Аксиология философиясы және этика

Әлемнің философиялық бейнесі қалыптасатын бастапқы түсінік болмыс категориясы болып табылады. Болмыс-бұл ең кең, яғни ең абстрактілі ұғым. Ең алдымен, «болу» ұғымы - бұл тіршілік етуді, бар болуды білдіреді.

Бір жағынан болмыс-адамның санасынан тыс және тәуелсіз объективті, шынайылықты білдіретін ұғым. Басқаша түсіндіргенде- бұл адам тәжірибесінің мүмкіндігінен тыс жатқан шындық, сондықтан адам мен оның санасына, адамзатқа тәуелді емес. Болмыстың негізгі екі түсіндірмесі бар, барлық бар, нәрсе болмыс – бар болу, не болмаса болмыс - барлық бар нәрсеге мүмкіндік беретін өмір сүру принципі болып табылады, бірақ бұл ретте болмыс қандай да бір нәрседен тыс болып табылады.

Болмыс (мәні, бар), бірінші жағдайда барлық нәрсе бар - бұл материалдық заттар, және барлық процестер (физикалық, химиялық, геологиялық және т.б.), және олардың қасиеттері, байланысы мен қатынастары. Ертегілер, мифтер және қиялдау - мұның бәрі де болмыстың бір бөлігі ретінде рухани шындықтың бір түрі болып табылады. Болмыстың антитезасы (қарама-қайшылығы) бейболмыс (ештеңе) болып табылады. Болмыс және бейболмыс яғни , ештеңе бір-бірімен өмір сүре алмайды. Бейболмыс салыстырмалы ұғым ретінде , абсолюттік мағынаға ие. Философияның пайда болу кезеңінде Парменид бейболмыс жоқ нәрсе деп есептеген. Бейболмысқа өту болмыстың бұзулу деп есептеледі (мысалы., өлім). Екінші жағынан, Платоннан онтологиямен (болмыс туралы ілімдер), негізгі категориялары ретінде бейболмысты қатар санайтын дәстүр бастау алады. Яғни «ештеңеден ештеңе пайда болмайды» принципін қабылдамайтын абсолюттік, өмір сүрумен, Құдаймен (әсіресе, бұл дәстүр Құдайдың дүниені жаратуымен негізгі христиан догматтарының бірі болып христиан философиясында дамыды).

Бейболмыс мысалдары: әлі туылмаған және тумаған адамдар, құрылмаған заттар; бұрын болған, ал содан кейін қайтыс болған, қираған адамдар, заттар, қоғамдар, мемлекеттер, қазір олар жоқ, олар бейболмыс.

Бейболмыс - > Болмыс - > Бейболмыс.

Болмыс өткенді де, болашақты да қамтиды.

Болмыстың өзгергіштігі-қалыптасуды білдіреді.

Адамдар барлық кезеңде өмірлік маңызы бар мәселе алдында тұрды: болмыстың бар екенін мойындау, яғни болмыстың пайда болуын мойындау, не пайда болған жоқ деп есептеу, сондықтан мәңгілік, уақыт шексіз және осы негізде өмір сүру, не өзінің өмір сүруін өзін-өзі қамтамасыз ететін, автономды, абсолюттың қамқоршылығына мұқтаж емес деп жариялау түсінігі болды. Философия қандай да бір таңдауды қабылдай және ақтай отырып, болмыс философиясы, еркіндік философиясы сияқты түсініктер арқылы тарихта өз орнын тапты. Болмыс философиясы адамзат тіршілігінің мәңгілік және абсолютті (Құдай, ақыл және т.б.) тәуелділігін негіздеді. Еркіндік философиясы адамның өзін және тарихын жасайтынын дәлелдеп берді.

Болмыстың бірінші тұжырымдамасы Парменид философиясында енгізілді (б. э. д. 5-4 ғғ.). Адамның субъективті пайда болуы Өзі болып табылатын ойлардың арасында ол субъективті шегінен тыс, бір нәрсе туралы ой емес, сол нәрсе секілді ой. Бір нәрсе емес, жай ғана өмір сүру - абсолюттік ой. Абсолюттік ой - болмыс, ал болмыс-адамның субъективті ойы емес. Логос-ғарыштық ой («Бір ой және бар болу»). Парменид идеяларын Платон да қолдады-болмыс жалғыз және өзгеріссіз, пайда болмайды және жойылмайды,болмыс тек идея ғана.

Христиан дәуірінің басталуы философияны Құдай танумен біріктірді. Ортағасырлық христиан философиясында шынайы болмыс Құдай, еркін және жеке, ол өз еркі мен ақыл-есі бар. Христиандықтың Құдайы өзін жеке және тірі деп түсіндіреді. Жаратқан-Құдайдың еркін актісі, ол «ішкі қажеттілік» емес. Адам Құдайдың бейнесі мен ұқсастығы бойынша құрылды, сондықтан адам жеке бас бостандығы өз еркінен, жеке еркіндік көрінісінен еркін бас тартудан құралған.

Қайта өрлеу дәуірінде, әсіресе жаңа уақытта философияның діннен бөлінуі және философия мен жаратылыстану ғылымдарының неғұрлым айқын бөлінуі орын алады. Басқа дүниетаным пайда болды. Оның мәнісін Фридрих Ницше «Құдай өлді» афоризмінде білдірді. Адамдар Құдайдан тәуелді екендерін мойындаудан бас тартты. Жаратушы ретінде адамды көрді. Әлемді адам өзі жасайды, өз қабілеттерін өзі қалыптастырады деп сенді. Олар өз санасын, өмірін, қажеттіліктерін жалғыз және сөзсіз шынайы болмыс ретінде қабылдай бастады. Болмыс адамға және оның ақыл-ойына қарсы тұратын физикалық, заттай нәрсе ретінде қабылданды. Іс-әрекет энергиясы мен ақылға қонымды пайымдау қабілетін тек өзіне тән деп есептеді. Адам табиғатты қайта жасау және әлемді қайта құру құқығы жайлы ойлады. Болмыс философиясы еркіндік философиясының орнына жол берді, оның басты мәселесі адам болды, оның басы мен себебі әлеммен адам болды.

Адамды жоғарлату және абсолютті төмендету идеясының философиялық дамуын осылай көрсетуге болады. «Өзіңді таны», - дейді Сократ. «Мен ойлаймын, демек, өмір сүремін», - деп жауап береді Р. Декарт. Г. Фихте былай деп түсіндіреді: «Мен – саналымын, танушымын демек, бармын; басқа тек танылушы, яғни ақылсыз, демек, жоқ». М. Штирнер: «өзіңді бар жанынмен жүрегінмен сүй»,-деді. . Ал Ф. Ницше: «өзіңнен өзіңді тап, басқаны мойындама»,- деді. Адам болмысы бастапқы, абсолютті деп есептелді.

Жаңа заман философиясының негізін қалаушы Рене Декарт ойды болмыс ретінде қарастырды, ал болмысты қалыптастырушы адам деп жариялады (болмыстың басқа түрі материалдық субстанция болды, яғни болмыс екі жақты, дуалистік болды). Болмыс субъективті- объективті болды. Бұл туралы Мартин Хайдеггер «енді көкжиек өзі жарқырайды»,-деді. Яғни, болмыс өзін жасаған адамның «көзқарасы» ғана болып қабылданады.

Иммануил Кант танымға тәуелді болмыс туралы айтады. Оның болмысы бір жағынан адамзаттық қабылдауға (кеңістік пен уақыт) тиесілі субъективті, екінші жағынан - заттар болмысын танымайды, «өзіндік зат», тәуелсіз және адам түсінігі оған қол жеткізе алмайды.

Өмір философиясы болмыс-өмір және оның өсу қажеттілігі деп тұжырымдайды. Құндылықтар философиясы, құндылықтар шекті негіз ретінде адами өмір сүру деп қабылдады. Экзистенциализм тек адам ғана шынайы және шекті болмыс деп санады. Ал болмыс туралы мәселе - адамның өзі қарастыратын мәселе деп ойлады. Марксистік философия болмысты табиғатпен теңдестірді, болмыс «біздің көру өрісіміз тоқтайтын шекарадан бастап, ары қарай шешімі жоқ сұрақ бар» (Ф. Энгельс) деп тұжырымдады. Болмысты түсіну және оның санамен арақатынасы, т.б. (материяның немесе сананың, рухтың бастапқы мәселесі туралы) материализм немесе идеализм тұрғысынан философияның негізгі мәселесін шешуді қарастырады.