Академик Темірбай Байбосынұлы Дарқамбаев атындағы Әйет орта мектебі” мм. Қазақ тіліне тән дыбыстар мен әріптерді оқыту

жүктеу/скачать 0,53 Mb.

бет	3/3
Дата	25.12.2016
өлшемі	0,53 Mb.
	#4894

1 2 3

Інім Інім менің кәдімгідей азамат, Қолғанатты апамның ол үйдегі
Қызыл бұзау
Баспалдақтар
Д...йсенб...
Ж...ма
Жолбарыс
Пайдаланылған әдебиеттер

Құйын

Ойда жоқта құм борап, Мұны, сірә, кім білген,

Соғып кетті ақ құйын. Құйын да бір төтен ғой!

Қуыршақтар домалап, Білдірместі бүлдірген,

Ұшып жатыр көп бұйым... О да тентек екен ғой!

***

Қарға шаншып шаңғыны Қара қозы, көк қозы,

Қарға қырды қаңғыды. Қоңыр қозы – көп қозы.

Ұстауға көл шабағын Көп қозының ішінде

Шағалалар аңдыды. Аласы, ағы, жоқ бозы.

Құлыншақ. Ақ лақ.
Құлыншақ – ау, құлыншақ, Ақ лағым – ау, ақ лақ,

Құнан, тайдан бұрын шап. Неге тұрсың маңырап?

Ой мен қырға шапқыла, Сүтке тоймай қалдың ба,

Болма, бірақ ұрыншақ. Қиғылықты салдың ба?

Жем беремін қазір – ақ,

Сабыр етші азырақ.

Түйе. Жаңбыр

Маң – маң басқан, маң басқан, Жаңбыр жауды себелеп,

Шудаларын шаң басқан. Жасырынды көбелек.

Екі өркешін қом басқан, Аспан кетті күркіреп,

Төрт аяғын тең басқан. Бұл не деген керемет!

Тілін тікен теспеген, Жаңбыр, жаңбыр жау бер!

Мұрындығы келіскен. Сенен бақша, бау өнер.

“Шөк” дегенде, “бык” деген, Жадырасын туған жер,

Шешіп, үйді жүктеген. Күміс моншақ, тама бер!

Кім ардақты?
Ең ақылды – Дана,

Ең пейілді - Дала,

Ең қымбатты – Бала,

Ең ардақты – Ана.

“Бөө - бөө” деген әні бар, Мен кішкентай емеспін,

Енесін тез сағынар: Мен енді үлкен боламын

Жібек жүнді ботақан Көмегінсіз ешкімнің

Мөлдір көзді жануар. Өзім киіне аламын.
Ботақан.
Кіп – кішкентай ботақан, Ботамен күн өткізіп,

Өзі сондай момақан. Болды маған көп қызық.

Ақ тайлақ атайды Алдым әбден үйретіп,

Еркелетіп оны атам. “Шөк!” – дегенде, шөккізіп.

Ұя салып құр, құтан.

Жалғастырмақ ұрпағын.

Ұялмастан тұр көкек,

Бояп жаман тырнағын.
Сұр қоян.
Ұзын құлақ сұр қоян Қарап еді артына

Естіп қалап сыбдырды, Қиығын сап көзінің,

Ойлы – қырлы жерлермен Келе жатқан томпаңдап

Ытқып – ытқып жүгірді. Көжегі екен өзінің.

Үш бала.
Бір ауылда үш бала, Тиіп кетсең жылайды.

Олар құрдас үш жаста. Екіншісі бір қыңыр,

Бірақ, бірақ олардың Ақыл айтсаң тулайды.

Қылықтары үш басқа. Үшіншісі елгезек,

Біріншісі шыңқ етпе, Бәрімізге ұнайды.

Айдаһарың мақтана.

Қаһарланып шаттана,

Шағамын деп жаңғақты,

Тістері мүлдем қалмапты.
І

Інім

Інім менің кәдімгідей азамат, Қолғанатты апамның ол үйдегі,

Кесе – аяқты қояды өзі тазалап. Үтіктейді жуған шалбар, жейдені.

Тақпақ айтып, сурет салып әдемі, Тамақ жасай алмайды тек, өйткені

Әр нәрсені бір сұрайды мазалап. “Ер баланың жұмысы емес”,-дейді оны.

Қызыл бұзау

- Біздің үйдің маңынан Тілімді алмай бірақ та,

Болмайды көп ұзауға. Кетіп қапты тағы да.

Қайдан іздеп сабыламын, - Бұл мінезін ұнатпай

Деп ем қызыл бұзауға. Байладым үй маңына.

Мақал –мәтелдер.

Ә

Әрекет болмай, берекет болмас.

Әуелгі байлық – денсаулық.

Әзіл айтсаң да, әділ айт.

Ғылымның басы – ақыл.

Ақылдың басы – төзімділік.

Туған жерге туың тік.

Жақсы жолдас – жанға серік,

Жаман жолдас – малға серік.

Жақсы жолдас жауға бермес.
Қ

Оқу – инемен құдық қазғандай.

Оқу түбі – тоқу.

Оқысаң – озарсың,

Оқымасаң - тозарсың.

Жақсы кітап – жан азығы.

Отқа түскеннің еті күйер,

Өтірікшінің беті күйер.

Еңбек түбі – береке.

Еңбек етсең ерінбей,

Тояды қарның тіленбей.

Кім еңбек етсе, сол тоқ

Дос сыртыңнан мақтар,

Дұшпан көзіне мақтар.
Ұ

Құлан құдыққа құласа, құлағында құрбақа ойнайды.

Құдай бергенге құлай береді

Тұр – тұрадан хабар келсе, ұйқыдан маза кетер.

Ұрлық түбі – қорлық.
Ү

Күйеу атымен күл тасы. Тапсыр күлік жүгірмес

Тапса оңбаған түзде де оңбайды. Тапсыр бірге түтпейді.

Тап бір жауса, терек екі жауады. Тап – білімде.

Ер жігіт үш ақ үй тігеді, үш қара үй тігеді.
Ө

Өнерлі адамның қолы алтын, өлеңшінің сөзі алтын.

Өлгеннің артынан өлмек жоқ.

Өлеңді жерде өгіз семірер, өлімді жерде молда семірер.

Өзек сусыз, өзен қусыз болмас.

Өтірік сөз өрге баспас.

Кісідегінің кілті аспанда. Бірінші байлық – денсаулық,

Екінші байлық – ақ жаулық,

Білімді адамға дүние жарық, Үшінші байлық – бес саулық.

Білімсіздің күні қаріп.
Білегі жуан бірді жығады, Темірді қызған кезде соқ.

Білімі жуан мыңды жығады.

Баспалдақтар

Ә
Ә
Ә
Ә
Ә
Ә

(ән, әке, әтеш, әйнек, әңгіме, әткеншек)

Ғ
- - - - - Ғ - -

- - - Ғ - -

- - - Ғ -

- - Ғ -

- Ғ -

(қарлығаш,торғай, қарға, таға, аға)

Қ

(қу, қаз, қала, қалам, қарбыз, қоңырау, қолшатыр)

Ө

Ө
Ө
Ө
Ө
Ө

(өрт, өзен, өрнек, өтініш, өрмекші)

Ң

		Ң
		Ң
		Ң
		Ң
		Ң
		Ң
		Ң

(таң, теңіз, жаңғақ, дөңгелек, жаңбыр, қоңыр, шаң)

Ұ

Ұ
Ұ
Ұ
Ұ

(ұл, ұлу, ұшақ, ұшқыш)
Ү

Ү
Ү
Ү
Ү
Ү

(үй, үкі, үтік, үйрек, үзеңгі)
Һ

- - - - Һ - -

- - Һ - -

- - Һ - - - -

(айдаһар, жиһаз, қаһарлы)

І

І
І
І
І
І
І

(із, іні, ізде, ілгіш, інішек, ірімшік)

Тапсырмалар.

“Есте сақта”

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс

әже - бабушка

әке - папа

әлем - мир

әсем – красивый, прекрасный

әпке – старшая сестра

әңгіме – разговор

әділ - справедливый

дәрі - лекарство

дәрігер - врач

тәтті - сладкий

дәптер - тетрадь

дәмді - вкусный

сәлем – привет

дәмді - вкусный

“Ә” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

ғимарат – здание

ғұмыр – жизнь

ғылым – наука

ғалым – ученый

ғасыр – век

ағаш – дерево

қағаз – бумага

сағат – часы

жаға – берег, ворот

шаңғы - лыжи мұғалім - учитель

шаңсорғыш – пылесос

күнбағыс – подсолнечник

күнқағар – козырек

күншығыс – восточный

қабырға – ребро

“Ғ” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

қақпашы - вратарь

құс – птица

құрт – курт

қақпа – ворота

қант – сахар

қаймақ - сметана

қадам – шаг

қой – баран

қауын – дыня

қиял – фантазия

қуаныш – радость

қосу - прибавить

құмырсқа – муравей

құлын – жеребенок

құлпынай – клубника

құлақ – ухо

қарлығаш – ласточка

қайшы - ножницы

“Қ” әрпінің астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

жаңғақ – орех

таң – утро

жең – рукав

кеңес – совет

қоңыс – жук

шаң - пыль

теңге – тенге

тең – равный

аң – зверь

ең – самый

саңырауқұлақ – гриб

терең - глубокий

теңіз – море

жеңіл – легкий

аңшы – охотник

көлеңке – тень

жаңа – новый

жаңбыр - дождь

“Ң” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

сөйлем – предложение

бөлім – часть

көктем – весна

төсек – постель

көкөніс – овощь

өзгеріс - изменения

көңіл – настроение

дөңгелек – круг

өлшем – мера

көқарас – мнение

өмір – жизнь

өзен - река с

“Ө” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

құттықтау - поздравление

ұжым - коллектив

мұғалім - учитель

ұлы - великий

құрылыс - стройка

бұйрық - приказ

сұрақ - вопрос

ұзақ - грач

ұсыныс - рекомендация

сұлу - красивый

бұлақ – родник

мұражай - музей

тұру - стоять

мұнай - нефть

құдық - колодец

“Ұ” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

күндіз – днем

үй – дом

үміт – надежда

жүз – сто, лицо

күлкі – смех

түлкі - лиса

гүл – цветок

үтір – запятая

үлкен – большой

күй – мелодия

күн – день

үлгі -пример

үйірме – кружок

күш – сила

күнбағыс – подсолнечник

мүмкін – возможно

күз – осень

күту - ждать

“Ү” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

мәшһур – известный, популярный

қаһан – уст. Хан

гауһар, жауһар - 1. самоцветы

2. бриллиант

айдаһар – дракон

қаһарман – герой

қаһармандық – мужество, отвага

жаһан – весь мир

жаһат – намерение, желание

жиһаз – мебель

қаһар – ярость

қаһарлы - яростный

жаһан – вселенная, мир

жиһангерлік - мировой

“Һ” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

Берілген сөздерді дауыстап оқып шық. Есте сақтауға тырыс.

білім – знания

ін – нора

ілгіш – вешалка

киім – одежда

піл - слон

тіс – зуб

кісі – человек

ірі – крупный

жеміс – фрукты

із - след

іскер – деловой

тіл – язык

темір – железо

ірімшік – творог

тәтті - сладкий

“І” әрпін астын сыз. Ерекше дыбыстарға назар аудар.
Осы сөздермен сөз тіркестерін немесе сөйлем құра.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.“Дұрыс айт, жаз”
Қазақ тіліне тән дыбыстарының естілу ерекшеліктерін салыстыра отырып дұрыс оқуға, қатесіз жазуға төселдіру жолдардың бірі. Бұл әріптерді қате жазудан сөз мағынасының өзгеріп кететінін арнайы тапсырма бойынша түсіндіру. Мысалы, берілген сөздерді дұрыс оқып, оның орысша аудармасын айтады.

А - Ә

сан – сән

ай - әй

сал –сәл

сал – сәл

тай –тәй

Ұ – Ү

тұсы – түсі

құдық –күдік

құн – күн

ұғу үгу

ұшқыр – үшкір

жұқ – жүк

құт - күт

ұмыт – үміт

тұт – түт

бұқ – бүк

сұр – сүр

ұн – үн

ұнамды – үнемді

құйды - күйді

құш – күш

тұру – түру

құз – күз

ұр – үр

құл – күл

тұн - түн

құл - күл

Ө -О

соз – сөз

қош –көш

жон – жөн

қотару –көтеру

боз – бөз

шоқ – шөк

оз - өз

тол – төл

бос – бөс

от - өт

сол –сөл

тоқ – төк

тор – төр

қорық – көрік

болыс – бөліс

Н - Ң

мен – мең

сен –сең

кен - кең

ен – ең

он – оң

шан - шаң

Ы –І

тыс – тіс

ыс – іс

сыз – сіз

ашты - ішті

қырпы - кірпі

қорық –көрік

ұмыт – үміт

қыр - кір

3. Көп нүктенің орнына тиісті әріпті жазыңдар

1. ...лем, ...дебиет, т...улік, к...лем, д...стүр, әд...лет, к...ркем шы...арма, қо...ам, ...ркениет, ж...зім, к...міс, б...рым, гау...ар, қа...арман, Қаскеле..., көк...ніс, к...нд...з, же...ге, қалы...дық, ж...г...т, өр...к, балм...здақ, алм...рт, те...із, т...мен.

2. ы немесе і

б...л...м, ау...р, қ...с, өш...рг...ш, күндел...к , қаб...рға, қар...ндас, с...ңл..., ор...нд...қ;

3. а немесе ә

...ріп, ...же, ...лды, ж...ны, сұр...қ, ...йел, т...рбие, отб...сы, у...қыт.

4..Көп нүктенің орнына (ұ – ү) тиісті әріпті жазыңдар.

...ят, ...лттық, ...рпақ, б...зау, қ...лып, ...йқы, ...міт, т...рлаусыз, к...ріш, б...йра, б...ршақ, ...лгі, ...найды, к...шік, т...рлаулы, к...лгін, ...лпа, б...рын, қ...лан.

5. Жіңішке дауысты дыбыстарды теріп жазыңдар.

Үстелдің үстінде тәрелке, шәйнек, кесе тұр. Шәйнекке су құяды. Шәйнектен шәй ішеді. Тәрелкеге көже құяды. Кесеге шәй құйып ішеді.

6. Көп нүктенің орнына дауыссыз дыбыстардың бірін қойып жазыңдар.

...алтанат, ...абақ, ...ұлу, ...әлем, ...ырна, ...ілем, ...алым, ...егіз, қа...ам, е...ік, та...та, ас...ана, о...ан, де...алыс;

Тірек үлгілері

(тақырыптар бойынша)
К...з айлары

...ырк...йек
...азан
...араша

Д...йсенб...

Бейсенб...

Сейсенб...

Ж...ма

Апта к...ндер...

Сенб...

С...рсенб...

Жексенб...

д...птер

к...ндел...к ...арындаш

О...у ... ...ралдары

к...тап ...алам

сыз...ыш ...ш...рг...ш

с...мке

нан

май ...ант

Азы...-т...л...ктер
с...т айран

ж...мырт...а к...мпит

. ..р...мш...к шай

ш...жы...

...ас...р

Жолбарыс

Жануарлар Тасба...а
Т...йе

П...л

Пайдаланылған әдебиеттер

Ш. Бектұров, М. Серғалиев. “Қазақ тілі” Алматы “Білім” 1994ж.

“Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте” журналдары.

“Қазақ тілін үйренейік” газеттері.

А. Қожаұлы “Шынар”

Р. Сыздықова “Емле және тыныс белгілері” Алматы “Рауан” 1996ж.

“Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде” журналдары.

С.Исаев “Қазақ тілі”

жүктеу/скачать 0,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3