Аккузова айнур абдыжалиловна
жүктеу/скачать 2,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Аккузовой А.А., Диссертация
| «
Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми- теориялық негіздері» атты докторлық диссертациясында « Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады» деп тіл білімі саласында мәтіннің алатын орнының ерекше екендігін айтады . Профессор Д. Әлкебаева «автор бейнесі» теориясына сәйкес қаламгер тілін, стилін, тілдік қорын, сөз қолданысын ерекшелеп көрсететін лингвистикалық талдауларға арқау болғаны белгілі. Д. Әлкебаева мен Л.Ж. Ахметқалиеваның «Прагматика негіздері: ойлау мен сөйлеу» атты ғылыми мақаласында жеке адамның сөзі арқылы оның болмысын, ойын, интеллектісін және ниетін, пиғылын айқындап, өмірінен хабардар алуға болатыны айтылады. «Антропоөзектілік парадигмасы бойынша адам басқы орынға шығып, тіл оның ары қарай өмір сүруіне арналған қажеттілігі болып саналады. Тіл білімінің дамуына антропоөзектілік парадигмалары, атап айтқанда сөйлеу мен адамның ойлану процестерінің байланысы мәселелері ықпал ете бастайды». Аталған ғалымдар адамның ойлауы мен сөйлеуіне эксперимент жасай келе мынадай қорытындыға келеді: 1) прагматика адам мен тіл арасындағы қатынас, демек адамның сөйлеу процесіне дейін ойлауда да прагматика өтеді; 2) ойлау туралы психологиялық, филологиялық, философиялық еңбектер негізіне сүйене отырып сөзде ойлау мақсаты, яғни прагматика болатыны анықталды; 3) адам сөзі ойлау арқылы сүзгіден өтеді, прагматиканың ойлауда негізі қаланады; 4) ойлау – тек адам баласына тән күрделі процес. Қазақ тілінде «маймылдың басы ойнауға жеткенмен, ойлауға жетпейді» деген жалпақ тілмен 53 айтылған мақалы мен «ойлай берсең дана боларсың, ойнай берсең бала боларсың» сөздері соған дәлел; 5) сана, ақыл, ой ұғымдары қандай тілде болса да жарыспалы, жуық мағынасында қолданылады, ал психология мен философиялық еңбектерде әрқайсысы бөлек деңгейлі процес ретінде сипатталады [84]. Адамның сөйлеу тілі прагматикасының негізінде ойлау прагматикасы тұрғанын назардан шығармаған жөн. Себебі сөз – ойдың жемісі. Ал С. Үсенбаева «Көркем мәтіндегі сөйлеу тілінің лингвостилистикалық қызметі (Т. Нұрмағанбетов шығармалары негізінде)» [85] атты кандидаттық диссертациясында Т. Нұрмағанбетовтің «Туған ауыл түтіні», «Дарияның арғы беті», «Балалық шақтың әндері», «Жер иісі», «Айқай», «Ескі үймен қоштасу», «Бөрібайдың тымағын ит алып қашқан қыс» сияқты романдары мен пьесаларындағы сөздік қорға, лексика-семантикалық қабаттарына, кірме сөздерге, мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестеріне, күрделі сөздерге лингвостилистикалық тұрғыдан жүргізілген зерттеуде сөйлеу тілінің ерекшеліктеріне басымдық берілген. Яғни автор кейіпкердің болмысына тән сөздері арқылы «автор бейнесіне» тән прагматикасын анықтайтын жазушының өзіндік стилін қалыптастырған. «Автор бейнесін» тілдегі зерттеудің кейінгі кезеңіндегі «тілдік тұлға» қағидасымен сабақтас қарайтын болсақ, Т. Нұрмағамбетов шығармашылығының прагматикалық қазығын белгілейтін қазақ аулының төл болмысының антропоөзектік сипаты кейіпкерлер тілінің болмысымен айқындалады. Бұл мәселенің байыбына тереңдеп, автор прагматикасын түсіну көркем аударма тәжірибесінде де маңызды екенін ағылшын тіліндегі мәтіндердің прагматикасын анықтау мақсатында жазылған З. Досмурзаеваның еңбегінен көрінеді. Осы мақсатқа жету үшін ғалым көркем мәтіннің прагматикалық құрылымын барлық деңгейде, атап айтқанда, лексикалық, синтаксистік деңгейлерде талдап, соның нәтижесінде көркем мәтіннен мәдени- прагматикалық аспектісін зерттеу жұмысының өзегіне айналдырған [86]. Ш. Зукай неміс-қазақ тілдеріндегі еліктеуіш және бейнелеуіш сөздердің көркем шығармадағы қолданысын айта келіп, кейіпкерді, іс-әрекетті, әртүрлі оқиғаларды суреттеуде олардың таптырмас лексика-семантикалық, коммуникативтік-прагматикалық құрал екенін айқындайды [87]. Жазушының көркемдік әлемін зерттеу арқылы ең алдымен қазақ тілінің түрлі мүмкіндіктерін ашуға әрі жазушының тілдік ерекшеліктерін даралап көрсетуге болады. Жазушы көркем тілімен, көркем идеясымен жазушылық биігіне жетеді. Көркем мәтін прагматикасына қатысты мәселе қозғағанда дискурс мәселесі міндетті түрде негізге алынады. жүктеу/скачать 2,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|