Академик Темірбай Байбосынұлы Дарқамбаев атындағы Әйет орта мектебі” мм. Қазақ тіліне тән дыбыстар мен әріптерді оқыту

“Академик Темірбай Байбосынұлы Дарқамбаев атындағы

Сәуле Утарбаева

«Академик Т.Б.Дарқамбаев атындағы

Әйет орта мектебі» ММ

қазақ тілі пәнінің мұғалімі

Қазақтардың тілі – исламның бүлдірушілік

Қазақ тілдің фонетикалық құрылысын меңгеру өте күрделі процесс. Өзге ұлттың өкілдері қазақ тілін меңгеруге келгенде өз ана тілін меңгеріп оны айтуға қалыптасып қалған жағдайда келеді. Бұл қалыптасу қазақ тіліне тән дыбыстарды айтуға қиындық туғызары түсінікті. Дегенімен, өздері қалыптасып айтып қалған дыбыстарға ана тіліндегі ұқсас дыбыстарымен салыстыра отырып, олардағы өзгешеліктерді, ұқсастықтарды дәлелдей түсіндіргенде ұтарымыз көп. Бұл принцип орыс мектебінің оқушыларын қазақ тілінің фонетикасын оқыту процесінде орыс тілінің интерференциялық әсерін кемітуге, жоюға мүмкіншілік тудырады.

Грамматикалық құрылысы жағынан орыс тілімен қазақ тілі әр түрлі типтік топтарға жатады. Сондықтан да қазақ тілі мен орыс тілінің фонемалары бір – бірімен қарама – қарсы заңдылықтарға бағынады.
Мысалы:

№	Орыс тілінде	Қазақ тілінде
1	Сөз екпіні
	Сөз екпіні әр түрлі сөздерде, әр түрлі буында болады.	Сөз екпіні соңғы буында болады.
2	“А”,”О” дыбыстары
	Бірнеше түрде дыбыс танады.	Әркез бір ғана дыбыспен дыбыс танады.
3	Дауысты дыбыстар
	Сөздің басында не соңында келуі еркін.	Дәл мұндай еркіндік жоқ. (буын үндістігі)
4	“О” дыбысы
	1. Айтылғанда еріннің алға дөңгеленіп шығып, бірақ ерін онша жақындала қоймайды, тіл төменгі тіске тимей, артқа тартылады. (это, хорошо, холодно, т.б.) 2. Сөздің барлық буынында қолданыла береді.	1.Айтылғанда еріннің алға дөңгеленіп шығып, тілдің ұшы төменгі тіске тиюі арқылы жасалады. (Отан, орта, орман, т.б.) 2. Сөздің бастапқы буынында ғана қолданылады.
5	“Б”, “В”, “Г”, “Д” дауыссыз дыбыстар
	Сөздің соңында кездеседі.	Сөздің соңында кездеспейді

Міне, осындай ерекшеліктерін айта отырып, салыстыра үйрету тиімді.

Қазақ тіліне тән дыбыстар мен әріптер: ә, ө, і, ү, ұ, қ, ғ, ң, һ.

Енді осы топ дыбыстарымызды қандай жолдарымен меңгертуге болатындығыны және олардың кейбір ерекшеліктерге тоқталайық.

Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс айту, дұрыс меңгерумен байланысты. Ал жалпы сөйлеуге дағдыланудың бастапқы жолы – дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркесін және сөйлемдерді дұрыс айту. Бұл жағдайда да ана тіліндегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды ескеріп, салыстырып отырған жөн.

Сөзді, дыбысты қабылдаумен, тыңдаумен тығыз байланысты.Бірнеше рет тыңдап алған соң дыбыссыз іштей сол дыбыстарды қайталау арқылы жаттығу. Жаңа дыбысты немесе сөзді хормен қайталау (бұл әдіс тіл үйренушілерге ұялып қалмау, дұрыс айтпай қаламын ба деп қорқу сияқтылардан сақтандырады).

Бастапқы кезде мынадай жаттығу жұмыстарын жүргізуге болады.

1. 
   Тыңдаңыздар.
   
2. 
   Тыңдаңыздар, айтылып жатқан дыбыстарды мәтіннен табыңыз,сол дыбыс жазылған карточканы көрсетіңіз.
   
3. 
   Тыңдаңыз, іштей қайталаңыз.
   
4. 
   Тыңдай отырып, оқытушымен бірге қайталаңыз
   
5. 
   Өзіңіз жеке дауыстап қайталаңыз.
   
6. 
   Оқыңыз, тыңдаңыз.
   
7. 
   Айтылғанды тыңдай отырып жазыңыз.
   
8. 
   Оқыңыз, екпінді қойыңыз, өзіңіздің оқығаныңызды, қойған екпініңізді оқытушының оқығанымен салыстырыңыз.
   
9. 
   Оқыған мәтініңізге сұрақ қойыңыз. Келісіңіз, қарсы болыңыз.
   

Бұл процесті тез әрі саналы тереңдету үшін негізгі принциптердің бірі – интенсификацияландыру әдістерін пайдаланған тиімді. Оның өзіндік тәсілдері бар. Оқу процесіндегі интенсификация дегеніміз ғалымдардың айтуы бойынша (Жүсіпов М.) тілді құрал ретінде жиі пайдалану. Меңгерілген тақырыпты, сол дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркестерді неғұрлым жиі қолданса соншалықты тез меңгеру. Тіл үйренушінің (оқушы) сол үйреніп жатқан тілді күнделікті өмір тіршілігінде көп қолдануы, сол тілде қарым – қатынас жасау, т.б.

Өкінішке орай, біздің қазақ тіліміздің қолданылу аясы әзірге өте тар.

Қазақ тіліне тән дыбыстар мен әріптердің жазылуы.

Ә - жіңішке, ашық, езулік дауысты дыбыстың әрпі.

Ә әрпі көбінесе сөздің бірінші буынында және бір буынды сөздерде жазылады, соңғы буында жазылмайды: ә - сем, ә - леумет, ә - демі, тәр - тіп, кә - сіп, Сәу - ле, дәу - рен, ән, әл, әр, жә (одағай).

Сөздің алғашқы буынындағы (не алғашқы буындарындағы) жіңішке дауысының әуенімен келесі буында жіңішке айтылатын (естілетін) ә дыбысының орнына, негізінен, а әрпі жазылады: тәкаппар (айтылуы – тәкәппар), ләззат (айтылуы – ләззәт), рәсуа (айтылуы – рәсуә), Жәмила (айтылуы – Жәмилә), Сәбира (айтылуы – Сәбирә), Кәмила (айтылуы –Кәмилә) және тағы осы сипаттас жалқы есімдер.

1. Мына сөздердің екінші буындарында естілуінше ә әрпі жазылады: сірә, куә, күнә, кінә, іңкәр, зәмзәм (суы), жүдә, күмән, мүсәпір, дүдәмал, шүбә, мәмпәси (бұлардың жазылуын емле сөздіктерінен қарап білу керек).

2. Бірінші буыны жіңішке ү дыбысымен келген жалқы есімдердің (көбінесе кісі аттарының) екінші буынында да естілуінше ә әрпі жазылады: Күлән, Күләнда, Күләш, Күләй, Мүтән.

3. Біріккен сөздер мен қос сөздердің соңғы буындарында (яғни олардың екінші сыңарының алғашқы буынында) ә әрпі жазыла береді: Гүлжәмила (Гүл // жә - мила), Бейсенәлі (Бейсен // ә - лі), әлсін - әлі (әлсін // ә - лі), кәп - кәрі (кәп // кә - рі), әп - әсем (әп // ә - сем).

Алғашқы буындағы еріндік ө дыбысының әсерімен екінші буындағы езулік е дыбысы ө болып естіледі (айтылады), бірақ жазуда е әрпі жазылады: бөрене (айтылуы – бөрөне), көбелек (айтылуы – көбөлек), жол-жөнекей (айтылуы – жолжөнөкей).

Біріккен сөздер мен қос сөздердің соңғы буындарында (яғни олардың екінші сыңарларының алғашқы буынында) ө әріп жазыла береді: көркемөнер (көркем // өнер), Айнамкөз (Айнам // көз).

Алдынғы буындағы еріндік ұ,ү,о,е дыбыстарының әсерімен келесі буында естілетін (айтылатын) ұ,ү дыбыстарының орнына ы,і әріптері жазылады: құндыз (айтылуы – құндұз), құрық (айтылуы – құрұқ), бүгін (айтылуы – бүгүн), күбір (айтылуы – күбүр), өңір (айтылуы – өңүр), орын (айтылуы – орұн).

1. Мына тәрізді түбір сөздердің екінші буындарында естілуінше ұ,ү әріптері жазылады: бұлбұл, байғұс, мазмұн, мақұл, мағлұмат, дүлдүл, мәжбүр, дәстүр, марқұм, нақұрыс, әңгүдік (бұлардың жазылуын емле сөздіктерінен қарап білу керек).

2. Біріккен сөздер мен қос сөздердің соңғы буындарында (яғни олардың екінші сыңарында) ұ,ү әріптері жазыла береді: көкқұтан (көк // құ - тан), Аққұдық (Ақ // құ - дық ), қыстыгүні ( қысты // гү - ні ), мал - мүлік (мал // мү-лік).

Ы,і –жуан және жіңішке, қысаң, езулік дауысты дыбыстардың әріптері.

Ы,і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады: ыс, ыстық, ынтымақ, ызғырық, іс, кіріс, ірі,ізгілік.

Үш буынды сөздердің ортасында дүдәмалдау естілмейтін қысаң ы,і дыбыстардың әріптері көбінесе түсірілмей жазылады: абырой,ажырау, ақымақ, әсіресе, дәрігер, жапырақ, жұдырық, көбінесе, қабілет, қазына, қасірет, құмыра, қатынас, құрылыс, қоңырау, мәлімет, мейірім, өкімет, топырақ, үзіліс, ықылас, үкімет.

Сөздің құрамында ы,і әріптерінің жазылмайтын жағдайлары бар. Олар:

1.Сөз р дыбысынан басталып, одан соң а, ә, е, и, у, ұ әріптері және л дыбысынан басталып, одан соң а, ә, е, о, ұ, ү, ы әріптері келгенде, сөз басындағы р, л әріптерінің алдынан ы, і әріптері жазылмайды: разы, рай, рақат, рақмет,рәсім, реніш, рет, ләззат,рұқсат, лақ, ләйлі, т.б.

2. Сөзде ы, і әріптері я, ю әріптерінің алдынан жазылмайды: қия, мия, қиян, қиямет, қиянат, қию, жию, биялай, биязы, т.б.

Соңғы буындарында ы,і дыбыстары бар сөздерді тәуелденгенде, көбінесе соңғы буындарындағы ы,і әріптері сақталып жазылады:

1. 
   “Сиқырлы әріп”
   

Ойынның шарты: тақтадағы үш әріптен құралған, мысалы “біл” деген сөз жазылып тұрады. Қол көтеріп тақтаға шыққан оқушы сол сөз құрамындағы бір әріпті кез келген әріппен өзгертіп, жаңа сөз жасауы қажет.

Мысалы:

1. біл – бір – біз (кім - тік - тіс - тіл – піл )

1. 
   қор - қар – қас - қос - қыс– қыз - қаз – қан – қап – қал - қат - қай - қой - қош
   
2. 
   жең – мең - кең - тең – таң – шаң – паң - заң
   
3. 
   құс – құм – құр – тұр - тұз (ұлы – ұлт - ұшу - ұят – бұл)
   
4. 
   жәй – әже - әке – мән – сән
   
5. 
   сөз - көз - көк - көл - көп - мөр - төр - өрт (өте - өту - өшу )
   
6. 
   жүз - күз - күй - күн (сүт - түп - түр – түс)
   

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстар туралы түсінігін бекіту, оларды есте сақтау, тез ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойынның шарты: қазақ тіліне тән дыбыстарды (ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ) таңбалайтын кеспе әріптер оқушыларға түгел таратылып беріледі. Мұғалімнің қолында қазақ тіліне тән дыбыстар жіберілген сөздер жазылған қағаз бар. Ол сөзін көрсеткенде, оқушылар тиісті әріпті көрсетеді. Ойланып қалған, кешіккен бала ұтылған болып саналады.

Мысалы:

айда..ар

жа...быр

с..біз

к...белек

жары...

б...лақ

ж...зім

б...л....м

3. “ЛОТО”

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстар туралы түсінігін бекіту, оларды есте сақтау, тез ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойынның шарты: қазақ тіліне тән дыбыстарды (ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ) лото кеспе оқушыларға түгел таратылып беріледі. Мұғалім қазақ тіліне тән дыбыстарды дауыстап атайды, оқушылар лото кеспедегі әріпті жабады.

Қ	Ө	І
Ү	Һ	Ә
Ғ	Ұ	Ң

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстар туралы түсінігін бекіту, оларды есте сақтау, тез ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойынның шарты: қазақ тіліне тән дыбыстарды (ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ) таңбалайтын кеспе әріптер оқушыларға түгел таратылып беріледі. Оқушыларды екі (не одан да көп) топқа бөліп, тапсырмаларды беру. Кім жылдам және дұрыс орындайды, сол - жеңімпаз.

1. 
   қазақ тіліне тән дыбыстарды алфавит бойынша көрсету.
   
2. 
   қазақ тіліне тән дауысты дыбыстарды көрсету.
   
3. 
   қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстарды көрсету.
   
4. 
   қазақ тіліне тән (жуан, жіңішке, ашық, қысаң, еріндік, езулік) дауысты дыбыстарды көрсету.
   
5. 
   қазақ тіліне тән (үнді, ұяң, қатаң) дауыссыз дыбыстарды көрсету.
   

5. 
   “Бұл қандай әріп?”
   

Ойынның шарты: Мұғалім тақтада қазақ тіліне тән дыбыстардың кейбір

элементтерін жазады, оқушыларға бұл элементтерді әрі қарай жалғастырып, бұл қандай әріп екенін анықтауға тапсырма береді.
6. “Мен білімін”

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстарды қайталау, оларды есте сақтау, тез ойлау қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту.

Ойынның шарты: қазақ тіліне тән дыбыстардың таңбалайтын парақшалар әріптерді оқушыларға түгел таратылып беріледі. Мұғалім бір – бірден дыбысты айтады, “Мен білемін” деп оқушы атаған әріпті көрсетеді, әріпке білетін сөзді айтады.

(Сол сөзбен сөз тіркесін, жай сөйлемді құрастыруға болады)

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстарды қайталау, оқушылардың назарын, қиялын қабілеттерін дамыту.

Ойынның шарты: Мұғалім қазақ тіліне тән дыбыстарды ауада “жазады”, оқушылар “оқиды”, дәптерлеріне жазады. Тапсырманы ең дұрыс істеген оқушылар жақсы баға алады.

8. Дұрыс көрсет.

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстарды қайталау, оларды есте сақтау, оқушылардың назарын, тез ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойынның шарты: Екі оқушы тақтаға шығады, тақтада тәртіпсіз қазақ тіліне тән дыбыстар жазылған. Мұғалім дыбыстарды атаған кезде, оқушылар тез қайталап, көрсетуге тиісті. Тапсырманы қате жібермей орындаған оқушы жеңеді.
9. Суретке қарап, тап.

Ойынның мақсаты: қазақ тіліне тән дыбыстарды қайталау, оқушылардың назарын, тез ойлау, дұрыс жазу мен айту қабілеттерін дамыту.

қазақ тіліне тән дыбыстардың жазылуын, айтылуын ережелерін қайталады.

10. 
    “Естідім - естімедім”
    

Ойынның шарты: Мұғалім қазақ тіліне тән дыбыс бар сөздерді айтады. Оқушылар бұл дыбысты естісе, қолдарын көтереді. Бұл ойында қатесі аз тобы жеңіске жетеді.

Мысалы: Мұғалім “Қ” дыбысы бар сөздерді оқиды.

Табақ, сабақ, тақта, қоңырау, қараша, қоңыр, т.б.

11. 
    “Жаңа сөзді кім тез табады?”
    

Ойынның шарты: Мұғалім тақтаға 2 бағанға қазақ тіліне тән дыбыстары жоғалған сөздерді жазады (сөздің алдында, ортасында және соңында). Екі топ оқушылар ойнайды. Тез, дұрыс жазып болған топ жеңеді.

12. 
    “Дыбыстардан сөйлемді құра аламын”
    

Мысалы: е к і а д а м к е л е ж а т ы п б і р а ю ғ а к е з д е с і п т і –мұғалім оқиды.

Екі адам келе жатып бір аюға кездесіпті. – оқушының дұрыс жауабы.

13. 
    “Дыбыстардың тәртібі.”
    

Мың бір жыр. Бұлақ ақты.

Алты арқарда марқа арқар бар.

Айтшы, ғарыш алыс па? Ұзақ тұзаққа түсті.

Бес кіші ішік піштім, Көгілдір гүлге қонған

Неше кіші ішік піштім? Аралар гуілдеді.

Іске тіл ілесе алады,

Тілге іс ілесе алмайды.

Шаңғы алдырар. Ғалым сонша арша алды.

Шаңғыны теуіп,

Заңғар қаңғырар. Мұз - мұзға ұқсас,

Тұз – тұзға ұқсас,

Тұз мұздай, Мұз да, тұз да ұқсас.

Мұз тұздай.
Қаһарлы айдаһар Көк серке көп серкемен

Шаһарға келіп қаһарланды. Нені іздейді?

Көп серке

Ақ тастыда ақ тас көп, Көк серкені

Ақ тастыда әқ тас көп. Мүйіздейді.

Апам айтты әпкеме:

“Үйдің ішін ақтас”, - деп.


Жұмбақтар.

Ә

Орақ құйрық, тарақ бас, Анада жоқ, әкеде бар.

Көп ұйқыны жаратпас. Атада жоқ, әжеде бар. (Ә)

(Әтеш)

Күшеніп жатыр, Білімге жол салып берген.

Жаңғыртып қамыс нуын. Кем көрмейтін анамнан мен

(Әупілдек) Айналайын ... (Әліппемнен)