзі, бір-бірімен тіркесіп, анықтауыш бо- лып қызмет ету қабілеті бұл сез табының езіндік ерек- шеліктерінін. ең басты белгісініғі бірі болып саналуға тиісті. Ескерту: Бұл арада ағаш бұтақ және ағаш бү- тағы, ағаш станок және ағаш станогы деген тіркестер- дін араларындағы формалық айырмашылық пен мағы- налық айырмашылық сөз етілген жоқ. Сондай-ак, зат есімге тән изафеттік тіркестерден идиомаланған, лекси- каланған (мысалы: қол бала, көз ұшы, тас түйін, тас ңараңғы, тас бауыр, бас мақала ~ гауһар тас, тас жол) формалар да сөз етілмеді. Сол сияқты, үш я онан артық 165 3
зат есімдердің осы аталған изафеттік үлгілері бойынщ3 жасалған формалары да сөз етілген жоқ. Өйткені бұд мәселелер, бір жағынан, тікелей кадағаланып отырғаң тақырыптан аулак әкетсе, екінші жағынан, лексиколо- гияның, синтаксистің объектілерімен үштасып жатқац. дыктан, арнайы кең көлемде үңіліп талдауды керек етеді V т a р а у СЫН ЕСІМ § 51. СЫН ЕСІМНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ Есімдер деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есімнен кейінгі есесі де, еншісі де мол сөз табы — сын есім. Семантикалык жағынан зат есім әр алуан заттық үғымдарды білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы болса, сын есім неше алуан сыр-сипатпен байла- нысты үғымдарды білдіретін сездердін, лексика-грамма- тикалық тобы ретінде бөлінеді. Сөйтіп, сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипатта- рын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айта- мыү, Сын есімнің семантикалық мағынасы оның морфоло- гиялық ерекшеліктерінен де, синтаксистік қызметтері- нен де сараланып айқын керініп отьтрады. Морфологиялық сипаттары жағынан да сын есімнің өзіне ғана тән, езге есімдерден баскаша ерекшеліктері бар. Мысалы, сын есімнін табиғи қызметі зат есімге аныктауыш мүше болса, зат есімге тіркесіп негізгі қыз- метін атқарғанда сын есім ешкандай өзгеріске үшыра- майды: анықталатын зат есім көптік, септік, тбуелдік формаларыньщ қайсысында қолданылса да, оны анык- тантын сын есім зат есімнің формасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай, затты сыр-сипат (сапа, түр, рең, салмақ, көлем т. б. ) жағынан аныктайды, бірак ол (сын есім) анык- тауыш қызметін атқарып түрғанда. еш уақытта да тә- уелденбейді, көптелмейді және сегітелмейді. Зат есімге тән көптік, тәуелдік, сегітік жалғауларн зат есімнің де, сын есімніи де қызметтерін бірдей атка- 166 ратын синкретикальтқ омоним сөздерге (мысалы: сал- қын, көк, суьщ, жарық, жүйрік, терең т. б.) қажетінше жалғана берулерімен қатар, белгілі бір контексте қол- данылу ыңғайына қарай субстантивтенетін сын есімдер- ге (мысалы: үлкенге үлкенше, кішіге кішіше қызмет ет; ескіге жаңа, жаңаға ескі — өлиіеуіш т. б.) жалғана бе- реді. Сын есімде көптік, тәуелдік, септік категорнялары болмағынымен, оньтң езіне тән ерекше шырай катего- риясы бар. Бүл ерекшелік те — сын есімнің зат есі.мнен бөлінерлік, өз алдына дербес категория екеніне дәлел. Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анықтауларымен катар, етістікті де анықтап, үстеу сөз- цердің қызметтерін атқарады. Мысалы: Хатыңнан жақсы уғындым сөздің бәрін (Абай); Өлке бойындағы қалың тал мен қамыс ақырын қозғалып сыбырлайды (С. Сей- фуллин). Семіз сөйлеп, арық шыққаниіа, арық сөйлеп, семіз іиық (мақал). Сөйтіп, кейбір зат есімдердін әрі субстантивтік (ауылдың сыртында қалың қамыс бар), әрі адъективтік (қамыс қора) қызметі болатыны сияқ- ты, кейбір сын есімдер де әрі адъективтік, әрі адвер- бналдық кызмет атқарады. Бүдан сын есімде шьтрай категориясымен қатар, адьективтік және адвербиалдық қызмет барлығы да көрінеді. Сын есімде өзге сез таптарымен (мысалы, зат есім- мен, үстеумен т. б.) әрі ортак, әрі формалас сөз тудыра- тын жүрнақтармен қатар, тек туынды сын есім ғана жа- сайтын арнаулы жүрнақтар бар; сын есімнен сын есім тудыратын шырай жүрнақтары бар. Бүлар да сын есім- нің морфологиялық формалары болып есептеледі. Синтаксистік жағынан қарағанда, сын есім, өзінің табиғи жаратылысьтна сәйкес, үнемі зат есімге аныкта- уыш ретінде жүмсалуға лайық. Өйткені қандай белгі болса да, заттың қасьқнда болады да, дәйім затқа иек сүйейді. Мысалы: Үиі-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыс- тық қайрат, нүрлы ақыл, жылы жүрек (Абай). Сын есім баяндауыш та бола алады және баянда- уыштың қүрамына да ене береді. Мьтсалы: Төрт бөлме- лі тас үй салқын да жайлы (Ғ. Мүсірепов). Ол тапал, тертпақ екенде, мен ұзын, жіңішке екенмін (Ә. Әбішев). Зат есім мен сын есімнін тіркесу қабілеттерінде де елеулі айырмашылык бар. Мысалы, зат есімге септеулік Шылаулар тіркесе береді. Ал сол септеулік шылаулар- Дың ішінен тек сияқты, секілді, тәрізді, сықылды деген- Дерден басқа бірде-біреуі тікелей өз мағынасында, ез 167 қызметінде жұмсалғанда, сын есімге тіркеспейді. Кері- сінше, күшейту үстеулері (өте, аса, тым, тіпті, керемет, орасан, ересен т. б.) сын есімге еркін тіркесе бергенімен, олар зат есімдерге тіркеспейді. Мысалы: өте жақсы, аса биік, тым ащы, тіпті жалңау, керемет жүйрік, орасан зор деп айту қалыпты норма бола тұрса да, өте адам, тіпті жылқы, тым іиөп деп айтуға болмайды. Сөйтіп, септеулік шылаудың сын есімге тіркеспей, зат есімге еркін тіркесуі, сондай-ақ, сапалык, үстеулердің сын есім- ге тіркесіп, зат есімдерге тіркеспеуі бұл екі сөз табы- ныц—зат есім мен сын есімнік синтаксистік жағынан бір-бірінен ажырайтын ерекшеліктері болып саналады. Егерде екі я онан да көп жалан сапалық сын есімдер бір-бірімен қабаттасатындай болса, олар бірін-бірі анық- тамайды да, біріне-бірі бағынбайды да, әрқайсысы ез тұс- тарынан тікелей зат есімге қатысты боладьт, демек, өзде- рінің қатыстары бар зат есімді анықтайды. Мысалы: Ыз- ғырық суық сүр бұлт, Аспанды тегіс қаптаған (Б. Май- лин); Ермек оқтай түзу, үзын, биік, кең жолмен ке- леді (F. Мұстафин). Алғашқы сөйлемде суық және сур деген сапалық сын есімдер біріне-бірі бағынбай, әрқай- сысы тікелей бұлт деген зат есімді әр түрғыдан аныктап түрғаны сияқты, екінші сейлемдегі түзу, узын, биік, кең деген сын есімдер де бір біріне бағынбай, жарыса жол деген зат есімнің әр түрлі сипатын білдіріп түр. § 52. СЫН ЕС1МНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ Сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен бел- гілерін тікелей де, басқа заттардың қатынастары аркы- лы да білдіреді. Осындай жалпы сипаттарымен байла- ныстьт, сын есімдер семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне карай, сапалық (негізгі) сын және қатыстық (туьтнды) сын деп аталатын екі са- лаға бөлінеді. Бұл сындардың кай-қайсысы болса да қандай? қай? (қалай?) деген сұрауларға жауап береді. Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағы- нан заттың әр алуан сыр-сипатын, атап айтқанда, түрі мен түсін (ақ, қара, қызыл, көк, сур т. б.), сыры мен са- пасын (жаусы, жаман, тәуір, нашар т. б ) көлемі мен аумағын (үлкен, кіші, ауЪір, жеңіл т. б.), дәмі мён иісін (ащы, тәтті, күлімсі) білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздерді айтамыз. 168 Әдетте, сапалық сын есімдерге ешбір косымша фор- цаларсыз тұрып-ақ, заттың әр қилы сыр-сипатын білді- ретін түбір сөздерді жатқызу салты бар. Бірақ бүл қа- ғиданы үнемі тапжылмайтын қағида деп карамау керек, өйткені қазіргі кезде түбір сез сияқтанып көрінетін көптеген формалар тарихи даму тұрғысынан карағанда, тиісті қосымшалар арқылы я басқа тәсілдер бойынша жасалған туынды сөздер болып келеді. Мысалы, узын, улкен, қызыл, ащы, тущы, момын, аилыкжабық, жсілпақ сияқты сапалық (негізгі) сын есімдердіц бәрі де ер- теректе туынды сөздер болған, демек, олар узақ, үлкей- ген, қызғылт, аиіыған, тушыды, момақан, аіиылды, жа- былды, жалпайған сөздерімен түбірлес болған. Солай болса, мағынасы жағынан сапалық сын есім деп, мор- фемалық құрылымы жағынан негізгі сын есім деп есеп- телетін сөздердің саны да, сапасы да үнемі бір аяда қалмай, бірте-бірте үдайы дамып отырады. Осыған сәй- кес, ертеректе туған сындарды ғана емес, кейінгі кез- дерде жұрнақ (я баска тәсіл) аркылы жасалған туын- ды есімдердің кейбіреулерінде де негізгі, сапалық сын- дардың грамматикалық касиет-сипаттары болып отыра- ды. (қараңғы — қараңғылау, қараңғырсіқ, қап-қараңғы; таныс — таныстау, тсінысырақ, тап-таныс т. б.) Сапальтқ сындар жалпы сын есім деп аталатыи сез табынын негізгі үйткысы есібенде қызмет етеді. Олай дейтін себебіміз — жалпы сын есімге тән негізгі катего- риялык ерекшеліктер мен сипаттардың бәрі де сапалық сындардың бойында болады. Осы ерекшеліктеріне қа- рай, демек, бүкіл сын есім категориясына өзек ретінде қызмет ететіндігіне карай, өзге сез таптарынан жұрнақ арқылы жасалған туынды сын есімдер де, семантика- лық даму процесі аркылы адъективтенген сөздер де бір- те-бірте сапалык сын есімдердің сыр-сипаттарына ие болып, сол топқа көшіп отырады. Ал, сапалық сындар- дыц сын есімдерге арқау болып қызмет ететін негізгі белгілері мыналар: бірікшіден, сапалык сындарға тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту жүрнақтары жә- не әредік сынның әр қилы реңін білдіретін шырай кате- гориясының жұрнақтары қосыладьт; екіншіден, оларға сындық белгіні күшейте я өсіре түсу үшін қолданьтлатын үстеме буындар жамалады; үшіншіден, олар аттрибут- тық семантикалық ерекшелігіне қарай (жақсы оқуиіы), адвербиалдық (жақсы оқиды) қызмет атқарады. Міне, осы аталған негізгі үш белгі сапалық сын есімдердіь. 169 әрі қатыстық сындардан ерекшелінетін, әрі жалпы сың есім атаулыға тән категориялық белгілері болып есеп- теледі. Сөйтіп, сапалық сын есімдерге -рақ (-рек, -ырақ, -ірек), -лау, (-леу, -дау, -деу, -тау, -теу) жүрнактары тал- ғамай, жалғана беруімен (сарырақ, сарылау, жақсырақ, жацсылау, үлкенірек, үлкендеу т. б.) қатар, белгінің жетімсіздігін я бәсеңдігін білдіретін -ғыш (-қыш, -гіш, -кіш), -шыл, (-шіл), -ша (-ше), -ң (-аң, -ең) тәрізді жұр- нақтар да бірен-сарандап (сарғыш, ақшыл, сүрша, қуаң т. б.) жалғанады; сондай-ақ, сапалық сындарға күшейт- кіш үстеме буын да іркілмей (ап-анық, түп-түзу, күп-кү- рең т. б.) үстеле береді. Бұл формалар аласа, биік, кіш- кене, арық, семіз, жуан, жіңішке, толық, нәзік, қалың, жұқа, кең, тар, қою, сұйық, ыстық, суық, ащы, тұщы, көк, қара, қоңыр, жақын, кәрі, жас, сынық, бүтін, сирек, қызық сияқты сапалык сын есімдерге (бәсеңдік реңін білдіретін жұрнақтан басқалары) жатырқамай жамала береді. Қатыстық сын есімдер деп бір заттың бел- гісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы біл- діретін сөздерді атаймыз. Осы ерекшелігіне карай, ка- тыстық сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы басқа есімдер мен етістіктерден жасалады да, заттың сыртқы түрі мен түсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сыны- на, ішкі касиеті мен сипатына, мекен мен мезгілге және баска да сол сияқты белгілеріне қатысты сындық ұғым- дарды білдіреді. Мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар (мақал) дегендегі балалы, баласыз деген туынды сын есімдер үйдің баласы барлығы мен жоқтығына қа- тысты белгілерді білдіреді. Сол сияқты, Шоңпардай ке- кілі бар (Абай); Бұл — жа.зғы жайлы қоныс (М. Әуе- зов); Көтеріңкі күлкінің иіыққан жеріне жұрт топырлай бастады (Ғ. Сланов); Өткір пыиіақ ңол кесер (мақал) деген сөйлемдердегі іиоқпардай, жазғы. жайлы, көтерің- кі, өткір деген туынды сын есімдер іиоқпар, жаз, жай деген есімдерге, көтер, өт деген етістіктерге қатысты сындық белгілерді білдіреді. Ал, осы катыстық сындар- жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|