Аккузова айнур абдыжалиловна

54 
құралдары дискурсы; 8) ғылыми (академиялық) дискурс; 9) парфюмерлік 
дискурс; 
10) 
педагогикалық 
дискурс; 
11) 
поэтикалық 
дискурс; 
12) публицистикалық дискурс; 13) жарнамалық дискурс; 14) спорттық дискурс; 
15) техникалық дискурс; 16) террористік дискурс; 17) феминистік дискурс; 
18) көркем дискурс; 19) экономикалық дискурс; 20) электрондық дискурс; 
21) этикалық дискурс; 22) заңи дискурс және т.б. [88, 232 б.]. Ғалымның 
пікірінше, қарапайым тілмен айтқанда, қандай да бір саланың, ортаның өз тілі 
бар. Кішкентай балаға барып, ғылыми тілде сөйлемейтініміз анық. Демек, 
дискурс 
туралы айтқанда, жалпы дүниетаным, оның ішінде ұлттық таным 
мәселесі, ғылыми терминдер, жастар тілінде кездесетін әртүрлі сленгтер немесе 
белгілі бір кәсіп саласындағы және т.б. сөздердің әртүрлі лексикалық қабаттары 
қарастырылады.
Осы бағытта тұрақты зерттеу жүргізген ғалымдардың бірі – К. Садирова 
«Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері» атты 
монографиясында 
дискурстағы ментальді құрылымдардың
рөлі мен қызметін 
зерттейді. Автор ментальді құрылымдар дискурста, соның ішінде қазақы 
дискурста қалай көрініс табады, оған не әсер етеді деген сұрақтарға жауап іздей 
отырып, мынадай қорытындыға келеді: «тіл өз иесі халықтың рухын 
тасымалдайтын болса, яғни ментальділігі сол тілде көрінсе, тілді пайдаланып 
қарым-қатынасқа түсушілердің өз бойындағы қалыптасқан ой-бейнелері, 
ментальділігі болатын болса, коммуникативтік жағдайда олар да өзара 
ықпалдасып, көрініс табады да, дискурстың өтуіне, оның нәтижесі мәтінге, 
коммуникацияның нәтижелі орындалуында елеулі қызмет атқарады [89].
Мұндай дискурстағы қарым-қатынас қатысушыларының ментальді 
бірліктерді жаппай түсінуі, ол туралы білім базасы, өмірлік тәжірибесі болуы – 
дискурстың сәтті өтуіне қажетті негізгі шарт, ал бұл шарт орындалмай қалған 
жағдайда қарым-қатынас шиеленісіп, оң нәтиже бермеуі, адресант пен 
адресаттың келіспеушілігін тудыруы мүмкін.
Ғалым ментальді құрылымдардың дискурс барысындағы көрінісінің 
мынадай үш сипатын көрсетеді: 
1) дискурсқа қатысушылардың әрқайсысы – белгілі бір дәрежеде аталған 
ментальді құрылымдардың иесі, демек олардың тілдесу сәтінде бұл 
құрылымдар тілдік бірліктер құрылымынан көрініс табады;
2) ментальді құрылымдардың өзара сәйкестілігі мен сәйкессіздігі дискурс 
нәтижесі өнімінің дұрыс не бұрыс құрылып бағалануынан, коммуникацияның, 
сәттілік не сәтсіздігінен көрінеді; 
3) дискурс белгілі бір дәрежеде осы құрылымдардың дамуына, сақталуына 
ықпал етіп отырады [90].
Сонымен әр сөздің өз орны мен қызметі болуына байланысты көркем 
шығарманы талдауда дискурсты айналып өту мүмкін емес.
«Дискурс (фр.discours) – тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, 
дискурс
дегеніміз – уақыттың мәдени тілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мұра, 
көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада, 
дискурс
деп қандай да болмасын 
мағыналы, құнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын айтады».

55 
Бірақ тіл мен дискурстың ара қатынасы тең емес, яғни дискурс – тілдегі 
бұрыннан қалыптасқан әр түрлі бірліктердің сөйлеуде (лебізде) көрініс табуы. 
Бұл сөзімізді көркем мәтіндегі дискурс табиғатын қарастырған ғалым 
А.Ж. Шайкенованың мына пікірі дәлелдей түседі: «Тіл мәтінде орналасып, 
дискурста жанданады, туындайды» деген пікірге сүйенсек, мәтін мен дискурс 
қатынасы дискурстың динамикалық, ал мәтіннің статикалық (тұрақты, 
қозғалыссыз) сипаттары арқылы танылады деп түсінеміз. Мәселен, қандай да 
бір автордың көркем шығармасы біз қолға алып оқығанға дейін «тыныш 
күйінде» 
тұрып, 
мәтін 
ретінде 
танылса, 
оқырман 
қолына 
тиіп, 
коммуникациядағы тілдік құрылым – мәтіннің динамикалық күйіндегі сипатын 
дискурс деп тануымызға болады. Бұл жерде де, тікелей болмаса да, автор мен 
оқырман арасында «хабар алысу» жүреді [91, 23 б.]. Біздіңше, көркем 
шығарманың өзі – дискурс, өйткені мұнда автордың оқырманмен қарым-
қатынасы оның когнитивті, танымдық, эстетикалық ақпараттарды беруі, 
қоғамдағы түрлі келеңсіз жайттарды жеткізуі, сол арқылы жеке тұлғаның 
рухани әлеміне ықпал етуімен жүзеге асады. «Көркем мәтін оқырманға жол 
тартқанда оқырман мен автор арасындағы қарым-қатынас әрекетінің сипаты 
түрліше өрбиді. Автор көркем шығармадағы бейнелеулермен оқырманның 
дүниетанымын кеңейтеді, оны тың қарым-қатынасқа жетелейді. Сондықтан 
көркем шығарма барысында жазушы оқырманмен өзара қарым-қатынас 
орнатып, қатысымдық байланысқа түседі. осыдан келіп, оқырман мен автор 
арасында іштей пікірлесу орнайды» [92, 11 б.].
Демек, көркем шығарма немесе кез келген мәтін қатысымдық негізде 
құрылып, оқырманға, қабылдаушыға түрліше әсер етеді. Бір сөзбен айтқанда, 
көркем шығарма жазуда жазушы өз танымына сай құрылған дискурстың 
заңдылықтарын ұстанбаса, шығарма шындыққа жанаспай, оқырман ықыласына 
бөлене алмайды. Д. Исабековтің «Социализм зәулімі» әңгімесінде осы 
заңдылық дұрыс сақталған. Мысалы: Жетісаз ауданына қарасты 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: