Алаш прозасы Сайын МҰратбеков: «Жабайы Алма» бірінші бөлім көкінай

Алаш прозасы 
 
Сайын МҰРАТБЕКОВ: «Жабайы Алма» 
 
БІРІНШІ БӨЛІМ 
 
КӨКІНАЙ 
Тау бөктері тұтасқан жабайы алма болатын. Соғыс жылдары біз, жас 
балалар, қалың бөргезге қол-аяғымызды қызыл ала жоса ғып жырғызып, ұзақты 
күнге алмадан алма таңдап, сол бөктерде тентіреп жүруші едік. Қышқылтым ақ 
алма тістегеніңде мұз шайнағандай қаршылдайтын. Сәлден кейін тісті қамап 
қалатын да зар қақтырып бастырмай тастайтын. Сонда да жейтінбіз Тапшылықта 
қабысқан қарынды алмамен болса да істелеп жұбату керек. Ішіміз көгеріп, 
ауырсына ыңқылдап жататын кезіміз де көп еді. Қоңыр самал соғатын, итмұрын, 
қарақат, бөргездердің неше алуан иісі аңқитын. Бірақ ақ алманың — жабайы 
алманың қымыз иісі бәрінен де ерекше еді. Қай жағыңа қарасаң да бұтақтары 
сынып кетердей боп иіліп, көзді арбаған ақ алма сықасып тұратын. Тістеріміз 
жарқырап, қашыр-қашыр шайнайтынбыз. 
Кешке қарай өрістен қайтқан малмен бірге, алма толы бір-бір дорба-
қоржындарымызды арқалап біз де ауылға бет алатынбыз. Ауылдың желке тұсына 
жеткенде, жолымыздағы көлденең тұрған жалғыз түп үлкен алып алма ағашты 
айналып өтеміз. Ірі ақ алмалары жерге түсіп төгіліп жатады. Бірақ біз оған жолай 
алмаймыз. Өйткені, бұралқы қара қаншық соның түбіндегі үңгірді мекендеп алған, 
жылда күшіктейді де, бізді мүлде маңайлатпайды. Жақындап кетсек-ақ үңгір 
түбінен тістері сақылдап, ырылдап, зәре-құтымызды ұшырады. Қарақаншық 
жайында балалардың арасында рас-өтірігі аралас толып жатқан аңыз-әңгімелер де 
бар, кейде бірімізден-біріміз білгішсініп асып түсу үшін сол әңгімелерді жарыса 
айтатынбыз: Қарақаншықтың анасы қыран бүркіт пен құмай тазыдан туған 
желқұйын тұйғын екен, кезінде бұл төңіректе жортқан төрт аяқты аңнан аң 
қоймапты, қолтығында қанаты болған көрінеді, ал одан туған Қарақаншық та 
соғысқа дейін атағы жер жарған тазы екен; иесі Бәсен соғысқа аттанып, әйелі 
Жайдар көрші аудандағы төркіндеріне көшіп кеткен соң, Қарақаншық далада 
қаңғып қалып қойған; Жайдар өзімен бірге әкетпек боп қаншама әуреге түскенімен 
Қарақаншық жат жерге баспай қойыпты, тіпті бір жолы Жайдар әдейілеп іздеп 
кеп, қаңғып жүрген Қарақаншықты шақырып ап, алдына ыстық тамақ құйып, 
мойнынан құшақтай отырып жылап, кәдімгі адаммен сөйлескендей оған: «Мұның 
не, Көкінай-ау, менен неге қашасың? Не жаманшылығымды көрдің? Әлде 
көшкеніме қарсымысың? Бәсенім аман-есен қайтқан соң, әлі-ақ қайтып келеміз ғой 
бұл жаққа. Оған дейін бір жерде болайық та»,- деп назын айтыпты, сөйтіп, жіппен 
байлап жетектеп әкетіпті; бірақ бірер айдан кейін Қарақаншық үйренген жеріне 
қайта қашып келген екен; иемденгісі келген үйлердің бірде-біріне жоламай, алып 
алма ағаштың түбіндей ескі үңгірге барып паналапты, өзі алма жеуді үйреніпті, 
жылда жазда күшіктейді де, күшіктері бауырын көтерген кезде, ауылдың үлкендері 
жиналып келіп, Қарақаншықты бір шетке жасқап тастап, алдына ас құяды да 
өздері бір-бір күшіктен үлесіп алып кетеді, сөйтіп, айналасы екі-үш жылдың ішінде 
ауылдағы иттердің тең жарымы Қарақаншықтың тұқымы боп кетті. Ит жайын 
жақсы білетін Байдалы шал айтыпты деген бір сөз бар: осы Қарақаншықтың көп 
күшіктерінің ішінен біреуі ғана тұқымына тартып құмай боп тууы тиіс, ал күшік 
дұрыс қолға тап келсе жортқан аңды құр жібермейтін нағыз желқұйынның өзі 
болмақ. 

Біз алым алма ағаштың түбінен әрі-бері өткен сайын: «Көкінай! Көкінай! Кә! 
Кә!» — деп Қарақаншықтың шын атын атап шақырамыз. Кейде ол үңгірден шығып 
тұмсығын көтеріп біз жақтан жеткен әуені иіскеп қойып, құйрығын бұлғаңдатады, 
ал кейде үңгірден тұмсығын бір қылт еткізеді де, қайтып көрінбей қояды. 
Бірде Қарақаншық үш күн қатарынан мүлде көрінген жоқ, із-түзсіз жоғалды. 
Біз балалар: «Көкінайлап!» — алма ағаштың түбінде қаншама шуылдасып 
шақырғанымызбен үңгір жақтан еш дыбыс болмады. Ақыры біреулеріміз: «Мүмкін, 
өліп қалған шығар», екіншілеріміз: «Мүмкін сағынған соң Жайдардың артынан 
іздеп кеткен шығар» — десіп жорамалдар жасадық. Бірақ үңгірге жақындап, үңіліп 
қарауға ешқайсымыз батпадық. 
Ертеңіне таңертең алып алма ағаштың түбінен бөктерге қарай өтіп бара 
жатқанымызда Қарақаншық көзімізге оттай басылып ұшырай кетті. Алма жеп жүр 
екен. Іші салбырап, біртүрлі аянышты бүрсектейді. 
− Әй, әнең қараңдар, Қарақаншықты! 
− Ой, байғұс-ай, тірі екен-ау! 
− Көкінай, Көкінай! Кә, кә! 
Бұл жолы Қарақаншық дағдысынша әуені иіскеп, құйрығын бұлғаңдатқан 
жоқ, тістерін ақситып сақ-сақ еткізіп ырылдап қойды. Ашулы тәрізді. 
− Байғұс, ауру болу керек, бүрсектеуін. 
− Жоқ, көрмейсің бе қарнын, емшектерінің салақтауын, осы дәуде болса 
күшіктеген сияқты. 
− Рас-ей! Күшіктеген. 
− Ур-ра! Қарақаншық күшіктепті! Биылғы күшігінің біреуін ін і аламыз! Ур-ра! 
Онан соң бәріміз жерге шөке түсіп отыра қап, демдерімізді Ішке тартып тың 
тыңдай бастадық. Үңгір жақтан жас күшіктердің әлсіз ғана шиық-шиық 
қыңсылағандары естілді. Сол арада дереу үйден қалтамызға салып шыққан азын-
аулақ нандарымызды жинап, Қарақаншыққа тастадық. Байғұс, әбден ашыққан 
екен, көзі қып-қызыл болып «ыр-ыр» етіп нанды қомағайлана асайды. 
Бұл күн біз үшін мейрам болды. Төскейде алма теріп жүріп айтатын екі 
әңгімеміздің бірі Қарақаншық төңірегінде: соның соғыстан бұрынғы ел аузына 
тараған алғырлық даңқы жайлы, әрқайсымыздың үйіміздегі оның күшіктері туралы, 
олардың анасына тартқан кейбір ерек қылықтары туралы айтып тауыса алмаймыз. 
Бірімізден біріміз асып түскіміз келеді. 
− Байдалы шал айтқан құмайы күшігі меніңше осы жолы туған болу керек,- 
дейді Сыпатай деген бала білгішсініп.- Өйткені, үш күн бойы көрінбей жатып 
күшіктеуі тегін емес. 
− Ендеше мен өзім осы жолғы күшіктерінің ішінен таңдап алам. 
− Мен де осы жолғы күшігінен алам. 
− Онда естеріңде болсын, құмайы болатын күшік өте нәзік, әлсіз боп туатын 
көрінеді. 
− Өй, сен де соғады екенсің. 
− Мен соғып тұрғам жоқ, со Байдалы шалдың айтқаны. Өйткені, күшік нәзік, 
әлсіз болса кейін желқұйын болуы оп-оңай. 
Өстіп дуылдасып жүріп кештің қалай түскенін де аңғармаппыз. Дорба, 
қоржындарымызды арқалап ауылға қайттық. Дәл алып алма ағашқа таяғанымызда 
алдымыздан шаң-шұң айқай, қыз баланың зар қағып жылағаны естілді. Жүгіре 
басып бәріміз жотаға көтерілдік: алып алма ағаштың түбінде, қолында көк шыбығы 
бар Сыпатайдың апасы Бүбітай Тоштан деген жетім қызды шырылдатып қуып жүр 
екен. Тоштан біздерден бірер жас үлкен тұлдыр жетім қыз, шешесі жағынан 
ағайындас болған соң, Бүбітай оны қолына кіргізіп алған еді. Ертеден кешке дейін 

үй шаруасын істететін. Міне, сол Тоштан қолында күрегі бар, зар еңіреп қашып 
жылап жүр. 
− Апатай-ай, апатай… Басқа не айтсаңыз да істейін, бірақ мұныңызды істей 
алмаймын, апатай… Обал ғой, апатай…- деп жылайды. 
− Мен саған көм деймін, жаман қар! Сүтті ішкізген, нанды жегізген сенсің, 
енді көм, кәне! Мынау тілімді ала ма-ей, жоқ на?! — деп, көк шыбықпен қызды 
тартып-тартып қалды. 
− Көмбеймін, апатай! Көмбеймін! Өлтірсеңіз де көмбеймін! — деп Тоштан 
қолындағы күректі лақтырып тастады да, жаңағы біз келген бөктерге қарай 
шырқырап қаша жөнелді. 
− Ұстаңдар, ана қарды! Ұстаңдар! — деді Бүбітай соңынан ұмтылып. Біз тегіс 
дорбаларымызды тастай сала Тоштанның артымнан қуған болдық, бірақ сирағы 
ұзын қыз жеткізсін бе, лезде қалың бөргездің арасына кіріп адастырып кетті. Оны 
жер-жебіріне жетіп біраз қарғап, сілеген Бүбітай алып алма ағаштың, түбіне қайта 
оралып, әлгінде Тоштан лақтырып тастап кеткен күректі алды. Аңтарылып тұрған 
біздерге, бүгін түсте Қарақаншықтың есік ашық қалған кезде ауыл үйлеріне кіріп 
бір қазан сүтті ішіп, бір таба нанды жеп кеткенін айтты және бүйте берсе кейін 
күшіктерінің бәрі ұры боп өсіп, ауылға ұры иттер қаптап кетеді деді. 
− Ондай болса мен ол Қарақаншықтың өзін де өлтіремін,- деп қоқиланды 
Сыпатай. 
Біз үңгірге жақын келіп үңіліп қарағанбыз: бес-алты жас күшік біріне-бірі 
ұйлығып ұмар-жұмар боп шиық-шиық қыңсылайды. Қарақаншық бұл маңайдан 
көрінбеді. 
− Әдіре қалғыр, иесі жоқ қаншықтың күшіктей бергені қайбір жақсылық 
дейсің,- деп кеп, Бүбітай үңгір аузын күрекпен опырып, ішіне қарай құлата 
бастады. Үстеріне ауыр кесектер құлаған жас күшіктер жылаған балалардай баж-
баж шаңұлдасып қыңсылайды. Бүбітай қарулы әйел еді, алма ағаш түбінің лезде 
астаң-кестеңін шығарып, үңгірді жермен жексен ғып бітеп тастады. Әуелде қатты 
қыңсылағандарымен күшіктердің үні де тез өшті. Біз, балалар, бір-бірімізге 
жаутаңдап қарағанымыз болмаса осының бәрін бастан-аяқ үнсіз бақыладық та 
тұрдық. Онан соң Бүбітайға еріп, шұбап ауылға қайттық. Ымырт үйіріліп қалған. 
Артымызға қайырылып қарай береміз. 
− Әне, Қарақаншық келді,- деді бір бала сыбырлай сөйлеп. 
Алып алма ағаштың түбінде жер иіскелеп Қарақаншық жүр екен. Бір-екі рет 
әлдекімді шақырғандай үріп-үріп қойды, онан соң қыңсылады, жер тырмалап 
ұлыды. 
Ертеңіне таңертең тұра сап біз — балалар алып алма ағаштың түбіне 
тартқанбыз. Әуелі алыстау тұрып: 
− Көкінай! Көкінай! Кә! Кә! — деп шақырып көрдік. Бірақ Қарақаншық еш 
дыбыс бермеді, көрінбеді де. Біз қорқақтай басып үңгірге таяп келдік: кешегі 
Бүбітай көміп, тегістеп кеткен үңгір қайта қазылып, іштегі топырағы қобырап 
сыртқа шығып қапты. Жақын кеп үңілдік: бірде-бір күшік көрінбеді. Сірә, 
Қарақаншық әлі де болса күшіктерін басқа жаққа қазып әкеткен сияқты. Төңіректі 
тегіс шарлап, кешке дейін іздеп көрдік, бірақ Қарақаншықты да, оның өлі 
күшіктерін де таба алмадық. 
Қарақаншық со күйі ұшты-күйлі жоғалды. Біз біраз уақытқа дейін сөз қылып 
жүрдік те, кейін ұмыта бастадық. Алып алма ағаштың алмасы өзімізге қалды. 
Үйден шыға саламыз да, күні бойы соның түбінде боламыз, асық ойнаймыз, онан 
қала берсе үңгірді кеңейтіп, түбіне сабан төсеп үйшік жасаймыз. 

Күзге қарай алып алма ағаштың ақ алмасы сарғылданып, уылжып пісе 
бастады. Қанша жесең де тісіңді қармамайды. Дорбаға толтырып үйге әкелгеніңше 
езіліп кетеді. Ортасынан тіліп, жіпке тізіп қақ жасаймыз. Ауыл балалары тегіс 
жиналып күнде тасимыз алманы. Аз күннің ішінде алма ағаштың алмасы тек 
биіктегі бұталарының ұшар бастарында ғана қалды. Созсаң қол жетпейді, сілкісең 
түспейді. Басқа алмалар сарғылданып піскенде, әлгі биіктегі алмалардың бір 
бүйірлері шиқандай боп қызарып, көздің жауын алады. «Шіркін-ай!» — деп 
аузымыздың суы құрып қызығамыз. Бір күні Сыпатай сол ұшар биіктегі қызыл 
алмаларды алам деп, тоқтау айтқанымызға бой бермей, алып алма ағаштың 
төбесіне өрмелеп шықты. Қызыл алмаларға жетіп, енді қол соза бергенде, аяғын 
тіреп тұрған бұтақ сынып кетіп, төмен қарай құлап түсті. Балалар шу ете қалдық. 
Жүгіріп жанына барсақ, көкпеңбек боп, тыныстай алмай бүгжиіп қапты. Бір-екі 
бала аттандап ауылға қарай жүгірді. Ағыл-тегіл еңіреп Бүбітай жетті. Баласын 
жерден көтеріп алған, былқ-сылқ етіп ыңыранғаны болмаса тілге келмеді. 
Сыпатайдың өлімінен кейін шешелеріміз бізді алмаға жіберуді қойды. 
Бөктерге қарай аяғымызды қия басудан қалдық. 
Сол екі арада қыс түсті. 
Біздің ауылдың әу баста колхоз боп қалай ұйысқанын біз — кейінгі жас 
ұрпақ тек үлкендер айтқан әңгімелерден ғана білеміз. Жоңғардың жықпыл-
жықпылдарында шашылған тарыдай қысы-жазы бытырап көшіп жүрген көшпелі 
жұрт жиырмасыншы жылдардың аяғында әр тұсқа кеп, жиырма-отыз түтіннен 
бірігіп қоныс теуіп, артельдер құрыпты. Сөйтіп, отырықшылыққа айналған. Онан 
колхоз болған. Ал кейінде туған біздерге сол колхоздар адамзат жаралған күннен 
бастап құрылғандай боп көрінетін. 
«Бай», «кедей» деген сөздерді үлкендер аузынан естігеніміз болмаса, 
мағынасына онша түсініп жатпайтынбыз. Біздер үшін колхоз бастық бар, бригадир 
бар және қатардағы жәй колхозшылар бар. Бай боп тұрған ешкім жоқ, және бір 
кезде, яғни біз тумастан не бәрі он-он бес жыл ғана бұрын бүкіл бір ауылдың малы 
тегіс бір адамның меншігі болды деген ақылымызға онша сыймайтын. Қалайша 
дейміз: бір адам сонша малға жалғыз өзі ғана ие болады, колхозшылары болмаса 
ол малдарын қалай бағады? Әлі жететіндер барып ондай адамның өзін ұрып-ұрып, 
көп малдарын бас салып тартып алмай ма екен, дейміз. Сондай-ақ ішерге асы, 
киерге киімі жоқ тақыр кедейлер болды дегенге де сенбейміз. Ондай адам бір-ақ 
күнде аштан өліп қалмай ма деп ойлайтынбыз. 
Әйтеуір қалай болған күнде де біздер үшін өзіміз тумастан бұрынғы өткен 
өмір ертегі-аңыз боп қана көрінетін. Ал біздің ауылдың өткені аңыз әңгімелер өте 
көп еді. Кейде соның қайсысының расында да болғанын, қайсысының ойдан 
шығарылғанын айыру қиын болатын. Біздер үшін оның бәрі де қызғылықты қымбат 
еді, елтін отырып тыңдайтынбыз. 
Біздің ауыл Алмалы деп аталады, өйткені жердің атын, жабайы алма сыңсып 
өскен тау бөктерін солай деп атайды. Колхоз ұйысқанға дейін бұл тауда жабайы 
алманы қорек етіп аю өріп жүреді екен. Сондықтан болар, кейбір үлкендер күні 
бүгінге дейін жабайы алманы аю алма деп атайды. Ол кезде алма жегісі келгендер 
жүйрік атпен кеп, алманы ат үстінде тұрып жинайды екен. Егер адамның алманы 
үзіп жатқанын бір аю көріп қалса, қазандай тасты көтеріп ап, ақырып қуатын 
көрінеді. Сонда бүкіл Алмалы бойының аюлары тегіс үн қосып: «Біздің алмамызда 
адамзаттың ме қақысы бар»,- десіп долданысып, жер-көкті азан-қазан етіп, 
тітірентіп жібереді екен. (Әжеміз осы әңгімені айтып отырған кезде біздердің 
зәреміз ұшушы еді). 

Бір көрімі, біз туған кезде сол өріп жүрген аюлардан із де қалмапты. Ол 
кезден қалған бір ғана белгі, әлгі алып алма ағаштың түбіндегі үңгір ғана. Оны 
аюлардың патшасы мекендепті. Екі адамның құшағы әзер жететін кәрі алма ағаш о 
баста киелі саналған көрінеді. Ары өткен, бері өткен көшпелі ел әлгі киелі ағашқа 
қызыл байлап, яки теңге тағып өтетін бопты. Ал аюлардың патшасы сол ғұрыпты 
түсініп, ондай адамға тимейді екен. 
− Ол алма ағаштың түбінен өткендеріңде ең болмаса шүберек іліп кетіп 
жүріңдер,- деп қоятын әжеміз. 
− Түу, әже, соған да сенесіз бе? Киелі түгі де жоқ,- дейтін сондайда Нәзира 
әпкем. 
− Тек әрі! Тіліңді кесейін бе осы! — деп әжем зекіп тастайтын. 
− Әжеміз діншіл адам. Ертелі-кеш аузынан «алласын» тастамайды. Бес 
уақыт намаз оқиды, ең соңында ылғи күбірлей сөйлеп: «Е, жаратқан, ондағысына 
онда, мұндағысына мұнда бір өзің медет бола көр»,- деп қоятын. Онан соң 
жапырлай қарап тұрған бізге: «О, жаман түгелер, кәне, алақандарыңды жайып 
көкемізді аман қыла көр деп, жақсы тілеу тілеңдер» — деп бұйыратын. Біз 
жапатармағай қолымызды жайып: «Көкемді аман қыла көр»,- «Көкемді аман қыла 
көр»,- деп әлденеше қайталап тілеу тілейтінбіз. Сүмірейе қалған түрлеріміз күлкілі 
болу керек, үй шаруасын істеп жүрген Нәзира әпкем шыдай алмай мырс ете 
беретін де, зытып далаға кететін. 
− Осыған бірдеңе көрінетін шығар. Ой, пәтуасыз неме! — деп әжем оның 
соңынан күйіп-пісіп қалатын. 
Тегінде, әжем мен Нәзира әпкем екеуінің арасында ымыраға келмес 
алшақтық болушы еді. Әпкем әжемнің әрекеттерінің бәріне, әсіресе діншілдігіне 
күле қарайтын да, соны сезіп қалатын әжем оған күйіп-пісіп ыза болатын. 
Нәзира әпкем соғыс басталардың алдында аудан орталығында оқып, жетінші 
класты бітірген. Онан әрі оқыған жоқ. Көкем әскерге кетісімен апама қолғабыс 
етем, төрт ұсақ бала мен әжемді асырауға жәрдем етем, деп үйде қалды. Қысы-
жазы апаммен бірге жүріп колхоз жұмысын істейді. Осыдан үш жыл бұрын ілмиген 
ап-арық қыз еді, бүгінде қол-аяғы балғадай бойжеткен болды. Көрші-қолаң кемпір-
шалдың бәрі: 
− Па, шіркін, қыз өссе Нәзирадай боп өссін. Бір үйдің ер-азаматын 
жоқтатпас! — деп тамсанады. Сондайда араға әжем килігеді. 
− Осы жұрт сұқтанбаса жүре алмайды-ау деймін, түге. Қызымды 
ауыртасыңдар тфәй деңдер,- дейді. Онан соң үйге кіріп, қазандықтың күйесін 
саусағына жағып қайта шығады,- Әй, Нәзира, бері келші. 
− Немене, әже? 
− Бері кел! 
Аңқалақтап жүгіріп келген Нәзира әпкем: 
− Иә, не айтасыз? — дейді әжемнің неге шақырғанын біле тұра. 
− Еңкейші бері, құлағыңа бірдеңе айтайын. 
Нәзира әпкем еңкейген кезде әжем саусағындағы күйені оның бір жақ 
шекесіне болар-болмас жағып қояды. 
− Болды, бара ғой. 
− Түу, әже-ай, осыған бола жұмысымнан бөліп. Маған ешкімнің көзі де, тілі 
де тимейді. 
− Тәйт әрі! Күпір сөйлеме! 
Балалық шақтан әсіресе мықтап жадымда қалғаны: көктемге қарайғы апам 
мен Нәзира әпкемнің жұмыстан шаршап титықтап қайтқан кейіптері. Күн ұзын 
соқамен жер жыртып, қара суықта өңдері қап-қара боп тотығып, шаң-топыраққа 

батып, әбден қалжырап қайтатын. Апамның белінің шойырылмасы бар еді, сол 
жанына бататын болса керек, қабағы кіржиіп күйзелген кескінмен өзін салқын 
ұстайтын, қарсы алдынан жаутаңдап өре түрегелгенімізде ешқайсымызға түс 
жылытып, еркелетпейтін. Ләм-мим деместен тас қып байлап алған белін шешетін 
де пештің іргесіне барып, қашан белінің сырқырағаны басылғанша қозғалмай 
отыратын да қоятын. Сонан кейін ғана божылдай қайнаған шәугімді алдына алып, 
маңдайы терши түсіп, тұз қосып, ақ су — шай ішуге кірісетін. 
Төсек салып, жатар алдында апам мен Нәзира әпкем екеуі қол диірменді 
орталарына алып, ертең пісіретін нан үшін үн тартуға кіріседі. Біз ұсақ балалар 
тауықтың балапандарынша шүпірлеп кем әжеміздің бауырына кіреміз. Бізді 
ұйықтату үшін әжеміз ұзақ ертегі бастайды. 
Үйдің іші ала көлеңке. Жалп-жұлп етіп сығырайып жанған май шамның 
жарығы қуыс-қуысқа жете бермейді. Ірге жақтар күңгірт тартып зәремізді 
ұшырады, әжемізге қарай тығыла түсеміз. «Әже, бері қарап жатшы», «Әже, мен 
жаққа қарашы»,- деп ор тұстан тартқылап қоямыз. Апам мен Нәзира әпкем 
екеуінің әңгімелері өздерінше, қол диірменді бір қалыпты баяу ғана айналдыра 
отырып, колхоздың жұмысы жайлы, соғыс жайлы екеу ара күңкілдеп сөз етеді. Ол 
екеуінің әңгімелері бізге онша қызықты емес. Кейде әжеміз, айтып жатқан ертегісін 
үзіп тастап: 
− Тұқымды сеуіп болдыңдар ма? — деп сұрайды апамнан. 
− Жоқ. Кіші Ақбелге ертең түсеміз, сонымен боламыз,- дейді апам даусын 
көтере үн қатып. 
− Тездетсеңдерші, топырақ құрғап кетпесін. 
− Адам жетіспей жатыр емес пе. 
− Е, жаратқан бір алла… Кіші Ақбелге биыл не себетін едіңдер? 
− Тары. 
− Ә, жөн. Ол жерге тары жақсы өседі. Баяғыда Жәпіш деген жатақ сол Кіші 
Ақбелге бір қап тары сеуіп, жиырма-отыз қап қып жинап алатын. 
Мұнан әрі әжеміз ертегісін қайта жалғастырып әкететін. Кейде әжеміз апам 
мен Нәзира әпкемнің әңгімелеріне құлағын түріп тына қалатын. 
− Сонан кейін не болды, әже? 
− Ары қарай айтсаңшы! — деп біз әр бүйірден қыңқылдай бастаймыз. 
− Жо, түге, қоя тұрыңдаршы, сөз тыңдайын. 
Өздерінің әңгімелерін әжемнің де тыңдап жатқанын білген Нәзира әпкем 
мұнан әрі естірте сөйлейді. 
− Бүгінгі келген газетте біздің әскерлер Украинаның екі үлкен қаласын 
жаудан азат етті деп жазыпты. Дұшпанның қаншама әскерін, соғыс құралдарын, 
техникасын жойған көрінеді. Кескілескен ұрыс дейді. 
− Е, алла, өзің жар бола көр… Әлгі көкеңдер қай жағында жүрген көрінеді? 
− Көкем Солтүстік батыс майданда ғой. 
− Әйтеуір, әлгі кескілескен жерден аулақ болсын да, сөйдеп жазсаңдаршы. 
Осы кезде көшеден аттандаған әйел даусы шығып, ауыл үйдің арасы шаң-
шұң болды да кетті. 
− Ойбай, тағы не боп қалды?! Тағы қай сорлының үйіне жаманат келді?! 
Нәзира-ау, жүгір!- деді әжем басын көтеріп. 
Нәзира әпкем атып далаға кетті. Апам диірмен тасты төңкеріп, тартылған 
ұнды жинап тегешке салып, үсті-басын қаққыштай бастады. 
− Әлгінде кешкісін ғана ауылсоветте болғанымда ешқандай жаманат хабар 
жоқ сияқты еді ғой,- деп қояды. 

Әлден соң Нәзира әпкем қайтып оралды. Көзі бағжаңдап ентігін баса 
алмайды. 
− Бүбітай жынданыпты,- деді. 
− Тек әрі, не дейді?! — деді әжем мен апам қосарлана тіксініп. 
− Рас. Жаңа кешкісін өрістен қайтқан сиырын сауыпты да, сүтін астауға 
құйып есігінің алдына шығарын қойып, онан соң өзі соған қарап мөлиіп отырған. 
«Мұның не?» — десе, «пісіріп отырмын»,- депті. Сөйтіпті де аттандап жылап, өзінің 
бетін өзі тырнай бастапты. 
− Астапыралла! — деп көкірегін ұстаған әжем күбірлеп дұға оқыды.- Айтып 
ем ғой, Көкінайдың қарғысы жібермес деп, айтып ем ғой. 
Сөйтіп, келер жылы көктемде Бүбітай жынданды. Ертеден қара кешке дейін 
есігінің алдына шығып отырып алады да зарлап өлең айтады. Жылайды, күйеуінің, 
баласының аттарын атап аттандап дауыс салады. Өзі қара қайыстай боп қатып-
семіп, түрі адам шошырлық күйге түсті. 
ТОҚТАР МЕН НӘЗИРА 
Сол жылы көктемде мен Нәзира әпкемді аңдитын әдет шығардым. Оным 
жақсы ма, жаман ба, дұрыс па, әлде бұрыс па,- ол жағын білмеймін. Әйтеу, ол 
ауыл үй арасы қайда барса да мен жансызданып, сыртынан бақылап жүрем: ауыл 
шетіндегі бұлаққа суға барғанында көрінбей соңынан ілесіп бұта-бөргездердің 
тасасында тұрам, екі кештің арасында көршілерден сүт, яки ыдыс-аяқ сұрай 
кіргенінде бұрыштағы тасадан және аңдимын. Ол болса менің бұл қылығымды 
әжем мен апамнан көретін, мені өзінің соңына солар салып қойды деп ойлайтын. 
Ал шындығында әжем де, апам да маған ештеңе айтқан емес, аңдитұғын менің 
өзім. Себебі соңғы кездерде мына ойдағы қауын салатын Шымырбай шалдың 
баласы — Тоқтар біздің үйді төңіректеп шықпайтын боп алды. Нәзира әпкемнің 
соңынан қалмайды. Екеуі жанаса кетсе-ақ ыржақ-ыржақ күлісіп, жәпектеп кеп 
сөйлеседі. Не сөйлесетіндерін кім білсін, әйтеуу бірінің-бірі аузына кіріп кете 
жаздайды. 
Тоқтар — ұзын бойлы, ақсары өңді, сұлу жігіт. Үлкендер оны әлі бала дейді, 
бірақ біздерге ол үлкен жігіт сияқты көрінеді: биыл өзіне мұрт өсе бастаған. Оның 
мұртын байқамас та едім, бірде біздің үйдің алдынан өтіп бара жатып, есік 
алдында күн шуақта жүн иіріп отырған әжеме: 
− Амансыз ба, әже?! Деніңіз сау, күйлі-қуаттысыз ба? — деп амандасқан 
болатын. Ал өзіне бүйтіп сәлемдескен адамға әжемнің жаны қалмайтын әдеті. 
− Әй, бұ қай баласың? — деген. 
− Мен, Тоқтармын ғой, әже. 
− Шымырбайдың Тоқтарысың ба? 
− Иә. 
− Ой, айналайын, өркенің өссін, қарағым,- деп әжем әбден разы боп қалған. 
Ал Тоқтар: 
− Ағадан хат кеп тұра ма? — дегенде әжем оған мүлде қулап түскен еді. 
− Кеп тұрады, қарағым. Кеп тұрады. Әй, Нәзира! — деген онан соң 
дауыстап.- Айран алып шықшы мына Тоқтарға. 
Тоқтар алғыс айтып кете бермек болып еді, бірақ әжем жібермеді. 
− Қарағым, есік алдынан құр ауыз өткенің болмайды, дәм татып кет,- деді. 
Нәзира әпкем іштен бір тостақан айран алып шығып ұсынды. (Бұл күні ол 
үйдің ішін тазалап, кір-қоңды жумақ боп жұмысқа бармай, сұранып үйде қалған). 
Тоқтар айранды асықпай ұрттай отырып, әжеммен біраз әңгімелескен. 

Мен болсам Тоқтардан да, Нәзира әпкемнен де көз жазбай, бұлар қайтер 
екен деп, екеуіне алма-кезек қарап байқастап тұрдым. Қуларын-ай десеңші, 
әжемнің көзінше екеуі де түк білмегенсіп сызыла қалыпты. Бір-біріне тек көздерінің 
астымен ғана қарап қояды. 
− Қарағым өзің әйтеу әскерге шақырғаннан амансың ба? — деп сұраған 
әжем. 
− Қыста бір рет шақырған, жасым әлі толыңқырамапты. Енді осы жазда 
шақыратын шығар. 
− Е, алла-ай, тал шыбықтай бұралып енді жеткендеріңде сендерге де ауыз 
салды ма?! Қу соғыс, қараң өшкір пәшис?.. Әй, Нәзира, тағы құйып әкеп бер, 
айран!.. 
− Рақмет, әже, тойдым. 
Есік көзінде тұрған Нәзира әпкеме Тоқтар босаған тостақанды қайтарып 
беріп жатып: 
− Рақмет,- деді сыбырлап. Нәзира әпкем көздері күлімсіреп басын изеді. 
«Ой, қуларын-ай» деймін-ау! 
Сол жолы Тоқтар кеткеннен кейін де ойында басқа дәнеңе жоқ әжем баяғы 
«қу соғысты», «қараң өшкір пәшисті» қарғап-сілеп ұзақ отырды, бір ауық әскердегі 
баласын (біздің көкемізді) есіне алып, жылап та алды. 
Кешкісін апам жұмыстан қайтып, шайға отырғанымызда, әжем сөз арасы: 
− Апыр-ай, әлгі Шымырбайдың баласы мұрты өсіп, зіңгіттей азамат бопты,- 
деген тамсанып. 
− Оны қайдан көріп жүрсіз? — деп сұраған апам. 
− Бағана есік алдында жүн иіріп отырғанымда кеп, өзі амандасты. Тіпті бір 
инабатты боп өсіпті: «Ағадан хат кеп тұра ма?» — дейді. 
− Ол мұнда неғып жүр? — деп апам Нәзира әпкеме көзін аларта қараған. 
Нәзира әпкем жерге кірердей боп қысылды. 
− Білмеймін. Әжем екеуі сөйлескен,- деді. 
− Е, есік алдынан өтіп бара жатып амандасқаны ғой,- деді әжем, апамның 
сөзіне мән бермей.- Шіркін-ай, тал шыбықтай бұралып өскенін қайтейін, биыл 
жазға әскерге шақыртпақ еді дейді. 
− Оған қайдағы әскер,- деген апам немқұрайлы сөйлеп,- әлі екі жылы 
жетпейді. Біздің мынадан,- деп апам Нәзира әпкемді нұсқап қойды,- үш айдай ғана 
үлкендігі бар. Тоқтар жазға салым туды да, мынау күзде туды емес пе?! 
− Онысын қайдан білейін, маған өзі қыста бір шақыртып, жасым толмай 
қалғам, енді осы жазға шақыртады деді. Сөйдеді емес пе, Нәзира? — деп әжем 
әпкеме қарады. 
− Иә,- деді Нәзира әпкем.- Ол анау жылы комсомолға өтемін деп екі жасты 
қостыртып жазғызған болатын. 
− Ә-ә,- деп апам аңырып қалды.- Қап, әттегене-ай, а… 
− Әй, бірақ өзі де сүйекті бала екен,- деді әжем.- Тіпті алпамсадай ғой. 
Міне, сонан бері мен кездескен жерде Тоқтардың мұртына қараймын. Әрине, 
жақыннан абайлап, үңіліп қарасаң мұрты онша мұрт сияқты боп көрінбейді екен, 
жаңада ғана тебіндеген ұп-ұсақ, сирек-сирек, ал алыстау тұрып қарасаң, екі 
ұртының үстінен әп-әдемі боп қиылып, ақсары өңіне ерекше жарасып тұрады. 
Жұрттың бәрі өзін жақсы көреді. Мен ғана онша ұнатпаймын. Өйткені, ертеңді-кеш 
Нәзира әпкемді жағалай беруі ұнамайды. 
Әнеу бір күні Нәзира әпкем бұлаққа суға барған кезде, мен де соңынан 
көрінбей ілесіп барып, анадай жердегі қалың бөргездің тасасында тұрғам. Бір 
мезетте атын суғармақ боп Тоқтар жетіп келді. Бірақ атын түк те суарған жоқ. Ал 

кеп Нәзира әпкем екеуі сөйлессін, сықылықтасып кеп күле ме-ау, бір-бірінен асып 
түскілері келгендей ауыздары-ауыздарына тимей, әй, жарысып сөйлейді. Қол-
аяғымама бергөздің тікендері инеше қадалғандарына қарамастан, «Осылар не 
сөйлеседі екен, осы?» — деп сөздеріне құлағымды түріп, жақындау келгем. 
Сөздерінің пәлендей қызық, соншама мәз боп күлетіндей ештеңесі де жоқ екен, 
баяғы мектепте оқыған күндерін, кімнің сабақ үстінде қалай отырғанын анау 
өйтуші еді, мынау бүйтуші еді деп, соны сөз қып тұр екеуі де. Тіпті бұлақтың 
басында тұрғандарын да ертең ауыл арасы өсек етер сырт көз барын да мүлде 
ұмытқан өздері. 
Шыдай алмай кеттім, жұдырықтай тас алдым да екеуінің дәл ортасына 
лақтырып жібергем, екеуі де селк етіп, сасып қалды. Тасты қай жақтан, кім 
лақтырғанын біле алмай аң-таң. Мен тағы тас лақтырдым. Осы кезде ғана Нәзира 
әпкем өзі мені көре алмаса да, мен жасырынып тұрған қалың бөргез жаққа қарап: 
− Әй, Қанат, көкшешек, қой енді, әйтпесе желкеңді қиям, – деді. 
Тоқтар бірдеңе деп күңкілдеп сөйледі де тез атына мініп, түк білмегендей 
желдірте жүріп кетті. Нәзира әпкем иінағашпен суын көтеріп, мен жаққа қарай 
тағы бұрылды да: 
− Шық бері, жүр! — деді. 
Мен бөргез арасынан шыққам жоқ, со жасырынған күйімде қала бердім. 
− Сені ме, бәлем, тұра тұр! — деді әпкем. 
Бірақ Нәзира әпкемнен қорқып жүрген мен жоқ. Шындасам оның жігітпен 
сөйлескенін әжем мен апама айтып, жанын шығартам ғой. Сондықтан күштің өзім 
жақта екенін жақсы білетінмін. 
Кеше доп қуудың қызығымен кештің қалай түскенін білмей, ымырт үйіріле 
ойыннан қайтып келе жатқам, дәл өзіміздің сиыр қораның іргесіне жете 
бергенімде, бұрышта сөйлесіп тұрған екеудің үстінен түскенім. Тағы да со Тоқтар 
мен Нәзира әпкем. Тоқтар Нәзира әпкемді білегінен ұстап ап, жібермей тұрған 
сияқты. 
− Қойшы, Тоқтар, сүйіскен деген не ол, ұят емес пе. Айтып тұрмын ғой енді, 
өмір бойы сендікпін деп, сенсеңші сөзіме. 
Тоқтар бірдеңе-бірдеңе деп сыбырлай күңкілдеді. 
− Қойшы, жіберші. Үйден біреу шығып қалса, құртады мені. 
Қараңғыда еңкейіп жүріп қолыма іліккен кесекті ала салдым да лақтырдым. 
Тоқтар Нәзира әпкемді жібере салды да, әрі қарай қаша жөнелді, ал Нәзира әпкем 
үйге қарай зытты. Жолында тұрған мені қағып кете жаздады. 
− Көкшешек, аңдығаныңды қашан қоясың осы?! Желкеңді қияйын ба! 
Қиып көр,- дедім мен. 
− Қиямын,- деп кеп ол желкемнен ұстай алды. Қолы мұндай қатты, қарулы 
болар ма, мытып жіберді. Мен еркексініп айбат білдіріп бұлқынып көріп едім, 
босатар емес. Онан сайын сығымдай түседі. 
− Қоясың ба, аңдығаныңды? 
− Қоймаймын. 
− Мә, ендеше қоймасаң, мә… 
Желкемнен со сығымдап қысқан күйінде, май құйрығымнан бір-екі рет 
тартып-тартып жіберді. Ұрғаны қаудырлаған тері шалбардан онша өте қойған жоқ, 
бірақ желкемнен қысқаны жиырма бата бастады. 
− Әже-е! Апа-а!..- деп бақырып жібердім. 
Нәзира әпкем жібере салды. 
− Қоймасаң, көрдің ғой, алатын сыбағаң осы! 
− Мен қазір әжеме, апама айтам. 

− Айтып көр! 
− Айтам,- деп мен есікке беттедім. 
− Қанат, тоқта! Жә, тиіспеймін. Әншейін әзілдегенім ғой, шынымен кек 
тұтып қалдың ба? 
− Бәрібір айтам, Тоқтармен әнеу күнгі бұлақ басында тұрғаныңды да, 
жаңағы оның сені сүймек болғанын да… бәрін айтам қазір. 
Есікке қарай шегіншектеп аттай түскем. 
− Қанат, айналайын, не істе десең де істейін құлың болайын,- деді жаны 
шыға жаздаған Нәзира әпкем жалынып.- Рас, сен не істе десең де істейін. 
Нәзира әпкемнің өзіме осынша жалынып, жалбарынғанына қыбым қанып, 
рақаттанып қалдым. 
− Ал жарайды,- дедім өзімше күжірейіп.- Енді менің құлым боласың. Не 
бұйырсам да орындайсың. 
− Орындаймын дедім ғой. 
Осы арада оны құлым қылу үшін не бұйырсам екем деп ойладым да, 
қапелімде жөнді ештеңе ойлап таба алмадым. Тек: 
− Бір аяғыңды көтеріп, бір қолыңа кірпіш ұстап тұрасың,- дедім. 
− Не дейді? 
− Біздің класта Мұқан ағай тәртіп бұзғанымызда бір аяғымызды көтертіп, бір 
қолымызға кірпіш ұстатып бұрышқа тұрғызып қояды. Сен де сөйтесің. 
− Мақұл. 
Үйге кірген соң қабағы салыңқы апам екеумізді де біраз қуырып алды. 
− Сен қайда жүрсің, осынша түн жарымына дейін тентіреп?! — деп,әуелі 
мені тергеді. 
− Ойнадық… 
− Ойының осылсын, ойының осылғыр. Үсті-бастан сау тамтық жоқ, алым-
жұлым боп. Шық былай, сүміреймей. 
Осымен мен құтылдым. Енді апам Нәзира әпкеме ауысты. 
− Сенің не ауруың бар осы, жұмсаған жерге жоғалып кететін. Мына тұрған 
үйден елеуіш әкеле қой дегеніме дәл бір шай қайнатым уақыт болған шығар. 
− Елеуіштері бос емес, өздері ұн елеп жатыр екен, күтіп отырып қалдым. 
− Әйтеу, сылтау тапсаңшы. Айтпады деме, бір күні шашың. ды талдап 
жұлам. 
Нәзира әпкем зәре-құты қашып үндемейді. 
− Неғып тұрсың енді селтиіп, еле анау ұнды! — дейді апам зекіп. 
Осымен Нәзира әпкем де құтылады. 
Біз, балалар, қарнымыз сыздағанша атала көжеге тойып, әжем мен апам 
маңдайлары терши отырып шөлдері қанғанша қаймақ қатып, тұз салып ақ су — 
шай ішіп болған соң, үй ішінде аса бір көңілді жақсы шақ орнайды. Қабағынан қар 
жауып тұратын апам да жадырайды. Басы Нәзира әпкем болып балалар бір-
бірімізді түртпектеп ойынға кірісеміз. Әсіресе, мұндайда апам көрші үйлердің біріне 
шаруасы боп шығып кетсе тіпті рақат. Онда көзіміз ұйқыға кеткенше біраз асыр 
салып қаламыз. Әжеміз үйде ойнағанымызға әсте ұрыспайды. 
Бүгін де апам бір шаруасымен бригадирдің үйіне барып келмек боп шығып 
кеткен. Апам кетісімен-ақ мен дереу Нәзира әпкеме қыдыңдауымды бастадым. Ол 
үлкендігін істеп бағынғысы келмей қиқаңдамақ болған. Мен: 
− Әже десе, мына Нәзира әпкем әлгінде кешкісін…- дей беріп едім, әпкемнің 
жаны шығып кете жаздады. 
− Қанатжан, Қанатжан, мен сенің құлыңмын ғой,- деп аяқ жағыма кеп отыра 
кетті. 

− Ендеше, ана бұрышқа бар да бір аяғыңды көтеріп, бір қолыңа кірпіш ұстап 
тұратын бол,- деп бұйырдым. 
Амалы қанша, Нәзира әпкем айтқанымды еріксіз орындады. Ауыз үйдегі 
ошақтың алдында күйе-күйе бос кірпіш жататын, соны алып кеп, бір қолына 
көтеріп тұрды. 
− Мен ұйықтағанша сөйтіп тұрасың,- дедім де өзім шешініп, ұйқыға кірістім. 
Сөйтіп, Тоқтар мен Нәзира әпкемнің бұ дүниедегі қас дұшпаны мен едім. 
Мен дегенде екеуінің де төбе шаштары тік тұратын. Қолдарына түскен жақсы 
заттары болса маған сыйлайды. Бір рет кешкісін ойыннан қайтып келе жатқанымда 
қарсы алдымнан Тоқтар шықты. 
− Қанат, мә, қызыл қарындаш керек пе? — деді. 
Қуанып кеттім. 
− Керек,- дедім. Шынында да бояу қарындаш. Кәдімгі, Мұқан ағайдың біздің 
дәптерімізге баға қойып жүрген бояу қарындашы сияқты. 
− Менде неше түрлі бояу қарындаштар көп,- деп қойды Тоқтар.- Керек 
десең бәрін де саған әкеп берейін. 
− Әкеп берші. 
− Қанат, Нәзира әпкеңді шақырып жіберші, аздаған шаруам бар еді. 
− Мақұл,- дедім мен.- Тек ертең тағы бояу қарындаш әкелетін бол. 
− Мақұл,- деді ол да. 
Мен үйге кірсем бір жақсысы апам жоқ екен, ұсақ балалар әжемнің баурына 
тығылып ертегі тыңдап жатыр да (бұл көктемде мен өзімді есейдім деп біліп, 
бұрынғыдай әжемнің баурына кіріп жатуды қойғам, тіпті өйтуге 
намыстанатынмын), ал Нәзира әпкем жемпір тоқып отыр. Мен оған бояулы 
қарындашты көрсетіп қулана күлдім. 
− Жүр далаға,- дедім. 
− Немене, сыртымнан мені бір қарындашқа сатып келгеннен саусың ба? — 
деді ол да күле сыбырлап. 
− Ол маған ертең тағы да әкеп беретін болды,- дедім. 
− Ақымақ,- деп Нәзира әпкем мені шекемнен ақырын нұқып қойды. 
Өзі дереу киіне бастады. 
− Әй, қайда барасыңдар? — деген әжем. 
− Мен сақамды жоғалтып алдым есік алдында, соны іздейміз,- дедім мен 
табанда өтірікті қиыстырып. 
− Ә-ә… 
Сыртқа шыққан соң мен екеуіне де өктем сөйлеп, өзімнің басымдығымды 
білдірдім. 
− Тек сүйісуші болмаңдар және көп тұрмаңдар. Мен өзім бақылап тұрам,- 
дедім. 
Және солай істедім де. Төрт-бес қадамдай жерде екеуінен көз айырмай 
қарадым да тұрдым. 
− Иә, не айтасың? — деді Нәзира әпкем. 
− Жәй, әншейін сені көргім кеп кетті… 
Мұнан әрі екеуі де үндеген жоқ. Бір-біріне қарама-қарсы қарады да тұрды. 
Әлден соң Тоқтар әпкемнің қолынан ұстаған. 
− Әй, әй, онша жақындаспаңдар! — дедім мен қатал ескертіп. 
Екеуі менің ескертпеме күліп қана қойды. Ауыл арасы тым-тырыс. 
Терезелерден өлеусірей жанған май шамдар жылтырайды. Бақа шұрылдады. Бір 
сәт Бүбітайдың зарлаған даусы естілді. 
Қара көзім, 

Жете алмадым, 
Жер шалғай, 
Жалғыз өзім… 
Менің өне бойым қалтырап, зәрем ұшып кетті. Қап-қараңғы мынау түн, 
жынды әйел салған зарлы ән, үн-түнсіз тұрған Тоқтар мен Нәзира әпкем… Екеуі 
тас боп қатып қалған сияқты. 
− Әй, неге үндемейсіңдер?! — дедім. 
− Қанат, қорқып тұрсың ба? Кел, біздің қасымызға,- деді Нәзира әпкем. 
Мен екеуінің қасына барып тұрдым. Кенет Нәзира әпкем мені бас салды да 
қатты қысып тұрып бетімнен сүйіп алды. 
Көп ұзамай етектен тауға қарай көшкен мал ауылға кеп жағалай қонып, төл 
аяғы жетілгенше көктеуде отырған. Мәре-сәре шуға толы қызықты кез туды. Ала 
қыстай сыз қорада үстері сауыс-сауыс болған қора-қора қойлар мол, тегін көкке 
жетіп, өлі жабағыларын сілкіп, бауырларын жазып, емін-еркін тойына бастады. 
Ауыл-аймақ тегіс жапатармағай қой сауып, аузымыз аққа бір жарыған еді. Сүт пен 
айранды күндіз-түн ішем десең еркің. ор үйдің қазанында бұрқылдап ірімшік-құрт 
қайнап, ашқұрсақ қарын бір майланған. 
Біз, балалар, ертеңді-кеш қозы қайырысып, шешелерімізге сауылатын 
қойларды қосақтасқаннан кейін-ақ зытып отырып ауылдың сыртындағы тас қораға 
тартамыз. Мұнда колхоздың құмнан көшіп келе жатқан жылқысы қамалады. 
Ауылдың еркек кіндік атаулысы сонда жиналып, тай-құнандарды күзейді, жылқыға 
колхоздың таңбасын күйдіріп басады, әскерге жіберілетін аттарды іріктейді, 
асаулар үйретіледі. Осқырына жер тарпыған айғырлардың төбелесі, ойнақ салып 
жарыса шапқан тай-құлындар, бұғалық салған кездегі аспанға шапшыған асаулар 
— жатсақ-тұрсақ тауыса алмайтын әңгімеміз. Және де бәріміздің аузымыздың суы 
құрып сөз ететініміз — Тоқтар. Кәдімгі, маған күнде бояу қарындаш берігі «Нәзира 
әпкеңді шақыршы» деп жалынып жүретін Тоқтар. Бұ күндерде өзі қолы тимейтін 
болу керек, біздің үйді жиі торуылдауын қойған. Үш күн, төрт күнде бір: 
− Қанат, өзің білесің ғой, бүгін уәделі жерде жолығайық,- дейді қулана 
жымиып. Сол күні мен ымырт үйіріле әр түрлі сылтау айтып Нәзира әпкемді ертіп 
шығамын да, өзім көз жазбай бақылап қарап тұрып, екеуін бір шай қайнатымдай 
ғана сөйлестірем. Онан соң Нәзира әпкемді алдыма салып үйге алып кірем. Екеуі 
менің осы қызметіме де өлердей риза. Өйткені мен болмасам өйтіп те кездесе 
алмас еді ғой, апамның қатал мінезі белгілі, Нәзираның жалғыз өзін мүлде тырп 
еткізбес еді. Менімен бірге шығатын болған соң күдіктенбейтін болу керек, апам 
онша қадалып, тексеріп жатпайды. 
− Көп жүрмей тез қайтыңдар,- дейді де қояды. 
Сол Тоқтар әскерге жарайды деп іріктелген аттардан күнде бір асау 
үйретеді. Небір жүген-құрық тимеген құр асауларға тақымы тиді-ақ болды, жалына 
мысықша жабысады да тастай қатып айырылмайды. Мейлі аспанға шапшысын, 
мейлі мөңкісін бірақ одан жығылар Тоқтар жоқ. Қайта біраз тулатып-тулатып 
алғаннан кейін қос өкпеге тепкілеп, әрлі-берлі ойқастата көсілтіп шабады, 
қамшыны да басады аямай. Сөйтіп, біраз шапқаннан кейін ала өкпе болған 
асаудың үсті-басы ақ көбік тер болып, сайтаны бастыға бастайды. Ал кешкісін құр 
осқырынғаны болмаса таңертеңгідей аспанға шапшуға де, мөңкуге де шамасы 
келмей титықтап кеп, кермеде ауыздықты күтір-күтір шайнап, таң асуға 
қаңтарылады. Ертеңіне кез келген адам ерттеп мініп, жүре беруіне болады. 
Күн сайынғы Тоқтардың асау үйретуі біз үшін дүниеде теңдесі жоқ қызық 
көрініс. Тоқтарды да, ол үйреткен асауларды да менсінбейтін бір-ақ адам бар, ол 
— колхоздың бригадирі Байдалы шал. 

− Тәйірі, осы күнгінің жылқысы жылқы ма,- деп насыбайды аузына тастап 
жіберіп, астыңғы ернін тырсита малжаңдап тұрып алады.- Сиырдың бас жібін 
ілмектеп мойнына тастай салсаң тұра қалады, ерттеп мініп ал да шаба жөнел, 
құйрығын шыжбыңдатып бір-екі шоқалақтайды да соныменен тынады. Шіркін-ай, 
бір асауға мінгендей боп тақымыңды қыса алмайсың ғой. Мына Тоқтарлардікі, 
әншейін асау үйретті деген аты ғана да. Баяғыда асауға төрт қабат арқаннан ескен 
бұғалықты тастап жіберіп, әлекедей жалаңдаған бес-алты жігіт өкшемізді қадап, 
шірене тартып, тұра қалатынбыз. Сонда әлгі асау аспанға тік шапшып сүйрете 
жөнелгенде етіктеріміздің ұлтаны қақырап кетуші еді. Жануарларды ұстағаныңда 
жылқыны емес тап бір жолбарысты ұстағандай болатынсың. Әне, асау деп 
соларды айтсаңшы!.. 
Байдалы шалдың әңгімелерін тыңдасаң, бұрын тумай, қазіргі заманда 
туғаныңа өкінесің. Бүгінгінің адамдары да қораш, малдары да азғын, ең аяғы иті 
екеш итіне дейін бұралқы. Ал біздерді — балаларды ол мүлде іске алғысыз деп 
біледі. 
− Мұрындарын сүрте алмай жүрген осыларды қойшы. Баяғыда бұлардың 
жасында өзіміз отау тігіп, үй болып едік. Ал бұ түгелер ертеңнен қара кешке 
салпақтап киім тоздырып, ойнағаннан басқаны білмейді. 
− Ата, сіз неше жасыңызда үйлендіңіз? — деп сұраймыз. 
− Мен бе?!- ол аузындағы насыбайын алып тастап, түкірініп қойып, неше 
жасымда үйленгенін іштей есептеп сәл ойланып қалады. — Маған әкем алты 
жасымда қыз айттырыпты. Содан он толып, он бірге шығарымда ұрын барып, 
келер күзінде үйлендім ғой. 
− Осы кемпіріңізге ме? 
− Жоға тәйірі. Бұл кемпіріме кейін, бертінде совет заманында теңдік алған 
кезде үйлендім. 
− Ал, әлгі, айттырып алған әйеліңіз қайда сонда? — деп біздер де 
қоймаймыз. 
− Бәтшағарлардың тақымдауын сонша,- деп Байдалы шал шегір көздері 
жасаурай күлімсіреп бәрімізді сықпырта бір боқтап алады.- Қара бұларды қатын 
десе тақылықтай қалғандарын, оқуға осындай боп тақылдасашы, боқмұрын 
немелер… Кәне, аулақ жүріңдер, жылқыны үркітесіңдер! 
Мұнан әрі ол сөйлескісі келмейді, қолындағы қамшысын үйіріп, жасқап 
біздерді тас қораның аузынан кейін қарай едәуір қуып тастайды. Оның қуғанынан 
кетіп жатқан біз жоқ. Біраздан кейін қайта қаумалап аламыз. 
− Ата, әлгі бұрынғы айттырып алған әйеліңіз қайда, айтыңызшы? — деп 
тағы қиыламыз жан-жақтан. Әрине, біздерге шалдың бұрынғы үйленген әйелінің 
қайда екені бес тиынға да керексіз, тек оны тағы да сөйлетуге, әңгіме айтқызуға 
құштармыз. 
− Немене, қайда екенін айтсам, барып ала қояйын деп пе едіңдер, 
қызтәләктар, ей, мұрындарыңды…- деп тағы бір сыбап алады.- Қайда болсын, оны 
жер жұтты дейсіңдер ме, мына Ақтасты колхозында тұрады. Бәтшағар, Тәнеке 
дегеннің баласымен ашына боп, сөз байласып жүреді екен, совет үкіметі орнаған 
соң бір түнде сонымен қашыпты да кетіпті. 
− Ал сіз қайттыңыз? 
− Қайтушы ем. Ата-бабамда қатыннан зарығып өлген ешкім жоқ, кетсе 
кетсін дедім. Сөйттім де бір түнде мен де мына қазіргі әжелеріңе үйленіп алдым. 
− Қалай үйлендіңіз сонда, ата? 
− Не дейді?! Қалай үйленгені қалай?! Жә, басымды қатырмай аулақ 
жүріңдер. Кәне, кейін тұрыңдар, жылқыны үркітесіңдер!.. Әй, Тоқтар, бүгін анау 

Жиренқасқа бестіні үйретші. Өзін әскерге айдап әкеткенше біраз күн мен мініп 
қалайын. Жануардың әкесімен әнеу бір жылы көкпарға шапқаным бар еді. 
− Бұл, кәдімгі, атақты Жирен айғырдың баласы ма-ей, Байдалы? — деді 
шалдардың бірі. 
− Иә, Шіркін, айғырым-ақ еді-ау. Сонау Ұзынбұлақта болатын үлкен той 
есіңде ме? Жұрт көкпарды колхоз-колхоз боп жақ-жаққа бөлініп тартысып еді ғой. 
Әуелде біресе қапшағайлар, біресе қоңырлар алып, бірақ ешқайсысы ұзаққа әкете 
алмаған. Көкпарға бергендері бір нән серке екен, тіпті ешкім өңгеріп жүре алмай, 
қайта-қайта түсіріп алады. Мен болсам, жұрт біраз қызықтай түссін деп Жирен 
айғырды тың сақтап, шеттеу жүргем. Бір кезде шыдай алмай кетті-ау деймін, 
өзіміздің Байарыстан: «Ой, өңшең тыраштар, көкпарды өстіп тарта ма екен»,- деп, 
атын тебініп қап, тартыстың ең ортасына кіріп кетті де, серкені қос қолдап 
төбесіне көтеріп, суырып алып шықты. 
− Паһ, шіркін, азаматым, балуан еді ғой. 
− Серке сөз бе екен. Байарыстан дегендер құдыққа түсіп кеткен атан түйені 
жұлып алушы еді ғой,- деп басқа шалдар да бір-бір үн қатысып қалды. 
− Иә, сонымен,- деп Байдалы шал әңгімесін жалғастырды,- әлгі Байарыстан 
жұрт алдына өңгере алмай жүрген нән серкені лақ көтергендей төбесіне көтеріп 
алып шықты да: «Мә, Байеке, әкет, тарт ауылға!» деді. Серкені алдыма өңгердім 
де, Жирен айғырдың басын қоя бердім. Жануар, зорға шыдап тұр екен. Тақымды 
қысуым-ақ мұң екен құстай ұша жөнелді. Ауыл қайдасың деп аңырады-ау, дейсің. 
Мен болсам серкені түсіріп алмайын деп үстінен қос қолдап басып, ердің алдыңғы 
қасына етпеттеп жатып алдым. Осы төңіректегі алты колхоздың небір бота тірсек 
саңлақтарына шалдырмай ауылдан кеп бір-ақ шықтым ғой. 
− О, Жирен айғырлар мал емес құс еді ғой, жануар,- деп шалдардың бірі 
қостап қойды.-Менің де бір көкпарға түскенім бар Жирен айғырмен. Жануар 
көкпардың жайын адамнан артық түсінетін. 
− Иә, иә. Алдыңғы жылы өзін әскерге әкеткенде, әлгі боянкомның1 адамы: 
«Нағыз қолбасшы мінетін айғыр екен»,- деді ғой. 
− Сөйдеді ме тіпті?! 
− Міне, Жақып тірі ғой, осының көзінше айтқан. 
− Онысы рас,- деді сөзге сараң Жақып шал да. 
Бұл кезде Тоқтар әлгі Жиренқасқа бестіге бұғалық салған. Құдай сақтасын, 
асау деп осыны айт. Аспанға шапшыды дейсің кеп, шапшыды дейсің. Арқаннан 
шірене тартқан төрт-бес адамды қаңбақ құрлы көрген жоқ. Тулап-тулап, ақыры 
жұлып шықты да құйрығын тік шаншып ап құла дүзге бет алып, шыбын-шіркей боп 
жөнелді. Тоқтар ерттеулі тұрған бір атқа міне сап қуған болып еді, қайда 
Жиренқасқа мүлде қарасын көрсетпей кетті. 
− Е, бәсе, шын асау осылай болушы еді. Шіркіннің шапшуын көрдіңдер ме. 
Атым-ақ болғалы тұр екен,- деді айызы қанып, риза болған Байдалы шал.- Ал, 
бала, екі айналымға келмейтін мәстектерді үйретіп мәз болғанша, енді мықты 
болсаң осы Жиренқасқаны үйретші,- деді Тоқтарды қайрай түсіп. 
Тоқтар жылқыдан қашаған қуатын Көкбиені ұстап міне сап, Жиренқасқаның 
соңынан кеткен. Әлден уақытта асауды кейіп қайырып оралды. Қашаған қуып 
әбден әккі болған Көкбие бастырмалатып-ақ келеді екен, тіпті жалтартпайды. 
Жылқыға жете бере Жиренқасқа шабысын сәл баяулатып, Көкбие онымен 
үзеңгілесе берген. Енді байқадық: Жиренқасқа шұбатылған бұғалықтан 
әйеншектеп, бір қырындап, көсіліп шаба алмай келеді екен. 

− Қап, өстіп жүріп осы жалғыз арқанды құртады-ау,- деді Байдалы шал 
күйзеле сөйлеп, онан соң Тоқтарға дауыстады: — Әй, анау арқанды… арқанды 
босат!.. 
Мұнан әрі қалай болғанына тіпті көз ілеспей қалды. Тоқтар шауып келе 
жатқан бойда лып етіп Жиренқасқаның үстіне бір-ақ ырғып мінді. Мұндай оқыс 
қимылды күтпеген Жиренқасқа ышқына кісінеп жіберді де атқақтай тулап, қарғып-
қарғып кетті. Бірақ Тоқтар оның жалына тастай қатып жабысып былқ еткен жоқ. 
Жиренқасқа дүркірей үріккен жылқыдан кейін бұрылып ап, тулаған күйі далаға 
қарай қайта алып жөнелген. Шұбатылған бұғалық жерді кесіп шаң көтеріп барады. 
− Ойпырмай, асауға жүгенсіз мініп мына Шымырбайдың баласы жүрек 
жұтқан екен. 
− Жазым болмаса игі еді. 
− Арқанға аяғы шалынысып ат жығылмасын десеңші. Онда екеуінің де 
мойыны үзіледі,-десіп шалдар дүрлігісіп тұр. 
Тоқтар қақпайлады ма кім білсін, бір кезде Жиренқасқа орағыта айналып 
кейін бұрылды. Бері қарай өрлеу болатын, Тоқтарға керегі де сол болу керек, ал 
кеп қамшыны басты дейсің. Жиренқасқа жұлдыздай аққан күйде кеп қалың 
жылқының ортасына қойып кетті де қақ жарып өте шықты. 
− Бұғалық қайда қалған? 
− Арқан жоқ қой! — десті жұрт. 
Жиренқасқа қатты шабыстан енді іркіліп, жылқыға қарай тағы оқыс бұрыла 
берген сәтте, Тоқтар ыршып секіріп жерге түсті, жығылған да, дәнеңе еткен жоқ, 
екі аяғымен дік еткен. Бағанадан не болар екен деп демімізді ішімізге тартып 
тұрған біздер «уһ» дедік. 
− Арқан қайда? — деді Байдалы шал. 
− Әнеу жерде, ши қияқтың тұсында қолымнан түсіріп алғаным,- деді Тоқтар. 
− Пах шіркін, Жиренқасқа да ат-ақ екен, сен де жігіт-ақ екенсің! — деді 
ауылдың ең үлкен ақсақалы, тоқсанға келген Қуатбей шал сүйсініп. 
− Мен мұны өзін мігіт пе деп жүрсем, жо, жігіт екен,- деді Байдалы шал да.- 
Әй, Әжібек, анау ерттеулі атқа міне сап барып, арқанды алып келші. 
Біздің, балалардың, Тоқтарға сүйсінуімізде шек жоқ еді. 
Көктемге қарай біз, балалар, сиырдың түлеген өлі жүнінен алақанымызға 
сап домбақтап-домбақтап бір-бір жүн доп жасап алатынбыз. Бірауық көше 
ортасында сол жүн доптарымызбен ойнаушы ек. Неше түрлі ойындарымыз 
болатын: «қашпалы доп», «жұмыртқа», «шошқа доп», деп .бірінен-бірі қызық боп 
кете беретін. Сондай бір ойынның кезінде, қасымыздан бригадирдің атына мініп 
алған Әжібек өтті. Бізге таяй бергеннен-ақ қатты-қатты тебініп, тізгінді жұлқа 
тартып аттың текірек жорғасына салды да, өзі көлеңкесіне қарап қойып, тікіреңдеп 
әндете жөнелді. 
Түбіне Қособаның жатып алдым, 
Біреуді мергендікпен атып алдым. 
Болған соң өзім батыр кімді аяйын, 
Өлтіріп, Байдалының атын алдым. 
Гик-кай-га-га-га 
Гик-кай-ай-ай-а-ай… 
Біз болсақ ойынымызды тоқтатып аузымызды ашып, оған қызыға қарап 
қалғанбыз. Әжібек анадай жерден аттың басын кілт қайта бұрып, біздің 
қасымыздан тағы да бір ойқастата әндетіп өтті. Қыз Жібектің тұсына кеп, Төлегенді 
өлтіргенін естірткенде, сірә Бекежан да Көкжорғамен дәл осылай ойқастатқан 
шығар дейміз. 

− Әй, Әжібек,- деді осы кезде көшенің сонау басындағы үйінің алдында 
тұрған Байдалы шал бүкіл ауылды басына көтере айқайлап.- Ә, әкеңнің аузын, 
басыңды… шақша бас! Әй, мен саған шаппай барып суғар дедім, ғой!.. Желкең 
үзілгір, қинама атты!.. 
Әжібек болса бет-аузын қисаңдатып оны мазақтап қойды: 
− Кинәмә әтті,- деді тілін шайнай мәңкілдеп,- Өй, кәкпәс. Өлтіріп кеттім бе 
десем тірі тұр ғой, әлі. 
Әрине, Байдалы шал алыстан мұның бет-аузын қисаңдатып мазақтағанын 
да, айтқан сөздерін де көріп, естіп тұрған жоқ. 
Әжібек көлеңкесіне қарап қойып: 
Гик-кай-ги-га-га-га 
Гик-кай-ай-а-ай… − 
деп еліре әндетіп, атты тағы да езулеп, тебіне түскен. Едәуір ұзап барды да 
кенет тізгінді тартып, тағы кейін қайырылды. 
− Әй, Қанат, бері келші! — деді маған. Мен жүгіріп қасына барғам. 
− Сен неғып жүрсің мұнда?! — деді қабағын шытып.— Дабай, үйіне қайт! 
Көкеңнен қаралы қағаз кеп, жұрт соны естірткелі үйіңе жиналып отыр, ал сен 
болсаң, панимайш, ойнап жүрсің. Өй, доп қуған дозар!.. 
Мұнан әрі не болғаны анық есімде жоқ, үйге жүгіріп қалай жеткенім, талып 
жатқан апамның үстіне қалай құлап түскенім, әйелдердің бетіме су бүріккені — 
бәрі еміс-еміс қана. Құлағымда тек азан-қазан жылап-сықтаған дауыстар, ауыл 
адамдарының өң мен түстей бет әлпеттері: бірінен кейін бірі дауыстап келіп 
жатыр, кейбіреулері құшақтап жылап менімен де көріседі, ондайда өне бойым 
ұйып, тұншыға бастаймын, бетіме біреулер тағы да су бүркеді… Түннің бір 
мезгілінде талықсып ұйықтап кетіппін. Таңертең оянып, басымды көтерсем: үй 
ішінде ауылдың кемпір-шал, қатын-қалаштары шай ішіп отыр екен. Дастарқан 
үстінде әр үйден келген: бауырсақ, туралған таба нан, қазан жаппа, ірімшік-құрт, 
сүтке шыланған талқан. Көзім әжеме түскен, бет-аузынан сау-тамтық жоқ, жосадай 
боп тырналған, көгеріп ісіп, көлкілдеп тұр, өзі жиі-жиі: «У-уһ!» — деп күрсініп 
қойып, шай ұрттайды. Дастарқан басынан апам көрінбеген, кейіннен байқадым, 
мен жатқан кереуеттің түбінде жерде шалқасынан жатыр, көзі жұмулы, тек 
кеберсіген ернін ғана жыбырлатады. Қасында оты рған әйелдердің: 
− Басыңды көтеріп, ыстық шай ішші,- дегендеріне үндемейді. Маған ешкім 
көңіл аударған жоқ. Кереуеттен сырғып түстім де сыртқа шықтым. 
Сәске кезі боп қалған екен. Күн күндегісіндей жаймашуақ маужырап тұр. 
Есік алдында екі-үш самауыр қойылыпты, жерошақ қазылып, қазан асылып жатыр. 
Көкемнің бәсіресі атап, көкем соғыстан аман-есен қайтқан күні соямыз деген, ала 
қыстай үй-ішіміз боп тегіс мәпелеп, басқа малдан ерек күтіп жемдеген, шөптің де 
тәуірін соның аузына ұстаған Көксеркенің терісі қораның іргесінде ілулі тұр. Әрине, 
қазанда асылып жатқан — сол Көксеркенің еті. Көрші-қолаң әйелдердің бірі шай 
демдеп, бірі қазанның көбігін алып жатыр, енді бір-екеуі қол диірменді орталарына 
алып, қаптың түбінде қалған соңғы бидайдан үн тартып отыр. Кәдімгі, ауылдағы 
қаралы қағаз келген қаралы үйдің қалыпты әрекет-тіршілігі. Мені сәл 
таңдандырған — отын бұтап жүрген адам болды. Әдетте мұндай шаруаны ең 
жақын туыс-туғаның атқаруы тиіс, ал біздің үйдің отынын Тоқтар жарып жүр. Ол 
бізге ешқандай да жақын туыс-туған емес қой деп таңданам. Нәзира әпкемді 
іздестіргем, анадай жерде иінағашпен бұлақтан су әкеле жатыр екен. Өңі сынық, 
тұнжыраңқы, ешкімге көз салмастан, бос тұрған самаурынның біріне әкелген 
суының бір шелегін құйып, от тұтатты. 

Мен үйдің бұрышында күн шуақта екі тіземді құшақтаған күйі ұзақ отырдым. 
Үйдің ішінен жылаған дауыс шыққанда селк ете түскем, әжем екен жоқтау айта 
бастаған. Зарлы қоңыр даусы өне бойымды дірілдетіп жіберді. 
Құлыным кетті-ау, бел асып, 
Беліне белбеу жарасып. 
Жарасқаны құрысын-ай, 
Қапыда қалдым адасып… 
А-ай… 
деген кезде, көз алдыма беліне белбеу буынған көкем келді, со күйі түсі 
суық, артынан жылап-сықтаған бізге еш қайрылмастан, адымдай басып бел асып 
кете барады; дәл бір отынға баратын адамша жайбарақат адымдайды, бірақ енді 
бізге еш уақыт қайтып оралмайтындай боп кетіп барады; өзі жападан-жалғыз… 
«Қайда барасың, көке-ау, бізді тастап? Қайда кеттің?».. Ып-ыстық жас көзіме 
құйыла берді. Көз жасының ып-ыстық болатынын мен сонда бірінші рет сездім. 
Дауыстап жылап жібере жаздап, өзімді-өзім зорға тежеп тістеніп, бетімді екі тіземе 
бастым. Әлден уақытта біреу басымнан сипады, қарасам Тоқтар екен. Оның да көзі 
жасқа толып, иегі дір-дір етіп, тістеніп қасымда отыр екен. Оған қарай еңкейе 
беріп, баурына бетімді басқан күйде еңіреп жылап жібердім. 
− Қанат… Қанат… 
Ол басымнан, арқамнан сипап жұбатқысы келеді, мен онан сайын өкси 
түсем. Біраз жылаған соң ішіме толған ащы өксік түгел сыртқа шығып, көкірегім 
босағандай болды. Жылауымды қойып, басымды көтердім. Іштегі жоқтау айтқан 
әжемнің даусы да басылыпты. 
− Беті-қолыңды жу,- деді Тоқтар шәугімнен қолыма су құйып. Салқын сумен 
жуынып, есімді жинап, сергиін дедім. Тоқтар өзі де жуынды. Нәзира әпкем 
екеумізге үйден сүлгі алып шығып берді, өзінің көзі ісініп қызара жасаурап тұр 
екен, мені жылатқысы келмеді-ау деймін, қабағын шытынып, тез теріс айналып 
кетті. 
− Сен еркексің ғой, бүйтіп көп жылай берме,- еді енді Тоқтар.- Әйтпесе, әне, 
апаң қайта-қайта қысылып қап жатыр, сенің жылағаныңды көріп онан әрмен 
қиналады ғой. 
Осы кезде есік алдына колхоз бастығы — Нұғыман кеп атынан түсіп жатқан, 
Тоқтар со кісіні қарсы алуға тұрып кетті. Нұғыман өлікке әсте жылап келмейтін 
адам, қаралы үйге ылғи осындай жылау-сықтау басылды-ау деген кезде келіп, 
көңіл айтып қана шығатын. Оған жылауға да және жылап-сықтау дауыс шыққан 
жерге баруға да болмайтын. Бір кездері — колхоз ұйымдастыру жылдарында оны 
бай-құлақтар өшігіп, тірідей жерге көмген екен, содан аурулы боп қалған. Аурулы 
екені түрінен де белгілі, ап-арық, жағы суалған, көзі бажырайып, еш уақытта 
күлмейді. Қасында тұрған адамға қарағанның өзінде, бір түрлі, сонау алысқа қарап 
басқа бірдеңені ойлап тұрғандай болады. Соғысқа дейін пенсия алып, ешқандай 
жұмыс істемейтін. Үйінің төңірегіне бау-бақша өсіріп, ермек етіп, тау бөктеріндегі 
жабайы алмаларды екпе алмамен будандастырам деп әуре болған көрінеді. Ал 
соғыс басталып, дені сау ер-азаматтар тегіс майданға аттанған соң, амалы жоқ, 
колхозға бастық болған. 
Үйге кірген Нұғыман көп отырмастан қайта шықты. Нәзира әпкемді шақырып 
алып, хал-жағдайымызды сұрады да бір парақ қағаз жазып берді. 
Осы қағаз бойынша колхоздан жәрдем ретінде бір қой, екі пұт ұн алыңдар,- 
деді.- Тоқтар қалқам, сен өзің жәрдемдесерсің. 
− Мақұл, аға. 
Атына мініп кетуге ыңғайланған Нұғыман: 

− Нәзира шырағым, егер бірдеңе қажет болса ұялмай өзіме кел,- деді тағы 
да. 
Сөйтті де атын тебініп жүріп кетті. Бағанадан байқап тұрғам, маған 
бастықтың аттан түсісі де, мінген кезі де, ат үстінде отырғаны да бір түрлі қызық 
көрінді. 
− Онысы несі? — деп сұрағам Тоқтардан. 
− Кеудесіне көрсет киеді,- деді. 
− Ол не? 
− Темірден жасаған кеудеше. 
− Онысы несі, оқ өтпесін дей ме. 
− Әй, Қанат-ай, қайбір жетіскенінен киеді дейсің. Кеудесі ауру ғой, оның 
үстіне екі қабырғасы және жоқ. 
− Қабырғалары қайда кеткен? 
− Анау жылдары бай-құлақтар жерге тірідей көмгенде екі қабырғасы сынған 
екен, кейін оны операция жасап алып тастады. 
− Ә-ә… 
Қаралы қағазға қарап отырып апам көкемнің қырқын беретін күнді есептеп 
шығарған. Соған әзірлене бастадық. Анадағы колхоз берген қойды әжем аннан-
мұннан қаққыштап жем тауып байлап әжептәуір семірткен болатын, соны сойып 
алдағы жұмада құдайы тамақ бермекпіз. Үйде отын жоқ еді. Нәзира әпкем екеуміз 
таудан тобылғы шауып әкелуге шықтық. Екеуміз түске дейін жүріп, бүр жарып 
гүлдей бастаған тобылғыдан әрқайсымызға арқалап жүре алатындай етіп 
лайықтап екі арқа тобылғы шауып алдық. Нәзира әпкем оларды тап-тұйнақтай ғып 
буды да төмен қарай домалатып жібердік. Табанға түскен соң өзді-өзіміздің 
тобылғымызды арқалай бастағанбыз, ауыл жақтан қылтадан сопаң етіп Тоқтар 
шыға келді. Анадайдан сүйінші сұрайтын адамша ыржиып күліп келеді. 
− Екеуіңнің отынды қалай домалатқандарыңды бағанадан көріп тұрдым,- 
деп қояды. 
− Мұның не, Тоқтар-ау?! Әнеу күні келісіп едік қой,- дейді Нәзира әпкем 
абыржып. 
Әнеу күні бұл екеуі менің алдымда: «сөзге ілікпеу үшін, күндіз жұрт көзінше 
кездеспейік, бір-бірімізді көрсек, анадайдан бұрылып кетейік»,- деп келіскен 
болатын. 
Оның үстіне соңғы кездері апам бұл екеуінің жиі-жиі кездесулеріне наразы 
еді. Бірде Тоқтарды тоқтатып алып: 
− Қарағым, мен сені артықсынбасам кемсінбеймін. Қызымды сенен артық 
ханның баласына берер деп пе ең. Тек, уақыт болса мынадай, сенің алдыңда әлі 
әскери міндетің тұр. Соны өтеп, аман-сау қайт. Қайтқан күннің ертеңіне үйге кеп 
қолынан жетектеп кетсең «тек» демеймін. Ал оған дейін басын қатырып, ұятқа 
қалдырма. 
Тоқтар қып-қызыл: боп ұялып: 
− О не дегеніңіз, тәте?! О не дегеніңіз?! Мен ондай емеспін ғой… Ондай 
емеспін…- дей берген. 
Сонан бері екеуі кездессе де, қас қағымдай уақыт қана сөйлесіп, ете сақ 
жүретін. Енді, міне Тоқтардың артымыздан келісі мынау. 
− Апам байқап қалады ғой, Тоқтар-ау… 
− Нәзира, маған шақырту келді, ертең жүрем,- деді Тоқтар күліп. 
− Біржола ма? 

− Иә, біржола. Осы ауылдан ертең таңертең төрт адам аттанамыз. Әкем мен 
шешем де мені шығарып салуға осында келген, қазір нағашымдікінде отыр. Жаңа 
сытылып әзер шықтым. 
− Тоқтар-оу, Тоқтар-оу… сен әлі жас емессің бе?! Мұның не?!. 
Нәзира әпкем өзі арқалайтын тобылғының үстіне теріс қарап отыра кетті. 
− Құдай-ау, соғысқа баруға сен әлі жассың ғой…- деді тағы да, Нәзира 
әпкемнің даусы дірілдеп, соншалық аянышты шықты. Тоқтар болса со күлген 
күйінде тұр, біресе маған, біресе Нәзираға жалтақтап қарай береді. Әлден соң 
Нәзира әпкем со теріс қарап отырған қалпында басына тартқан орамалын алып 
көзін сүртті. 
− Жарайды, кешкісін уәделі жерге кел, біз Қанат екеуміз күтеміз,- деді. 
Ол тобылғысын арқаламақ болған, бірақ Тоқтар оған көтертпей өз иығына 
салып алды. Сөйтіп ауылға кіре беріс көшеге дейін көтеріп барды. 
− Енді аз қалды ғой, өзіме бер,- деді Нәзира әпкем. Тоқтар тобылғыны 
жерге қойып, екеуі бір-біріне қарсы қарап тоқтаған. 
Тоқтар со бұрынғысынша күліп тұр, ал Нәзира әпкемнің көзі жасаурай 
береді. Тоқтардың бетінен сипады, онан қолынан ұстады. 
− Келші кешкісін,- деді қайталап. 
Кешкісін мен Нәзира әпкемнің ақылымен мал қоралаған кезде, (мал дегенде 
үш ешкіміз болатын) тік мүйіз сары ешкіні жекелеп бөліп, ауылдың сыртына қарап 
айдап жібердім. Сөйттім де апақ-сапақ шақта апама келіп: 
− Әлгі тік мүйіз сары ешкі жоқ, жалғыз іздеуге қорқам,- дедім. 
− Әне, Нәзира екеуің іздеп келіңдер. 
Өзіміздің де тілегеніміз осы еді, зытып далаға шықтық та, уәделі жерге 
қарай жүгірдік. Нәзира әпкем екеуміз ойлап тапқан қулығымызға мәз боп күлеміз. 
Қазір Тоқтар келген соң, апамды қалай алдап шыққанымызды оған да айтпақпыз. 
− Қанат-ай, сен сонан кейін, анау жерге барып тұр, жарай ма? 
− Қорқам ғой. 
− Қорықпа. Неменеден қорқасың?! Мә, қолыңа мына таяқты ұстап ал. 
− Мақұл. Тек сендер көп сөйлеспеңдер. 
− Жо, көп сөйлеспейміз. 
Біз естіп тықыршып Тоқтарды күтіп тұрдық. Бірақ ол келіп қоймады. Ымырт 
қараңғылығы қоюлана, дала тым-тырыс тынши бастады. Әлдеқайдан зарлаған 
дауыс естіледі. Күндегі осы мезгілдегі әдетінше есігінің алдына шығып алып 
әндеткен жынды Бүбітайдың даусы. 
Тоқтар әлі жоқ. Нәзира әпкемде төзім қалмады. 
− Неге келмей жатыр енді? — дейді маған. 
Мен қайдан білейін. Менің де мазам кетті. Уақыт деген зырлап өтіп жатыр. 
Қараңғыда біреу бізге қарай жүрген. 
− Біз мұндамыз! — дедім қуанып кеткен мен дауыстап. 
− Құдай атсын сен екеуіңді! — деді келе жатқан адам. Апам екен,- Әй, үйдің 
іргесінде маңырап жүрген ешкіні айдаладан іздеп, сен екеуіңе, сірә, бірдеңе 
көрінген шығар. Жүріңдер кәне! 
Нәзира әпкем екеуміз апамның алдына түсіп үйге қайттық. Дәл есікке 
таяғанымызда, біреу жүгіре басып, біздің үйдің тұсынан өте берді. Нәзира әпкем 
де, мен де танып қалдық, соның өзі. Мен: 
− Қазір кірем,- деп кейіндеп, сыртта қала бердім. Әрине, апамның аңдығаны 
мен емес, сондықтан маған онша көңіл бөлместен Нәзира әпкемді алдына салып 
үйге кірді. 
Мен үйдің сырт жағында тұрған Тоқтарға келдім. 

− Біз сені күттік. Көп күттік,- дедім оны кінәлап.- Ақыры, міне, соңымыздан 
апам барып қуып қайтты. 
− Көрдім. Бәрін де көрдім. Мен уақытында шыға алмай қалдым, Қанат-ай. 
Әкем мен шешем екі жақтап жылап, тіпті тырп еткізбеді. Әлгінде ғана екеуін әзер 
дегенде қойғызып, шыққан бетім. Бар, Нәзира әпкеңді жіберші, ең болмаса бес 
минутқа. 
− Апам жібермейді ғой енді. 
− Бірдеңе ғып шықсын да… 
Мен үйге кіріп, апамның көзін ала бере Нәзира әпкеме сыртқа шық деп 
ымдадым. Бірақ Нәзира әпкем сыртқа шығудың еш ретін таба алмады. Бір-екі рет 
шығып кетуге оқталған еді, апам: 
− Жә, отыр, сыртқа шығатын түк те жоқ,- деді зекіп.- Осыдан аяғыңды қия 
басып көр!.. 
− Бұған неғып сонша қадала қалдың,- деген әжем ара түспек боп. 
− И-и, ене-ай, қажетсіз жерге араласып қайтесіз. Мұны қазір еркіне жіберіп, 
ертең анау Жақыптың Гүлсарасы құсатып не қыз емес, не әйел емес дегізейін деп 
отырсыз ба? Әне, қалды ғой, Гүлсара зар еңіреп, Беріктен қара қағаз келді де. 
− Ей-ә, десеңші… У-уһ!..- деді әжем күрсініп. 
Төсекке жатқан соң да үлкендер күрсінісіп, «аһылап-үһілеп» ұйықтамай 
қойды. Біз, Нәзира әпкем екеуміз, кереуетте жатқамыз, шеттегі маған көше жақ 
терезеден жылтыраған темекінің шоғы көрінді. Мен Нәзира әпкеме сыбырлап соны 
айттым. 
− Ол темекі тартпаушы еді ғой,- деді Нәзира әпкем де сыбырлап. 
− Енді, әскерге кететін болған соң, тартқаны ғой,- дедім мен. 
− Сен екеуің жыбырламай ұйықтайсыңдар ма, әлде менен бірдеңе көргелі 
жатырсыңдар ма,- деді апам. 
Біз жым болдық. Мен терезеден көз алмай қарадым да жаттым, темекінің 
шоғы қозғалады, кейде өше бастайды да, сорған кезде қайта жайнап қоздайды. 
Ертеңіне таңертең әскерге аттанатындарды шығарып салуға бүкіл ауыл 
жиналды. Бәрі жылап-сықтап қош айтысып, аман-сау барып қайтуларына тілек 
білдіріп жатыр. Әжем де, апам да осында еді. Тек Нәзира әпкем ғана ондық-
мұндық шаруа істеген боп өзіміздің үйдің алдында жүр. Бері келуге апамнан 
батпайды. Қос ат жегілген арба қозғала бастады. Әкесі мен шешесінің 
құшақтарынан зорға деп босаған Тоқтар жұртпен тез-тез қоштасты да, менің 
қасыма жүгіріп келді. Мені құшағына қысып, қатты-қатты сүйді де: 
− Нәзира әпкеңе айт, мені күтсін,- деді. 
Енді байқадым, көзі жасаурап тұр екен. 
− Қош бол! — деді сыбырлап. 
Осы кезде Нәзира әпкем де біз жаққа қарап қадалып қалған екен. Тоқтар 
оған қоштасып қолын бұлғады да арба соңынан жүріп кетті. 
НҰҒЫМАН, ӘЖІБЕК, БАЙДАЛЫ 
Біз, бір топ бала, сәске кезінде ескі клубтың көлеңкесінде асық ойнап 
жүргенбіз. Ойымызда дәнеңе жоқ, ойынның қызығына алаңсыз кіріскен шағымыз 
еді, клубтың тасасынан Әжібек шыға келді. Келді де тігулі тұрған асықтарымызды 
тегіс сыпырып алды. Біз шулап қоя бердік. Біріміз жыламсырап, біріміз «ағатайлап» 
жалынып Әжібектің етегіне жабыстық, бірақ ол тісін ақситып ыржиған күйінде 
бірімізге де міз бақпастан асықтарды қалтасына салды. Шаужайлап жармасып 
болмаған бір-екі баланы май құйрықтан теуіп-теуіп жіберді. Амал қанша, 
әлімжеттік қылғанға көнгеннен басқа шара бар ма. Төбелесіп жеңе алмаймыз, 

өзімізді ұрып тастайды, үйге барып шағым еткенмен Әжібек қатын-қалаш, кемпір-
шалдың сөзін құлағына да қыстырмайды, қайта ерегесер болса үлкендерге тас 
лақтырып, балағаттап кетеді. Өзін қуып және ешкім ұстай алмайды, шапқан атқа 
жеткізбейтін жел аяқ. Соғыс кезінде ондай бәтуасыз, бетімен кеткенді жөнге салар 
кім бар. 
Сөйтіп ойынымыздың шырқы бұзылды. Әжібек тұрғанда асықты қайта тігіп 
ойнауға ешқайсымыздың батылымыз бармады. Ұйлығып тұрдық та қойдық. 
− Ал, кәне, асықтарыңды қайтып берем,- деді ол ойына бірдеңе түскендей 
көзі жылт-жылт етіп күлімсіреп. Сөйтті де қалтасынан бір асықты шығарып: 
− Мынау кімдікі? — деп сұрады. 
− Менікі,- деді асық иесі Сәмет. 
− Сенікі ме…- Әжібек қақырынып ап, асыққа түкірді де: — Мә асығың,- деп 
Сәметке қайтып берді. 
Анау асығын алмастан көзі жасаурап теріс айналған. Әжібек оны бір 
қолымен шап беріп желкесінен ұстай алды да, енді кеңсірігіндегі бар қақырығын 
жинап алып, асыққа тағы жақты. 
− Мә, ұста асығыңды, әйтпесе көкеңді танытам,- деді кіжініп. Анау бұл жолы 
да алмаған. Әжібек енді асықты қақырық-түкірігімен оның қалтасына салды да өзін 
бүйірлете теуіп кеп жіберді. Сәмет анадай жерге топыраққа бұрқ ете түсті де, 
бақырып жылап үйіне кетті. 
− Бар кет! Маған десең құдайыңа бар шағынып. О несі-ей, менің 
қақырығымнан жиіркенгені. Осыдан балалардың маңына жолап көрші!.. Ешқайсың 
жолатушы болмаңдар. Онымен ойнағаның менен жақсылық күтпеңдер! — деді 
ескертіп. 
− Мынау кімнің асығы? — деді Әжібек енді екінші асықты шығарып. 
− Менікі,- деді шашын ұстарамен бүгін ғана алғызған Бәтен деген бала. 
− Әй, сенің тақырайған маңдайың жақсы екен, кәне, бері кел,- деп қасына 
шақырды да, Бәтеннің маңдайына дың-дың еткізіп екі шертіп, асығын қайырып 
берді. Біз күлкіге баттық, ал Бәтен көзі жасаурап, маңдайын сипалай берді, бірақ 
жылаған жоқ. 
Осылайша біріміздің асығымызға түкіріп, бірімізден шертпек алып, бір-екі 
баланы май құйрықтан теуіп, онан қалған асықтарды құлаштап тұрып лақтырып 
жіберді де: 
− Барыңдар, тауып алыңдар! — деп қарқылдай күлді. Сөйтіп, 
қалғандарымыз оның тәлкегінен оңай құтылдық. 
Онан соң Әжібек алым-жұлым жейдесін шешіп тастап көк шөпке етбетінен 
жатты да: 
− Әй, жетпегірлер, кәне, келіңдер, бойымның құрысып тұрғаны, кішкене 
жыбыр-жыбыр жасап жіберіңдерші! — деп бұйырды. 
«Жыбыр-жыбыр» — Әжібектің біраздан бері ойлап тапқаны. Өзі қышыма 
қотыр, сол қышыған кезде қолды-аяққа тұрмай безілдейді-ау, қолмен қасуға 
әйенкестенеді де жұмсақ шөппен жыбырлатады. Өзі жыбырлатқанға айызы 
қанбай, бүкіл өне-бойын бізге жыбырлаттырады. «Жыбыр-жыбыр» осыдан кеп 
шыққан. 
Қазір де біз жапа-тармағай кеп, біреуіміз табанын, біреуіміз алақанын, 
біреуіміз жотасын, желкесін, құлағының түптерін жұмсақ шөппен жыбырлатып 
сипап, қытықтауға кірістік. 
Әжібек көшенің шетіндегі көк шөптің үстінде қап-қара боп тыриып рақатқа 
батып, маужырап жатыр. Сыриған күс-күс қол-аяғын соза түседі. Белінде, екі 
қолының қары мен білегінде,- екі балтырында қотыры бар, соларын шөппен 

жыбырлатқан кезде жаны кіріп, аузынан сілекейі шұбырып кетеді. Сәлден соң 
шалқасынан аударылады, енді көкпеңбек боп қабысқан қарнын жыбырлатамыз. 
− Тағы да, тағы да… Кішкене жоғарырақ… сәл төмендеу…- деп есі кетеді. Біз 
онан сайын жанымыз қалмай бар өнерімізді салып-ақ жыбырлатамыз. 
Жыбырлататын шөпті де таңдай білу керек: аса жұмсақ болса қышындырмайды, ал 
сәл қатаңдау болса тікенше қадалуы мүмкін. Ондайда Әжібек жыбыр-жыбырды 
дұрыс жасай алмаған баланы не теуіп қалады, не жұдырықпен салып жібереді. 
Егер біреуімізге риза болса: 
− Маладес, маладес…- деп мақтап қояды. 
Шіркін, Әжібектің мақтауын естігеннен артық бақыт бар ма екен десеңші! 
Мақтау естіген бала оның ең жақын етенесіне айналып, басқалардан сүйем қарыс 
биіктеп кетуші еді. Ол күні ондай баланың десі жүріп, әрқайсымызға орынды-
орынсыз қожаңдап тиісе беретін. Арқа сүйері Әжібектің өзі болған соң кімнен 
қорықсын. 
Бүгін до сөйтіп әркім өз өнерін салып Әжібекті жыбыр-жыбыр жасадық. 
Қабысқан қарындағы қатпар-қатпар қышымаға шөп тигенде Әжібектің мүлде есі 
кетті. Сілекейі шұбырған үстіне шұбырып, тілі салбырап, бет-аузы қисаңдады да 
жатты. Бүкіл өне-бойы қалақай шаққандай қып-қызыл боп бөрте бастаған. 
− Уһ, рахат-ай!.. Уһ, рахат-ай!..- деп ыңқылдап кеткен. 
− Әй, бұларың не? — деген дауыс бәрімізді селк еткізді. 
Атымен дәл үстімізге төніп кеп колхоз бастығы Нұғыман тұр екен. Әжібек 
жайлап басын көтеріп, малдасын құрып отырды. 
− Үстім дуылдап қышып болмаған соң, мыналарға жыбыр-жыбыр жасатып 
жатыр едім,-деді байсалды үнмен. 
− Жыбыр-жыбыр дейсің бе? Қызық екен. Ал енді қотырыңды мыналарға 
жұқтырасың ғой. 
− Е, жұқса бұлар менен әулие ме? 
− Қой, олай деме. Өз қотырыңды жұртқа жұқтырып қаскөйлік жасама. 
Ондай адам көгермейді. Қайта бұлар үйірсектей берсе, өзіңнен аулақ ұста. Сен 
осылардың ішіндегі естиярысың ғой, бұларды жамандыққа емес, жақсылыққа 
баулуың керек. 
− Бұ жетпегірлерді баулып-ақ жүрмін Қиқаңдағандарын ептеп төмпештеп те 
алам, тірісіне тірі көкесін, өлгендеріне өлген көкесін танытып қоям. 
− Сен өзің тіпті ірі сөйлейді екенсің, ә. Кәне, бір әңгімелесейікші,- деп 
Нұғыман атынан түсіп, қасымызға отырды.- Жә қорықпа, тиіспеймін. 
− Кез келгеннен қорқа беретін қоян жүрегіңіз мен емес. Неменеге қорқам, 
сіз азар болса сілейтіп тұрып бір сабарсыз қазір, ал мен өскеннен кейін оның 
есесін он есе ғып қайтарам ғой. Сіз шал болған кезде. 
Нұғыман күліп жіберді. 
− Қалқам, біріншіден мен сені соқпаймын, ал екіншіден сен ер жетіп 
өскенше тірі де болмаймын. Мына соғыс аяқталғанға дейін жаным шыдаса со да 
олжа маған. 
− Соғыс қашан аяқталады? 
− Кім біледі, қашан аяқталатынын. Осы күні біздің әскерлер жаудың өкшесін 
жерге тигізбей қуып барады ғой. Енді кепке созылмас. 
− Сіз соғыстың тез біткеніне қуанбайтын шығарсыз,- деді Әжібек. 
− Неге? 
Соғыс тез бітсе, сіз де тез өліп қаласыз ғой. 
− Жоқ, мен тез біткеніне қуанам. Мен өлгенмен мына сендер барсыңдар ғой. 
Қотырдан жазылып, нанды қалағандарыңша тойып жеп, мынау ит талағандай 

алым-жұлым шоқпыттарыңды тастап, әп-әдемі киініп, гүлдей жайнап ойнап 
жүрсеңдер, онан артық қандай мұрат болмақ адамда. 
− Ой, олай болу қайда-а?..- деді Әжібек күрсініп.- Шіркін, ақ нанға ыңқия бір 
тойып ап өлсем, еш арманым болмас еді-ау! 
− Сенің арманың оңай екен. Енді бірер айдан кейін астық піседі, сол кезде 
мен біздің үйдегі апаңа бір пеш қып ақ бөлке пісіртейін, бір тойшы. 
− Шіркін-ай, сөйтіңізші. 
− Тек соған дейін менің сендердің барлығыңа салар бір қолқам бар. 
− Айтыңыз. Мен өзім-ақ орындатам. Бұлардың бірде-бірі менің айтқанымнан 
шықпайды. 
− Сендердің топыр-топыр боп көшеде осы жүрістерің маған ұнамайды. 
Соғыс болса анау қиян-кескі. Бәріңнің де әкелерің, ағаларың жауған оқтың 
астында қан кешіп жүр… 
− Менің соғысқа кеткен ешкімім де жоқ, әкем соғысқа бармай-ақ ажалынан 
өлген,- деді Әжібек.- Сондықтан маған солса бәрібір. Ал, мына ақымақтар ғой,- 
деді ол барлығымызды жағалай мегзеп,- саналарында түк жоқ. Әлгінде асықтарын 
мен тартып алмасам ғой, әлі күнге ойнай беретін еді. 
− Соғыста туыс-туғаның бар ма, жоқ па — ол есеп емес. Жауға қарсы 
көтерілу біздің бәріміздің де міндетіміз. Сондықтан былай болсын, балалар, 
ертеңнен бастап қолдарыңа бір-бір орақ алып, егіннің арам шебін отауға 
шығыңдар. Күнде түсте егіннің басыңда ыстық тамақ бергіземіз. 
− О-о, онда барамыз. 
− Ыстық тамақ дейсіз бе? 
− Ол қандай ыстық тамақ? 
− Ет тураған көже,- деді Нұғыман. 
− Оһо!-һо-о!.. 
− Ур-ра, жұмысқа барамыз!.. 
− Келістік пе, балалар? — деді Нұғыман орнынан тұрып. 
− Келістік, келістік… 
− Онда бригадирлерің мына Әжібек болсын. 
Оған да бір ауыздан келістік. Әжібек мүлде шіреніп, тіпті жер баса алмай 
қалды. Ол аздай Нұғыман тағы да: 
− Ал, бригадир, сен мына қотырыңды емдетуің керек. Ат берейін, бүгін 
Қоңырға емханаға барып қайт,- деді. Сөйтті де Байдалыға бір жапырақ қағаз 
жазып берді. Онан соң қалтасынан елу сомды және суырып алды.- Мә, мына 
ақшаға дәрі ал. 
Нұғыман кетісімен Әжібек жүруге жиналды. Әуелі: 
− Ал, жүгірмектер, жөкелеріңнің қандай екенін көрдіңдер ғой. Біліп 
қойыңдар — деп, бәрімізді өзіне құдайдай бір табындырып алды да, әрқайсымызға 
бұйрық бере бастады: -Қоңырға барып қайтқанша қарным ашады ғой, сондықтан 
сен, Қайрат, Самат екеуің маған құрт-ірімшік тауып әкеліңдер. Үйлеріңнен, 
болмаса анау Қазима кемпірдің есігінің алдында бағана құрт жаюлы тұрғанын 
көргем, содан ұрлап әкеліңдер. Ал сен, Қанат, мә, мына қағазды Байдалыға тапсыр 
да берген атын алып кел,- деді, әлгінде Нұғыман жазып кеткен бір жапырақ 
қағазды маған берігі. Қуанып кеттім. Әжібектің атын әкеп бергеннен асқан мәртебе 
бар ма, десеңші шіркін. 
Жүген тауып ап жүгірген бойда ұста дүкені жақта жүрген Байдалыға келдім, 
осылай да осылай деп бастықтың қағазын ұстаттым қолына. Байдалы шал хат 
танымайтын, сондықтан қағазды қайыра өзіме ұсынды да: 
− Кәне, оқышы! — деді. 

− «Бәке, мына Әжібекке бүгінше бір ат беріңіз. Қоңырға емханаға барып, 
қотырына дәрі алып қайтсын. Нұғыман.» 
− Әй, саған емес, Әжібекке дейді ғой. 
− Иә, Әжібек мені жіберді. Өзі анау жерде тұр. 
− Ә, басыңды… шақша бас. Енді оған да малай керек болды ма?! Бар, өзі 
келсін деді де! 
Мен мойныма су кеткендей сүмірейіп, кейін қайттым. Қайрат пен Самат 
ұрлап әкелген ірімшік-құртты Әжібек қалтасына тығып тұр екен, мен Байдалының 
айтқандарын айттым. 
− Өй, жаман неме. Бастықтың қағазы қолыңда тұрғанда со Байдалымен 
тәжікелесіп, сен де… Қолына қағазды ұстаттың ғой? 
− Ұстаттым. 
− Е, болды. Онан әрі қораға кіруің керек еді де, тәуір деген атты жүгендеп 
мініп, алып келуің керек еді. Мынадан ба, мына Қанаттан түк шықпайды. Осы адам 
болса мына мұрнымды кесіп берейін. Әкел жүгенді бері! 
Сөйтіп Әжібек өзі кеткен, сәлден кейін Байдалының торы жорғасымен 
текіректетіп шыға келді. Соңынан баж-баж етіп жер-көкті жұлып жеп Байдалы 
келеді. Қолында білем темір. 
− Әй ит, тоқта деймін енді! Жаныңның барында тоқта!.. Осыдан қолыма 
түссең жақсылық күтпе!.. Апыр-ай, бұ итке басқа ат жетпегендей, менің мініп 
жүрген атымда несі бар-ей!.. Тоқта деймін!.. 
− Қолдан бермегенді өстіп жолдан аламыз. Әкеңізден қалған ат жоқ, 
ақсақал, бұл колхоздың аты,- деп Әжібек тебініп-тебініп қояды.- Онысы нес-ей, сіз 
бригадир болсаңыз мен де бригадирмін бүгіннен бастап. Әлгінде, мыналардың 
алдында колхоздың бастығы өз аузынан сайлады. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ә!.. Әй, ең болмаса, астыңа тоқым сап 
мінсеңші, әйтпесе алдыңдағы аттың арқасын құртасың ғой! 
− Мә-мә-мә-мә!..- деп Әжібек оған бет-аузын қисаңдатып мазақтады да, 
біздерге: — Ал қош-аман бол. Жағалбайлы, Төлегенің Қыз Жібектей аруды әкелуге 
Ақжайыққа жол тартты! — деп, торы жорғаның басын Қоңырға қарай түзеп шаба 
жөнелді. Артына қарап Байдалыны мазақтай түсіп ақсия күліп қояды. Әжібектің 
тақымы атқа тисе қалай жүретіні белгілі ғой, әне-міне дегенше белден-бел асып 
мүлде көрінбей кетті. Аяғымен жер тепкілеп, Әжібекті жер-жебіріне жете боқтап-
сілеп Байдалы шал қала берді. 
− Ә, шақша бас!.. Шақша бас!.. Осыдан қайтып келерсің, бәлем! — деп 
кіжінеді.- Әй, сендер көрдіңдер ме, мына қағазды шынымен бастықтың өзі жазды 
ма? 
− Иә, өзі жазды. 
− Мына жерде тұрып жазған. 
Былай тұрып жазды,- десіп, біздер жан-жақтан жамырай растадық. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ей ә! Бәрінен де қорлығы торы жорғаны мініп 
кеткенін айтсаңшы. Пішен басталғанша біраз күн белі суысын, отықсын деп өзім де 
мінбей жүр едім. Қап!.. 
Байдалы шал қайтадан ұста жаққа кетті де, біздер сол орнымызда ұйлығып 
қала бердік. Әжібектің мына ісін тамсана сөз ғып, сүйсініп, тауыса алмаймыз. Енді 
екі көзіміз Қоңыр жақта: «Қашан қайтар екен Әжібек? Не бітіріп қайтар екен? 
Шіркін-ай, тезірек қайтсашы»,- деп тілейміз. Ойын дегеннің бәрі жайына қалды. 
Түу, Әжібектің мына ерлігінің қасында ойын деген сөз бе екен. Түскі тамаққа да 
ешкім үйіне қайтқан жоқ. Қоңырдың жолына телміре қараймыз. Әжібекті зарыға 
күтеміз. Бірақ Әжібек күн батқанша қайтқан жоқ, со күйі ұшты-күйлі жоғалды. 

Ертеңіне таңертең сырттан, терезенің түбінен: 
− Қанат, тұр жұмысқа! — деген ащы дауыстан ояндым. Ұшып тұрып, көзімді 
уқалай сала, жейдемді жүре киіп тысқа шықсам, клубтың жанына кешегі жерге 
балалар жиналып та қалған екен, қолдарында бір-бір орақ. Бәрін үйді-үйіне барып 
оятып, жинап, басқарып жүрген Әжібек екен. Әжібекті көргенде қуанып кеттім. 
Әжем берген тамақты апыл-ғұпыл іше сап, қолыма орақ алдым да мен де жүгірдім. 
Әжібек өзінің кешегі Қоңырға барып қайтқан сапарын айтып тұр екен. 
− Лектірге барып, сау басыма сақина тілеп, мені жын қағып кетіп пе. Барсаң 
бас салып жатқызып қояды олар. Сондықтан барғам жоқ. Қоңырдың дүкеніне 
кірдім де елу сомға түгел екі қалтамды толтырып қамыт сатып алдым. Әй, бір 
тойғанымша жедім-ау. Талқан күйсегендей күрсілдеттім-ау. Былай уыстап аламын 
да аузыма толтырып тұрып, әй күрсілдетіп кеп шайнаймын. Қоңырдың бер 
жағындағы сайға келдім де, торы жорғаны шылбырмен тұсап қойып, қант пен 
ірімшікті қосып жеп, су ішіп рақаттанып тойып көк шөптің үстіне жатқам. Ұйықтап 
қаппын. Көзімді ашып алсам, күн батып кетіпті, атқа міне салдым да ауыл 
қайдасың деп аңыраттым… Міне, екі қалтамда да қанттың ұнтақтары әлі жүр,- деп 
ол екі қалтасын айналдырған. Біз алақандарымызды тосып, түйір-түйір қанттың 
үгінділерін тілімізге тигізіп, соның өзіне мәз боп қалдық. 
− Нұғымен дәрі алдың ба деп сұраса не дейсің? 
− Ой, сол нені біледі дейсің, алдым дей салмаймын ба. Міне, мына бір 
қалбырға салидол мен ақ топырақты араластырып шылап-шылап салып алдым, 
сенбесе осыны көрсетем, дәрі деп… 
Кеңсе жақтан атқа мінген Нұғыман шыға келді. 
− Ал дайынсыңдар ма, балалар? 
− Дайынбыз. 
− Онда қазір Жарбұлақтағы күздікке барыңдар. 
− Ой, алыс қой. 
− Жаяу қалай барамыз. 
− Тәйірі, сендерге жер алыс па, жарысып ойнап қазір жетіп бармайсыңдар 
ма? Түсте арттарыңнан ыстық тамақ жібергізем. Ал, Әжібек бригадир, сенің бұл 
тұрысың не? Баста бригадаңды. Өзің кеше емханаға барып қайттың ба? 
− Барып қайттым. 
− Дәрі алдың ба? 
− Алдым. Мінекей,- деп Әжібек әлгіндегі қалбырды көрсетті. 
− Дұрыс болған екен. Ал енді бригадаңды баста өзің. 
Бәріміз Әжібектің аузына қарадық. 
− Немене тұратыны бар, кеттік күздікке,- деді Әжібек. 
Әжібектің бастауымен Жарбұлақтағы күздікке қарай тартып кеттік. Ауылдан 
ұзап шығып, төбе асқаннан кейін Әжібек бәрімізді иіріп тоқтатты. 
− Ақымақтар, жұмысшыға бастықтың көлік бергенін қашан көріп едіңдер,- 
деп бәрімізді сөгіп алды.- Мұндайда тапқырлық керек. Әне, өгіздерді көрдіңдер ме? 
− Бақташысы жүр ғой. 
− Көлбай керең өлсе жолатпайды. 
− Қазір мен оның жөнін табам,- деді Әжібек. Сөйтті де бас киімін алып 
бұлғап Көлбай кереңді шақырды. 
Ат үстінде одырайып біз жаққа қарап тұрған Көлбай керең далбақтай шауып 
жетіп келді. 
− Ассалаумаликум! — деді Әжібек. 
− А?! — деді Көлбай керең естімей. 
Әжібек оның қасына барып, құлағына айқайлады. 

− Ассалаумаликум деймін! — деді. 
− Әликісалам! — деді Көлбай керең ақырын ғана. 
− Сізді Байдалы ауылға келіп кетсін деді. 
− А?! 
− Сізді Байдалы ауылға…- деп Әжібек аттандай айқайлады. 
− Мына өгіздерді қайтем? — деді Көлбай керең тағы да ақырын сөйлеп. 
− Өгіздерді қасқыр жемейді. Өздері жайыла тұрады. 
− Е, мейлі онда. Барсам барып қайтайын,- деді де Көлбай керең өгіздер 
жаққа бір қарап қойды да, жусай жайылған олардың ешқайда кетпейтініне көзі 
жеткендей болған соң, атының басын ауыл жаққа бұрып, бүлк-бүлк желіп жүріп 
кетті. 
Көлбай кереңнің қарасы көзден таса болысымен-ақ өгіздерге екеу-үшеуден 
мінгесіп-мінгесіп алдық та, өңкілдете жарысып Жарбұлаққа тарттық. Күздікке 
жетісімен өгіздердің бетін кейін қарай қайырып, ұрып-ұрып қуып тастадық. Әжібек 
адымдап-адымдап әрқайсымызға жер өлшеп берді де: 
− Ал, жүгірмектер, қиқаңдағандарыңды оңдырмаймын, дұрыстап істеңдер 
жұмысты,- деп, өзі әудем жерге барып, бұталардың басын байластырып күрке 
жасауға кірісті. Онан соң ішіне қалыңдап шөп төсеп, соның үстіне созыла жатты. 
− Әй, дұрыс істеңдер! — деп басын шығарып анда-санда айқайлап қояды. 
Белуардан кеп қалған астық масақ жара бастаған, үлп еткен жел үрлеп 
өтсе-ақ болғаны судың бетіндей жыбырлап, толқын-дала жөнеледі. Арам шөптер 
астықтан гөрі биіктеу өсіп кетіпті: алабота, сасыр қурай, сиырқұйрықтар мен 
мұндалап анадайдан көрініп тұрады, орақты қылышша сермеп қиып түсіреміз де 
мәз боламыз: өзіміз ұрыс даласындағы батырлармыз да, арам шөптер — 
фашистер. Өстіп бір-бірімізді кеу-кеулеп елігіп жүріп талай жердің арам шөбін 
қалай отап тастағанымызды да, білмей қаппыз. Бір кезде арт жағымыздан 
Әжібектің: 
− Ойбай, аттан, аттан, тығылыңдар! — деген даусы шықты. Жалт-жалт 
қарадық. Әжібек зымырап кеп егіннің ішіне қойып кетті де, еңкеңдеп бұға қалды. 
Енді көрдік, осылай қарай Көлбай керең шүйіле шауып келеді екен. Лездің 
арасында барлығымыз да бөденеше жып-жып етіп егіннің арасына бұға-бұға 
қалдық. Көлбай ентелеп кеп егіннің шетінде бізді сықпырта боқтап тұр, атымен 
егінге кіріп аралап іздеуге батпады. Біраз қамшысын үйіріп, доқ көрсетіп 
қоқаңдады да көзіне тірі жан түспеген соң айналып өгіздеріне кетті. Ішегіміз 
түйілгенше күліп алдық та, арам шөп отауға қайта кірістік. 
Түсте өгіз арбамен ыстық тамақ та жетті. Байдалы өзі бастап келіпті, біраз 
аралап біздің жұмысымыздың сапасын көрді. 
− Әзірге жаман емес екен,- деп қойды. 
Онан соң бәрімізді Әжібек жасаған үйшіктің қасына қатар-қатар отырғызып, 
аспазшы әйелге: 
− Аяма, тойғандарынша бер,- деп бұйырды атала көжеден. 
− Еті бар ма? — деп сұраған Әжібек 
Сол-ақ екен Байдалының Әжібек дегендегі шиқанының басы жұлынды да 
кетті. 
− Ә, шақша бас, саған еті бар көже керек екен ғой,- деп қамшысын үйіре 
ұмтылған. Әжібек ыршып тұрып, қашып үлгірді.- Саған еті бар көже керек екен 
ғой… Кәне, жақындашы бермен, мен саған еті бар көжені көрсетейін! Әй, сенен 
көрген қорлық па, шектен асты-ау. Кеше торы жорғаны кешке дейін шапқылап қан 
сорпа қылдың. Бүгін ғой, анау, кереңді алдап жіберіп, бүкіл өгіздерді былай міндің. 

Қыс, көктем әбден титықтап шыққан байғұс хайуандар, аз күн дем алсын деп ем. 
Сенің қорлығың ба, әй сенің қорлығың өтті-ау, әбден. 
− Өгіздерге жалғыз мен міндім бе, мыналардың бәрі де мінді. 
− Сен болмасаң осылар білер ме еді сол қулықты. Бәленің бәрі мына сенен 
шығады. Желкеңді қияйын ба осы, ә! 
Бірақ қанша ұмтылып, тап-тап бергенімен Әжібекті ұстай алмады. Ақыры 
ыза болған Байдалы: 
− Сен итке көже тұрмақ көк су жоқ. Аштан қатырам! — деді. 
Біз сүт қатқан атала көжені екі аяқтан ішіп, ыңқия тойып алдық. Тамақ 
тасыған өгіз арбаны алдына салып, Байдалы пішеншілерге кетті. Аш қалған 
Әжібектің қасына кеп, оның аш қалғанына өзіміз кінәлідей бастарымыз салбырап 
үнсіз отырдық та қойдық. Әжібек шынымен-ақ қарны ашқан болу керек, көзін 
уқалап жылап алды. 
− Осы қақпасқа көресісін бір көрсетермін әлі,- деді тістеніп, онан соң 
біздерге: -Істемеңдер! Қараң қалсын егіндері! — деді. 
Біз бұл бұйрығын үнсіз мақұл алдық. 
Өстіп отырғанымызда желе жортып Нұғыманның келе қалғаны. 
− Ал, балалар, хал қалай? 
− Түске дейін жақсы істедік. Әне, аралап, тексеріп көріңіз. Ал енді істеуден 
бас тартып отырмыз,- деді Әжібек. 
− Иә, не боп қалды? Себебі не? 
− Себебі біріншіден мен ашпын. 
− Неге? 
− Байдалы маған көже бергізбеді. Екіншіден, көженің ішінде түйірдей де ет 
жоқ. 
− Қалайша? Сендердің тамақтарыңа деп қойдың бір санын бергізіп ем ғой. 
− Сенбесеңіз сұраңыз мыналардан. 
Біз тұс-тұстан: 
− Рас, рас… 
− Көженің ішінде түйірдей де ет жоқ,- дедік шуылдап. 
− Жарайды, оны мен өзім анықтаймын. Әжібек, кәне, сен менің артыма 
мінгес. Ал сендер, балалар, жұмысқа кірісе беріңдер. 
Әжібек бастықтың артына көзді ашып-жұмғанша мінгесіп те алды. Әлгіндегі 
мұңаюдың, жылаудың ізі де қалған жоқ жүзінде, жайраң қағады. 
− Дабай, жұмысқа кірісіңдер! — деп бұйырып қойды бізге. 
Айналасы бірер сағаттың ішінде қайтып оралды Әжібек. 
− Көжеге де тойдым. Байдалыны да орнынан түсіртетін болдым,- деді 
масайрап.- Біздің тамаққа деп берілген етті өзі жеп қойған екен. Бастық әлгінде, 
бүкіл пішеншілердің алдында масқаралап, желкесінен шығарды. Бүгіннен бастап 
біргәдірліктен босатам деді өзін. 
Кешкісін ауылға қайтқанымызда жұрт клубқа жиналысқа жиналып жатыр 
екен. Ондайдан біз қалушы ма ек. Үлкендердің соңғы жағынан қараңғы түпкірде 
сабан үстінде апыр-топыр алысып-жұлысып біз де отырдық. Біріміздің бас 
киімімізді біріміз қағып «анда кетті мұндалақ, мұнда кетті мұндалақ» ойнаймыз. 
− Әй, балалар, тиышталыңдар! — деді бастық. Сәл тынышталдық. 
Жиналыс: бірінші, пішенге әзірліктің барысын талқылады, екінші, 
ұйымдастыру мәселесі қаралып, «колхозшыларға тамаққа деп берілген етті 
қымқырып қалғаны үшін» Байдалы шал бригадирліктен босатылып, оның орнына 
менің апамды сайлады. Апам: «Істей алмаймын»,- деп бас тартып еді, жұрт: «Істей 
аласың»,- деп шулап отырып алды. 

Қараңғыда, біреу қолымды қысты, Әжібек екен. 
− Маладес! — деді сыбырлап. 
Апамды айтқаны ма, әлде соның баласы болған соң мені айтқаны ма, 
білмеймін. 
Жиналыстан кейін үйге қайтып келе жатқанда апам бастыққа: 
− Нұғыман-ай, осы жұмысқа мені бекер сайладыңдар-ау. Соңғы кезде 
денсаулығым нашарлап барады, істей алмаймын ба деп қорқам,- деген. 
− Жеңгей-ай, кім денсаулығы жетіскеннен істеп жүр дейсіз. Жә, 
қорықпаңызшы, істеп кетесіз,- деді Нұғыман. 
Астықтың арам шөбін бір айдан астам отағаннан кейін, бастық бізге бір 
күнге демалыс берді. Ертеңіне пішенге шығатын боп келістік. Бұл кезде жұмысқа 
едәуір көндігіп, мойынсұнып алған едік. Бастық та біздің әжетке жарап 
қалғанымызға қуанып, келген сайын мақтап, риза боп кетеді. 
Жауды жеңуге үлес қоспады деп ертең сендерді кім айтар екен енді. Азамат 
болды деген осы, айналайындар,- деп қояды. 
Біз бұрынғыдан әрмен жанымызды сала істейміз. Оның үстіне бригадиріміз 
Әжібек те желкемізден түспейді, әрқайсымыздың жұмысымызды көз айырмай 
қадағалап, қит етсең бас салып төмпештеп алады. 
Сөйтіп, бір күнге арқамыз босап, демалыс алып, көшенің ортасында ойынға 
кірістік: доп қудық, асық ойнадық, одан екіге бөлініп қызылдар мен ақтар боп 
соғыстық. Әжібек бұл ойындардың бірінде де болған жоқ. Ол түске жақын бір-ақ 
шықты үйінен. 
− Әй, жетпегірлер, бері келіңдер! — деді самарқау ғана даусы дарылдап. 
Ұйқыдан жаңа тұрған екен, басы-көзі ісіп кетіпті, шашы ұйысқан мамық. 
− Бүгін ұйқым бір қанды,- деді есіней тұрып.- Әй, Қайрат, анау шәугімді әкеп 
су құйып жіберші, беті-қолымды жуып алайын! 
Беті-қолын жуып тұрып, әрқайсымызға қолының суын сілкіп, біз ыршып-
ыршып түскенге өзі рақаттана күліп, мәз боп қалды. Жуынып болған соң бәрімізге 
жағалай бастан аяқ бір қарап өтті де, жақтырмайтындағы әдетімен бет-аузын 
тыржитты. 
− Ой, өңшең тобан аяқ қулар, азып-тозып ойнағаннан өзге ғой ештеңені 
білмейсіңдер. Пайдалы бірдеңе ойлау деген ғой жоқ сендерде. 
Біз пайдалы ештеңе ойлай алмайтын кінәмізді толық мойындап, үнсіз 
тұрмыз. Рас қой енді: «тобан аяқ» десе,- тобан аяқпыз, «азып-тозған» десе,- азып-
тозғамбыз, не дейік, жайымызды басқа білмесе де Әжібек біледі. Сондықтан өзінен 
сөз күтіп аузына телміре қараймыз. 
− Былай, жетпегірлер, түскен кейін осы араға жиналыңдар, қауынға 
барамыз,- деді. 
Біз, балалар, сәл аңтарылып қалдық та, артынша біреу: 
− Қауын әлі піскен жоқ қой,- деді. 
− Кім айтады?! Ой, салпы ауыз. Сен нені білуші ең. Мұрныңды бет қып 
жіберейін бе осы! Әне, астық сарғайды ма? Ендеше қауын пісетін кез болды. Ал кім 
барады? 
− Мен барам! 
− Мен!.. 
− Мен!..- деп шулап қоя бердік. 
− Жоқ, бәрің бірдей бармайсыңдар,- деді Әжібек. Сөйтті де: — сен барасың. 
Сен… сен…-деп өзіне серіктікке жарайды-ау деген он баланы іріктеп алды. Сол 
онның бірі мен болдым. 

Түстен кейін Әжібек бастап күн батыстағы Ағешкі сайын бетке алып жүріп 
кеттік. Ағешкі сайы ауылдан алты-жеті шақырым. болатын. Сайдың ішінде 
колхоздың мал қыстайтын қораларын күзетіп Тоқтардың әкесі — Шымырбай деген 
жалғыз үйлі шал отырушы еді. Кемпірімен екеуі ала жаздай бақша салып, қауын-
қарбыз өсіретін. Бақша салуды еріккеннің ермегі сияқты көретін біздің ауыл үшін 
Шымырбай шалдың қауын-қарбызы анда-санда барып, жеп қайтып тұратын 
таңсық нәрсе ғана болатын. Үлкендер жағы: 
− Әй, осы Шымырбай алжиын деген шығар, сірә. Енді қартайғанда көк шөпті 
күнкөріс қып,- деп сыртынан жазғыратын да, қапырық ыстықта қаңырығы түтеп 
кеп суық қарбыздан қарбыта асап, тамсана отырып шөлін басатын. Ал балалар 
жағы қауын-қарбыз пісті дегенше, Шымырбай шалдың үйінен шықпаймыз. 
Ауылдан безіп, үйді ұмытып, Ағешкі сайында көкқарын боп жатып аламыз. Кемпір-
шалдың күнделікті толып жатқан шаруасын тындырып, баласындай боп кетеміз. 
Қысқасы бұл кез біз үшін де, кемпір-шал үшін де абыр-дабыр қызыққа толы көңілді 
күндер болатын. Жақсы дәурен еді. 
Міне, сол Шымырбай шалдың үйіне биыл бірінші рет бара жатырмыз. Қауын-
қарбыздың піскен, піспегенін әзірге білмейміз. Бар үмітіміз, дәлеліміз Әжібек 
айтқан «астықтың сарғайған» белгісі. Өйткені қауын-қарбыз бұл кезде пісуі тиіс. 
Қара жолдың ыстық топырағын борпылдата отырып, бірде жарыса жүгіріп, бірде 
аяңдап күн еңкейе Шымырбай шалдың үйіне де жеттік. Анадайдан бірі сарыала, 
бірі аққасқа қабаған иттері арсылдай көтерілген. Әрқайсысы тайыншадай, 
адамның зәре-құтын ұшыратын төбеттер еді. Жалаң аяқ, жалаң бас тыраңдап келе 
жатқан біздерді сонадайдан танып, көріп тұрған Шымырбай: «Жә, жатыңдар!» — 
деп иттеріне жекіп тастады. Біз болсақ: 
− Ассалаумалейкүм, ата! 
− Ассалаумалейкүм, ата! — десіп жамырасып алдына келдік. 
− Уағалайкүм ассалам! Ой, үлкен азамат болыңдар,- деп шал риза боп 
сәлемімізді алды. Әрқайсымызға көз қиығын сала тұрып: 
− Опай, өздерің былтырғыға қарағанда дырдай жігіт боп есіп қапсыңдар 
ғой,- деп қойды. 
− Әй, кемпір, мына қонақтарға айран бер. Ал, балалар, үйге кіріңдер, мен 
мына бір шөпті түсіріп тастайын. Жөн сұрау сонан кейін болат та. 
Сөйтті де қарт есек арбаға тиелген шөпті түсіруге қайта кірісті. Шөпті жаңа 
ғана тиеп әкелген беті болса керек. Бір-екі ашадан кейін алаша шекпенін шешіп, 
есік алдындағы бақанға апарып іліп қойды да әр жерінен ыдырап сетіней бастаған 
бәтес жейдесінің жеңін қайырды. Маңдайының терін сүртіп, бөркін қайта киіп 
алды. 
− Әй, желтіректеме, абайла, шаншу ұстап қап жүрмесін,- деп қойды кемпірі. 
Онан соң бізді жақтырмаған кейіп танытып жыртия бір қарады да: — Әне, 
отырыңдар! — деді лапастың ішін нұсқап. 
Біз құрым киіз төселген лапастың ішіне кеп жайғаса отырдық. Өзімізге 
бұрыннан таныс, талай аунап-қунап жатып жүрген лапасымыз, жылда келген 
сайын діңгек тіреулерге ескерткіш қып ойып, яки сия қарындашпен әшекейлеп 
жазып кеткен аттарымыз да со күйі. Кемпірдің де жақтырмағанын көңілімізге 
алғамыз жоқ. Өйткені мінезі өзімізге мәлім — әуелде өстіп қабағын кіржитіп 
бырысып-тырысқанымен, артынан жаны қалмай асты-үстімізге түсетін болады әлі. 
Сондықтан ә дегенде жұп-жуас боп монтиып отыруымыз керек. Сәлден кейін 
кемпір үйден ағаш шелекке толтыра ұйытылған айранды алып шықты. Жаңа ғана 
ұйыған, әлі шеті ойылмаған уыздай боп мөймілдеп тұрған айран екен. Қышқылтым 
иісі аңқып сала берді. Ернімізді бір-бір жалап үлгірдік. 

Кемпір болса асықпай, әуелі, бір шетінен сыры көшкен ескі тостағанға бір-екі 
қасықты құйып алды да: 
− Піссімілда,- деп өзі ұрттап дәмін көрді. Сонан кейін ғана сол жалғыз 
тостағанмен шетімізден жағалатып бере бастады. Тостаған кіші ме, әлде біздің 
қарнымыздың аштығы ма, бір тостаған айран бұйым құрлы болған жоқ. Сіміріп-
сіміріп салдық та, ернімізді жалап, тамсанып отыра бердік. Бірақ кемпір тостағанды 
бір жағалатқаннан кейін қайтып құймады. 
Әлден уақытта шебін түсіріп боп Шымырбай қарттың өзі келді. Бір тостаған 
айранды ұрттай отырып, ішті де: 
− Әй, кемпір, әлгі Тоқтаржаннан келген хаттарды әкеші, мына балаларға 
оқыталық,- деді. 
Кемпір үйіне кіріп кетті де, ақ бәтеске ораулы бір бума хатты алып шықты. 
Онан соң аяқ жаққа отырып бәтестің орауын жазды да, өліпті таяқ деп танымаса 
да әр хатқа үңіле қарап қойып: 
− Бұрын келген хаты осы,- деп әуелі бір хатты ұсынды. Ішімізде хат оқуға 
жүйрік Санат деген бала бар, бәріміз соны мегзедік. Санат хатты қолына алды да, 
судыратып оқи жөнелді. Хатты судыратып оқу да мақтаныш. 
Бірінші хатта Тоқтар жараланып госпитальға түскенін жазыпты. Жарақаты 
жеңіл екен оқ бүйірін жалап өткен көрінеді. Хатты бұрын да ары өткен, бері 
өткендерге талай оқытып, талай жылаған кемпір бұ жолы да иегі кемсеңдеп қоя 
берді. 
− Жарығым… қайтып шыдады екен? Жанына батпады дейсің бе?..- деп 
күңкілдеп қойды. 
− Жә, енді қоя тұршы жыламай,- деді Шымырбай. Санат келесі хатты 
оқыған: мұнда Тоқтар жарақатының жазылып қалғанын, тәуір болғанын жазыпты. 
− Иттің баласының еті жақсы еді, маған тартқан. Қандай жара болса да ем-
домсыз тез жазылып кететін,- деп Шымырбай мәз бола сөйледі. 
− Иә, со қашанда өзіңді қолпашта, байғұс,- деді көз жасын сүрткен кемпір. 
Санат үшінші хатты оқыды: онда да со госпитальда жатқанын тәуір 
болғанын жазыпты, ал төртінші хатта қайтадан майданға аттанып бара жатқанын 
жазған, бесінші хат — майданнан жазылыпты. Жауып тұрған оқтың астындамыз 
депті. 
Кемпір тағы да жылады. 
Алтыншы, жетінші хат, бәрі де со жауып тұрған оқ астында жазылған екен. 
Ең соңғы хат осыдан бір ай бұрын келген, онан кейін хат жоқ… 
Шымырбай қарт орнынан тұрып кетіп, әр нәрсені бір шұқылай бастады. Сірә, 
бізге көз жасын көрсеткісі келмеген болар. Кемпір болса ағыл-тегіл жылап отыр. 
Үн шығармайды, бірақ көз жасы тыйылар емес. 
− Құлыным… қайда жүр екен?..- деп аһ ұрып күрсінгенде, біздер де жас 
толып қалған көзімізді бір-бірімізден тайдырып, жер шұқып кеттік. 
Әлден соң кемпір беті-қолын жуып кеп, әлгіндегідей емес, кәдімгідей 
дастарқан жайып, үйден ала дорбаны алып шығып, бір таба нанды алдымызға 
қолымен опырып турады да, әлгіндегі ағаш шелектегі айранды араластырып-
араластырып қайта құйды. Бұл жолы әрқайсымызға жеке-жеке тостаған тиді. Біз 
таба нанды аузымызға бұралай тығып шайнамай қылғытып, айранды қомағайлана 
сіміреміз. 
− Іше ғой, айналайын, кәне тағы ішші,- деп кемпір де үстелей түседі. 
Ағаш шелектегі айран да, дорбадағы нан да әп-сәтте сап болды. Қарнымыз 
қампиып қозғала алмай қалдық. Бір-бірімізге мұртымыздан күле қараймыз. Кемпір 
болса: 

− Айналайындар…- деп елжіреп отыр. Ауық-ауық ұлы есіне түсіп кететін 
болу керек: 
− О-оһ! — деп терең күрсініп қояды. 
Керіліп-созылып орнымыздан тұра бастағанбыз. Шымырбай қарт қасымызға 
қайтып оралды. 
− Ал, балалар, жол болсын,- деді. 
Біз жымың-жымың етіп бір-бірімізге сен айт, сен айт дегендей түртпектесіп 
тұрдық та, ең соңында бәріміз жол басшымыз еді-ау, деп Әжібекке тоқталдық. 
− Қауын жегелі келдік,- деді ол түйеден түскендей етіп. 
− Ә, бар бұйымтайларың сол ма? Жөн-жөн,- деді Шымырбай шал сақалын 
тарамдай тұрып, ойланған кейіпте: 
− Бірақ менің бір қысылып тұрған жайым бар, балалар. Қауын әлі піскен жоқ 
қой, әне, пәлекте жатыр,- деп үй іргесінен жүз-жүз елу қадамдай жердегі жыраны 
кеулеп салынған бақшасын нұсқады. Төңкерілген қара қазандай үлкен-үлкен 
қарбыздар теңкиіп-теңкиіп көрінеді. Қызыға-қызыға көз тастап, бір-бірімізді тағы 
да түртпектейміз. 
− Әнең қарашы! — деп Санат маған сыбыр ете қалды. Көк есектің алдында 
бір үлкен қарбыз жарылып жатыр екен. Әжептәуір. Қам жүгіріп қызара бастаған 
қарбыз. Енді бәріміз сол қарбызға қарап қаппыз. 
− Міне, көрдіңдер ме, әлі піспеген. Мал үзіп кеткен екен кеше, жарып көк 
есектің алдына тастадым,- деді қарт әлгі жарылған қарбыздың бір бөлегін аяғымен 
қозғап. 
Әжібек сол жарты қарбыздың үстіне төніп түсе жаздап тұр. 
− Былай болсын, балалар, сендер араға енді бір он күн салып келіңдер әй 
бір, қарық қылайын бәріңді де,- деді Шымырбай. 
Біз қипақтасып кете қоймай, біресе көк есектің алдында жарулы жатқан 
қарбызға, біресе анау пәлекте теңкиіп жатқан қарбыздарға қарай бергенбіз. 
− Әй, Тоқтаржанның көкесі-ау, көк қарбызды аяйсың ба, біреуін әкеп жарып 
бер балаларға, көрсін,- деді осы кезде кемпірі. 
− Сен де қызықсың, піспеген жемісті үзуші ме еді. Ол болмайтын ырым,- деп 
Шымырбай қарт кесіп тастады.- Сөйтіңдер, балалар, енді он күннен кейін 
келіңдерші… 
Басымыз салбырап, сүлесоқ басып, келген жолымызбен ауылға қайттық. Күн 
еңкейіп, көлеңкеміз ұзара бастаған. Алдымызға түсіп ап, ербең-ербең етеді: қол 
аяғымыз шидей ұп-ұзын, басымыз соп-сопақ, менің көлеңкем анау деуге 
намыстанасың. Біріміздің көлеңкемізді біріміз мазақтап, жыртақтап күлеміз: 
асқабаққа теңейміз, қиярға теңейміз, астауға теңейміз, келсапқа теңейміз… 
теңемейтін затымыз қалмайды. 
Жыланша бұралаңдаған ирек жолмен біріміздің артымыздан біріміз тізіліп 
жотаның үстіне шықтық. Иіріле қап кейін қарағанбыз. Шымырбайдың үйі табанда 
сай ішінде жәпірейіп кіп-кішкентай ғана боп қалыпты. Мұржасының түтіні 
будақтайды, тасада тығылып отырып тартқан шылымның түтіні сияқты: қарттың 
өзі қорасының төбесінде бағанағы шөбін жаймалап жүр, кемпірі есігінің алдында 
күйбің шаруаға кіріскен, ал көк есек ойыншық сияқты кіп-кішкентай боп сол бір 
орнында сілейген де қалған. 
− Бір қарбызын аяды-ау мына шал,- деді Әжібек тісінің арасынан сөйлеп.- 
Зәуімен сонау ауылдан келгенімізде көк есегі ғұрлы болмадық қой. Қап, қорлығы-
ай, мына қақпастың. 
Әуелі ренішпен жай бастаған сөзінің соңын кіжіңмен аяқтады. 

− Ал енді ерегескенде бар ғой, бүгін осы шалдың қауын-қарбызынан дәм 
татпай кетпеймін. 
− Мен де,- деді Қайрат іле қоштап. 
− Мен де,- деді тағы бір бала. 
Сол-ақ екен, тұс-тұстан, бәріміз де: «Мен де, мен де» — десіп шулап кеттік. 
− Айтқанымнан қайтпан, ант етем сендердің алдарыңда,- деп Әжібек оң 
қолын көкірегіне апарып, батып бара жатқан күнге қарап тағзым еткен. Мына 
қылығы бізге мүлдем қатты әсер етті, кәдімгі үлкен жорық алдындағы ердің 
антындай. Дереу бірімізден кейін біріміз Әлсібектің сөзін қайталап, батар күнге 
қарап тағзым ете тұрып ант бердік. 
− Жүріңдер, күн батқанша анау қылтада жасырынып жатамыз,- деді 
Әжібек.- Шабуылға шығардың жоспарын сол жерде ойластырамыз. 
Әжібектің айтқаны біз үшін екі дегізбес заң. Қайрат пен және бір баланы 
барлаушы ғып жотаның үстіне отырғызып қойды. Ол екеуі Шымырбай шалдың 
үйіне біреу кеп, біреу кете ме, түнге қарай не істеп, не қояды соны тегіс бақылауға 
тиіс. Қалғандарымыз тасаға барып жасырынып жаттық. Бастаушымыз өзің, бір 
саған сендік дегендей бәріміз Әжібекке қарай береміз. 
− Кәне, мені бір жыбыр-жыбыр жасап жіберіңдерші,- деп ол етпетінен жата 
кетті. 
Тау шөптерінің арасынан бір-бір шоқтан таңдап алып жыбыр-жыбырға 
кірістік. Әжібек тағы да, ой, есінен танып, рақатқа батты дейсің. Шетімізден мақтау 
естіп, мәз боп қалдық. 
− Бәрің менің сарбазымсыңдар, оң қолымсыңдар! — деп бір тастады.- 
Бүгіннен бастап жұбымызды жазбайтын боламыз. Біреуіңе қиянат істер адам 
болса, ол біздің бәріміздің қас жауымыз. 
Шіркін, сол кезде жер үстінде біздерден бақытты жан болды ма екен?! Әй, 
қайдам! Әжібектің қарамағында болу, оның айтқандарын қалтқысыз атқарып, 
нөкері боп жүруден артық не арман бар еді бізде. 
Үсті-басы әбден қызарып, қотырларының аузы қанталаған Әжібек орнынан 
тұрды. 
− Жыбыр-жыбырға осы жердің шөбінен алып кету керек екен,- деді. 
− Алып кетуге болады. Мен мына жейдемнің етегін ышқырланып алам да, 
ішіне салып жүрем,- деді мәймөңкелеген бір бала. 
− Мен де сөйтіп алам,- деді екінші бала. Қойшы, қысқасы, әлгі жердің 
шебінен бәріміз де жейдемізді қампитып тығып алдық. 
Кештің түсуін күтіп иіріліп отырмыз. Күн қып-қызыл боп шелденіп батуға 
таяу. Найза тастардың ұштары бояулы қарындаштай қызыл күрең тартып жан-
жақтан состиып тұр. Аспандағы ала шабыр бұлттардың бауыры жарып-жарып 
қойған қарбыздай қып-қызыл. 
− Хе-хе-хе-хе, шіркін! Қазір күн батсын кішкене, аш бөрідей тиісерміз, 
бүйірден,- деп сақылдай күлді Әжібек, батырлар жырын оқығандай мақамдап. 
Діңкелеп шаршаған күн де ұясына барып қонды-ау ақыры. Найза тастар 
ымырт қараңғылығына сұғынып қарауыта бастады. Тау жақтан салқын самал 
соқты. Бойымыз сәл тоңазып, орнымыздан ширыға көтерілдік. 
Шабуылға шығатын тұсты бағана күн жарықта Әжібек белгілеп қойған: 
Шымырбай шалдың үйінің желке тұсындағы тік қабақтан дәл қауындықтың үстіне 
құлап түспекпіз, жегенімізше жеп, көтергенімізше алып, у-шусыз сол тікпен қайта 
көтеріліп кетпекпіз. Біздің жоспарымыз бойынша Шымырбай ол тұстан ұры келеді 
деп күтпейді де, ештеңені сезбей де қалады. 

Әлгі тік қабаққа келдік, алды-артымызға қарамастан темен қарай шұбыра 
домалап жөнелдік. Қалың бөргез, тобылғы, қараған өскен, жықпыл-жықпыл 
тастары көп қия екен. Әзер түстік. Алдымыз қауындыққа жетіп бір-бір қарбызды 
көтеріп ұрып, енді бас қоя бастағанбыз, Шымырбайдың бағанағы тайыншадай 
төбеттері арсылдап қоя берместері бар ма. Ең болмаса, бір асап үлгірмеген 
жарулы қарбызды тастай сала кейін қарай зыттық бәріміз де. Сүріне-қабына, 
бірімізді-біріміз басып кетердей боп тік қияға қаштық. Төбеттер арсылдап жетіп те 
қалған. Артқы бір-екі бала қорыққандарынан бақырып жіберді. Осы кезде үй 
жақтан: 
− Майлыаяқ, Құттөбет! Кә, кә! — деген Шымырбайдың даусы шығып 
жанымыз қалды. Екі төбет те ұмтылғандарын қойып, жай ғана арсылдай үріп кейін 
қала берді. 
Біз болсақ өліп-өшіп, екі өкпемізді қолымызға алып, қияның үстіне шықтық. 
Бөргез тікен мен бұталар үсті-басымызды алым-жұлым ғып жіберді. Қияның үстіне 
шыққан кезде Әжібек: 
− Кәне, тас жинаңдар! — деп бұйырды.- Егер қуатын болса шалды да, 
иттерін де тастың астына аламыз. 
Дереу қараңғыда сипаланып жүріп тас жинай бастадық. Бірақ Шымырбай 
артымыздан қуған жоқ. Әлден уақытта төменнен: 
− Әй, балалар! — деп дауыстады.- Шырақтарым, бұларың не? Піскен жоқ 
деп бағана айтпап па ем өздеріңе. Міне, піспеген көк қарбызды босқа жарып 
тастапсыңдар. Не шықты содан. Әй, балалар-ай!.. Өздерің жейтін қауын-
қарбыздар еді ғой. 
Біз тырс етіп дыбыс берместен құлағымызды елеңдей тігіп тыңдап тұрмыз. 
Демігіміз әлі басылар емес. Шымырбай тағы бірдеңелерді айтып күңкілдеп сөйлеп 
жүр. Арпылдап үріп қоймаған иттеріне: — Жә, жатыңдар, әрі! — деп жекіргені 
естілді. Кемпірі келді. Екеуі күңкілдей сөйлесіп, біраз жүрді. Онан соң! — Әй, 
балалар! — деп, бізге бір-екі рет дауыс берді де, жауап болмаған соң иттерін 
ертіп, үйлеріне кетті. Сірә, бізді де кетті деп ойласа керек. 
− Біржола ұйықтасын енді,- деп қойды Әжібек.- Қап, жаңағы менің 
жарғаным піскен қарбыз еді, алып кетті-ау, ә. 
− Мен ортасынан бір асап едім, тәп-тәтті екен,- деді Қайрат. 
Біз сол отырғаннан ұзақ отырдық. Қараңғылық әбден қоюланды. 
Табанымыздың асты тастай қараңғы шыңырауға айналды, үңірейіп жатыр, 
бір кішкентай ғана от жылт-жылт етеді. Шымырбай шалдың есігінің алдындағы 
қоламтаның оты. 
− Ал еріңдер соңымнан! Домалап кетпей, абайлап түсіңдер! — деп 
сыбырлап бұйрық етті Әжібек. Өзі төмен қарай қараңғылыққа сүңгіп кетті, аяқ 
астындағы тастардың тықыры, бұта-бұтаның сыбдыры ғана естіледі. 
Қалғандарымыз жүрексініп іркіліп қалғанбыз. 
− Жүріңдер! — деп зекіген бұйрық естілді төменнен.- Тек дыбыс 
шығармаңдар! 
Қараңғыда қолымызға ілінген бұта-бұталардан қарманып ұстанып біз де 
домалана жөнелдік. Тік қия, өте тайғақ, мүлт бассаң кеткенің, бөргез тікендері, 
сойдиған бұталар үсті-басымызды жұлмалап, тырналап келеді, аяқ асты — қырлы 
тастар сүрініп омақаса жаздайсың, табанды тілгілейді. 
Сүріне-қабына қауынға да жеттік. Әжібек үлкен бір қарбызды жерге гүрс 
еткізіп қойып қап, қақ айырып, қолды салып та жіберіпті. Қомағайлана асайды. 
Қолымызға ілінгенді біз де жерге қойып қап бір-бір асап үлгірдік. Піспеген ап-ащы 
екен, тастай бере келесі бір теңкиіп жатқанды көтеріп ұрдым. Сөйтіп, қозы қораға 

түскен аш бөрілердей әп-сәтте қауындықтың үстін әлем-тапырық қылдық, қолға 
іліккеннің жарылмағаны қалмады, жесек те, жемесек те жара бердік. Бүлдірудің 
құмарлығы, қызығы әбден билеп алған еді бойымызды. 
Әуелде үнсіз келіп сақтықпен кіріссек те, сәлден кейін кей бірімізді есірік 
жеңіп, дыбыс шығарып «аһылап, үһілеп», бір-бірімізге дауыстай мақтанып, мүлдем 
есіріп кеттік. Шу-шу етіп аяғымызға ілінген қарбыз желілерін тепкілеп үзіп, 
қараңғыда қарбызға таласа бастадық. 
Осы кезде Шымырбайдың қос төбеті тағы да арпылдап үре бастады. Біреуі 
тіпті ұлып-ұлып үрген. 
− Жә, өй, өз басыңа көрінгір! — деген шалдың даусы шықты. 
Біз тағы да зәре-құтымыз қалмай кейін зыттық. Тағы да бұта-бұтаға бет-
аузымызды жырғызып қияға өрмеледік. 
− Тас! Тас! Тас алыңдар!.. Итті ұратын! — деп бұйырды Әжібек. Бірақ бір 
таңқаларлығы үй жақтан жұлқынып үргендері болмаса иттер әлгіндегідей қуған 
жоқ соңымыздан. Оның есесіне: 
− Әй, иттің балалары-ай, сендерді ме! — деп ақырған Шымырбайдың даусы 
өте жақыннан естілді. Сірә, өзі қуып келе жатса керек. 
Біз қияның орта тұсына таяп к,алғанбыз. Балалардың біреуі үлкен бір тасты 
сайға қарай домалатып жіберген, сайдың іші салдырлай жөнелді. Сөйткенше 
болған жоқ, тағы біреу тас домалатты. Алды-артымызға қарамай тағы зыттық. 
Соңымыздан салдыр-гүлдір домалаған тастардың жаңғырығы, «о-о!..» — деп 
күңірене айқайлаған Шымырбай шалдың даусы естілді. Біздерді қарғап-сілей 
бастады. Көпке дейін басылған жоқ. Тау арасын жаңғырықтырып зарлай созған 
даусы естілді де тұрды. 
Біз сол қашқан бойда екі-үш жотаны асып барып, бір-ақ тоқтадық. 
Алдымызда келе жатқан Әжібек кейін қайырылып: 
− Түгелсіңдер ме? — деп сұрады. 
− Түгелміз. 
− Ештеңе ала алдыңдар ма? 
− Мен екі қарбыз алдым,- деді Қайрат. 
− Маладес! 
− Мен де екеу алып қашып едім, біреуін домалатып алдым,- деді Санат. 
− Мен мына бір үлкен қарбызды алып шықтым,- деді тағы біреу. 
Сөйтіп ұрлап шыққан қауын-қарбыздарымызды ортаға салдық. 
− Ал енді бұларды ауылға апаруға болмайды,- деді Әжібек.- Осы арада 
отырып рақаттанып жеп алайық. 
Айдалада, түннің бір ортасында су татыған көк қарбыз бен көк қауындарды 
дірдектей отырып жеп алдық… 
Ертеңіне үй ішіндегі абыр-дабырдан ерте оянып кеттім. Бет-аузым түндегі 
жеген қауын-қарбыздан сірне-сірне боп тырысып қапты. Ернімді жалап керіп едім, 
дүрдиіп ісіп кетіпті, ұшық шыққан сияқты. Үй ішінде әжем мен көрші кемпір 
сөйлесіп отыр екен. 
− Сорлы Шымырбай, сорлады ғой, сорлады ғой,- деді әжем күйзелген 
үнмен. Мен елең етіп құлағымды түргем: Тоқтардан қаралы қағаз кепті, ауылдың 
ақсақалдары жиналып соны естіртуге барғалы жатыр екен. «Түу, мен де бір, 
түндегі жорығымызды сетіп қойды ма деп, зәрем ұшса, қаралы қағаз екен ғой…» — 
деп ойладым. 
Бұ балалық дегенді қойсаңшы. Сол бір оқиға есіме түссе күні бүгінге дейін 
кірерге жер таппай қысыламын. Сонымыз не біздің? Неге біз сондай болдық? 
Жалғыз үй шал-кемпірге не үшін қиянат жасадық сонда? Жазығы не еді олардың? 

Неге?.. Неге?.. Бәлкім, балғын балалығымызға жара салған соғыс кінәлі шығар, 
күтімсіз өскен жабайы алмадай ащы болуымыз да содан шығар, жабайы алманың 
тісті қамап сырқырататыны тәрізді жанға батар қылықтар істеуіміз де содан 
шығар? Кім білсін. Бір нәрсе ғана ақиқат: өзің ақымақ, әрі қорқақ болсаң жауыз 
болуың да оп-оңай, тек бастаушың болсын. 
Сәлден кейін Нұғыман кешегі қауынға ұрлыққа аттанған барлығымызды 
кеңсеге шақыртып алды. Менің апам да осында екен. Екеуі де түнеріп ашулы отыр, 
бізге жек көріп суық қарайды. Ортамызда Әжібек жоқ боп шықты. 
− Әлгі басшысы қайда бұлардың? — деді Нұғыман біздерді шақырушы 
балаға. 
− Ол таң атпай тұрып станциядағы нағашысына кетіпті. Сол жақтан жұмыс 
істеп, оқу оқимын дейтін көрінеді. 
− Қашқан түрі ғой. Сол жақтан-ақ ұстаймыз оны. Ал сендерді қазірден 
бастап анау тас қораға он күнге қаматам, ешқандай тамақ бергізбеймін,- деді 
Нұғыман біздерге түйіле қарап.- Сендердей ұрыларды аштан қатырғаннан басқа 
амал жоқ. 
Біздер зәре-құтымыз қалмай дірілдеп кеттік. Нұғыманның тас қораға апарып 
он күн бойына қамайтынына, еш тамақ бергізбей аштан қатыратынына титтей де 
күмәніміз болған жоқ. Мен араша түсе ме дегендей апама қарағам, мүлде селт 
етер емес, қабағын қарс жауып алған, алдында баласы — мен емес, тура бір 
фашист отырғандай түсін бермейді. Нұғыман одан: 
− Сіз балаңызды қамағанға қарсы болмайсыз ба? — деп сұраған. 
− Жоқ, қарсы емеспін. Алыс бір жаққа айдатып жіберсеңіз тіпті жақсы болар 
еді. Мұндай қарақшы баланың маған барынан жоғы,- деді апам түңілгендей. 
Мен шыдай алмай жылап жібердім. 
− Апатай-ай, ендігәрі ондай ештеңе істемейін, кешірші мені… кешірші… 
Сол-ақ екен басқа балалар да шуылдап жылап қоя берді, олар да бастыққа, 
менің апама өлердегі сөздерін айтып, жалынып-жалбарынып кешірім сұрап жатыр. 
− Жарайды,- деді әлден уақытта Нұғыман,- бір жолға кешірейік. Ендігәрі 
олай істеуші болмаңдар. 
− Істемейміз. 
− Енді Әжібекке ілеспейміз,- деп бір ауыздан уәде бердік. 
− Барыңдар! — деді енді Нұғыман даусын жұмсарта сөйлеп,- Бір сағаттан 
кейін пішенге баруға дайындалып, осы кеңсенің алдына жиналыңдар. Байдалы 
арбамен Қоғалыбұлаққа апарып салады. 
Айтқанындай бір сағаттан кейін қос ат жегілген Байдалының арбасына 
тиеліп, ауылдан алты-жеті шақырымдағы пішеншілер қосы — Қоғалыбұлаққа жол 
тарттық. Қос көк ат бастарын шұлғып қойып, сонадан қорғаншақтап өздерін өздері 
құйрықтарымен сабалап бүлк-бүлк желеді, арба борпылдақ қара жолмен былқ-
былқ етіп тербетіледі. Төңіректегі балқұрақ сәске күннің қыздыра бастаған 
аптабына майланған қайысша балбырап, былқып тұр. Гүл қуған неше түрлі 
көбелектер сайпалақтай ұшып аттардың баурына, арбаның астына кіріп кете 
жаздайды, ал шегіртке дегенің жыртылып айырылып жатыр, Аттың шашасынан 
шашылған құмдай бытырайды. Байдалы шал дамылсыз сөйлеп келеді. Бар сөзі 
Әжібекті жамандау. 
− Бас бітімі жаман ғой иттің шақшадай боп. Әй, әсте жақсылық шыға қоймас 
ол бастан. О, ол ма? Ол әлі жер өртейді, көріңдер де тұрындар. Осы айтқаным 
келмесе мына мұрнымды кесіп берейін,- деп қояды. 
Қоғалыбұлаққа жеткен соң әрқайсымыз бір-бір өгіз сүйреткінің басына 
мінуге бөліндік. Мен әуелден-ақ Нәзира әпкемнің жетегіндегі сүйреткінің басына 

мінуді меншіктеп алғам. Солай қарай жүрдім. Мені анадайдан таныған Нәзира 
әпкем де жайраң қағып қуанып қарсы ұмтылды. Он күндей көрмегенге сағынысып 
қаппыз. Мені баурына қысып құшақтап бетімнен, көзімнен сүйді. Өзі күнге әбден 
қарайыпты және бір байқағаным бұрынғыдан да гөрі өсіп, толысып кеткен сияқты. 
Мұрнының үсті шып-шып тершіп тұр. Құшағы да, демі де ып-ыстық екен, мені де 
лезде терлетіп жіберді. 
− Әжем, апам ауырмай ма? Балалар қалай? Ауылда не жаңалықтар бар? 
Маған хат келген жоқ па? — деп бастырмалата сұрап жатыр. Әрине, хатты кімнен 
күтетінін мен жақсы білем. 
− Бәрі аман, бәрі жақсы. Ешқандай хат келген жоқ,- деймін мен, бірақ көзіне 
тура қарап айтуға жүзім дауаламай, теріс айналдым. Тоқтардан келген қаралы 
қағаз есіме түскенде жүрегім суылдап қорқып кеттім. 
− Ал жарайды, кейін сөйлесерміз. Кәне, өгізге мін,- деп аяғымнан көтеріп 
мінгізді,-Келгендерің жақсы болды ғой, әйтпесе өзіміз өгіз жетектеп, одан шөмеле 
тиеп ит әуре боп жүр едік. 
Мен егіздерді қақпайлап шөмелелерді жағалата жүріп отырдым да, әпкем 
сүйреткіге шөп тиеуге кірісті. Қимыл-қозғалысы нық, қарулы. Анда-санда маған 
күле қарап қояды. Сүйреткіге шөпті таудай қып тиегеннен кейін салынып жатқан 
маяның түбіне әкеп, маяшыларға көтеріп бере бастады. Маяның үстінде Көлбай 
керең екен, қағып алып жаймалайды. 
Түсте қос басына жиналып, тамақ ішуге отырдық. Әйелдердің бірі: 
− Балалар, айтсаңдаршы, ауылда не жаңалық бар? Ешкімнен жаманат хабар 
жоқ па? — деп сұраған. Осы арада Қайрат: 
− Ойдағы Шымырбай шалдың баласынан қаралы қағаз келді,- деп дүңк 
еткізіп қойып қалды. 
− Не дейді? 
− Не дейсің, ойбай, Тоқтардан ба?! — десіп әйелдер шу ете түсті. 
Нәзира әпкемнің, отыра бергені сол еді, көзі шарасынан шыға жалт етіп 
Қайратқа қадалды. Қайрат болса қаннен-қаперсіз қаралы қағаздың қашан 
келгенін, ауыл ақсақалдарының жиналып Шымырбайдікіне естіртуге кеткенін 
егжей-тегжейімен айтып шықты. Енді бір сәтке жұрт тегіс Нәзира әпкеме қарай 
қалған. Ол басын тұқыртқан күйде өңі бұзылып, сұрланып өне бойы дір-дір етіп, 
менің білегімнен тастай қып қысып ұстап алды да, мелшиіп отырды да қойды. 
Тоқтарды естеріне алып, көздерін сығымдаған, әке-шешесіне жанашырлық айтқан 
әйелдердің сөздеріне де селт еткен жоқ. Алдына қойылған быламық көжеге де қол 
созған жоқ, со күйі қалды. Жұрт орындарынан көтерілген кезде, ол да тұрып, мені 
ертіп әлгіндегі сүйреткіні доғарған жерімізге қарай жүрді. Жасаурай берген көзін 
маған көрсеткісі келмей аспанға, ала шабыр бұлттарға қарады. 
Кешке дейін ләм деп сөйлеген жоқ, жұмысты үнсіз істеді. Екі-үш рет айырға 
сүйене тұрып әбден титықтап шаршағандай жабырқау, жүдеу кейіпте: «О-о…» деп 
күрсініп қойды. 
Жұмыс қас қарая тоқтатылып, пішеншілер қос басындағы, құжынаған 
жынды көбелектер мен шыбын-шіркейлердің талауына түскендей жалп-жұлп еткен 
май шамның көмескі жарығында қалғып-мүлгіп отырып кешкі тамақтарын ішті де, 
әркім қалаған жеріне шөп төсеп, қисая-қисая кетті де ұйқыға кірісті. Мен Нәзира 
әпкемнің ірге жағына кеп тығыла жатқам. Енді ұйықтап барады екем, астымдағы 
қурайлы шөп сылдыр етті. Селк ете түсіп, көзімді ашқам, Нәзира әпкем түрегеп 
кетіп барады екен. Алды-артына қарайтын емес, қараңдап алыстап барады. Ұшып 
тұрдым да соңынан ілестім. Қараңғыда аяғыма шөгірлер батып ұшып түсе 
жаздаймын, бірақ сонда да Нәзира әпкемнен көз жазбай келем. Қостан кеп ұзап, 

алыстап кеттік. Бір кезде алдымда келе жатқан Нәзира әпкемнің өксігені, одан үн 
шығарып жылағаны естілді. Тағы біраз жүре түскен соң, кәдімгідей дауыс салып 
жылады. Әуеліде сөйлеп-сөйлеп алып жылаған: 
− Неден осынша бақытсыз болдым. Неден осынша сормаңдай едім. Жарық 
дүние-ау, қай күні ғана қарғысыңа шалынып тудым екен. Әкеден айырылғаным 
анау, сүйгенімнен айырғаның мынау… Неден жаздым?.. Неден?.. 
Біраздан кейін сөзді қойып, ыңырсып жылап, зарлы жоқтауға ауысты. Өзі 
дамылсыз жүріп келеді, шабылмаған қалың шабындыққа шыққамыз, соны кешіп 
келеді, сөйтіп келе жатып жоқтау айтып келеді. Жанына батқан қайғыға 
қабырғасы қайысып, егіле жылап, зар илейді. Мен де жылап келем. Тоқтарды 
есіме түсіріп, ол енді еш уақытта Нәзира әжеме кеп, біздің үйді торуылдап 
жүрмейді-ау деп, ойлаған сайын ішім удай аши түседі. Өкіріп жылағым келді. 
Нәзира әпкем құсап ішімдегімді мен де сөзбен, зарлы жоқтаумен шығарғым келеді. 
− Тоқтар аға!.. Тоқтар аға!..- деп еңіреп жылап жібердім де алға қарай 
жүгірдім, шабындыққа аяғым оралып сүрініп жығылғам, тұра сап қайта жүгірдім. 
Нәзира әпкем екеуміздің құшақтарымыз айқаса кетті, айдалада екеуміз де 
ішіміздегі құсталықтарымызды ағыттық. Дауыс сап, көрісіп тұрып жыладық. Қанша 
уақыт жыладық, аз ба, көп пе, білмеймін. Есімді жиып, басымды көтерсем, 
бозарып, қауынның тілімімдей боп ай туған екен. Айнала төңірек бозамық тартып, 
май шамның жарығы түскендей боп көмескі көрінеді. Әпкем екеуміз өксігімізді 
тартып қойып, солығымыз басылғанша отырдық. Ол мені шашымнан сипайды, 
баурына тартып қыса түседі. Бауыры жып-жылы. 
Біреу өкпе тұсымыздан ағараңдап жүріп өтті. 
− Өк! Ой арам қатқыр, өк! Сыпатай-ау, былай қайырсаңшы!.. 
Жынды Бүбітайдың даусы. Қорқып кеттім. 
− Байғұс, күнде түн жарымында осы жаққа кеп, жоқ малды қайырып 
жүргені. Өстіп қаңғып жүріп бір күні далада өліп қалады ғой,- деді Нәзира әпкем 
ауыр күрсініп. 
Бүбітай өзімен-өзі сөйлеп ұзай берді. Бір сәт алыстан зарлаған әні естілді. 
Қара көзім, 
Жете алмадым, 
Жер шалғай, 
Жалғыз өзім… 
Көпке дейін естілді де тұрды. 
Біз, Нәзира әпкем екеуміз, ақырындап аяңдап қос басына қайттық. 
Шабындық үстін шық басыпты, аяғым суланып келеді. Өне бойым дірілдеп, 
тітіреніп қоям. 
КҮЗ БЕН ҚЫС 
1 
Жаздың соңғы күндері болатын. Бір күні түсте станция жақтан келетін қара 
жолмен бұрқылдата жүгіріп: «Сүйіншілеп!» біреу шыға келді. 
− Сүйінші!.. Сүйінші!..- деп екі санын сабалап келеді. 
Жақындай бере таныдық, кәдімгі өзіміздің Әжібек. Түнеукүнгі станцияға 
нағашысына қашып кеткеннен қайтқан беті. Басында пилотка, бұтында галифе 
шалбар — құдды әскердің өзі дерсің, екі өкпесін қолына алып ұшып келеді. Өзіне 
қарай өре жүгірген біздерге: 
− Сүйінші… сүйінші, ЬІрысбек қайтып келе жатыр соғыстан,- деді алқына 
дауыстап.-«Мына төбенің астында келе жатыр. Жүгіріңдер, сүйінші сұраңдар ауыл-
аймақтан!.. 

Біз әуеліде сәл абдырап қалдық. Өйткені, осыдан бір жыл бұрын Ырысбектен 
өлді деген қара қағаз келген еді, әйелі — Дурия қыста Көлбай кереңді әйелінен 
айырып, соған тиіп алған болатын, сөйтіп ел-жұрт мүлдем күдер үзген адамды 
мына төбенің астында келе жатыр дейді. Сенерсің бе, сенбессің бе, әлде Әжібектің 
тағы бір ойлап тапқан қалжағы боп жүрмесе. 
− Әй, сенбей тұрсыңдар ма? Міне, мына киімдерді сол берді маған. Кеше 
станция басында ауылға қалай жетерімді білмей сенделіп жүргем. Апамды 
сағындым: «Сорлы-ай, менсіз күні не боп жүр екен?» — деп; Мына сен 
жетпегірлерді сағындым: «Менсіз бастары бірікпей тоз-тоз боп жүрген шығар»,- 
деп. Сөйтіп жүргенімде поезд тоқтаған. Бір адам вагоннан түсіп елден ерек сарт-
сұрт етіп келеді. Анадайдан көзіме оттай басылды, әкемді көргендей айқайлап 
жіберіппін: «Ырысбек аға!» — деп. Көзімнен жас ыршып кетті, жүгіріп барып бас 
салдым. Содан кешке дейін екеуміз станцияны араладық. Ырысбек ағаның неше 
түрлі сұлу таныс қыз-келіншектері бар екен. Шетінен «во!» деген, солардың үйінде 
болып шай іштік. Кешкісін ымырт үйіріле біреулердің тұсап жіберген аттарын ұстап 
міндік те, түнделетіп жүріп кеттік. 
− Ал аттар қайда? 
− Қайда болушы еді, әлгінде ноқталарын мойнына байладық та кейін 
қайырып, айдап жібердік. Жануар, жылқы деген жершіл болады емес пе, бүгін-ақ 
жетіп барар иелеріне. Түу, сөзге айналып қалдық қой. Ал жүгіріңдер тез! Сүйінші 
сұраңдар!.. 
Біз тым-тырақай ауылдың тұс-тұсына жүгірдік, үй-үйді аралай жүгіріп есіктің 
алдынан, терезенің тұсынан айқайлап өтеміз: 
− Әже, сүйінші, Ырысбек келе жатыр! 
− Апа, сүйінші, Ырысбек келе жатыр! 
Соғыстан қайтқан адамды бүкіл ауыл болып алдынан шығып қуана қарсы 
алу салтқа айналған. Сондықтан сүйіншіні де кезіккен адамның бәрінен сұрай 
береміз. Ілездің арасында ауылдың кәрі-жасы тегіс бірі қалмай қара жолға қарай 
жүгірді. Бірі сенеді, бірі сенбейді. 
− Былтыр қара қағаз келмеп пе еді?!. 
− Е, қара қағаз деген кейде жаңылыс келе беретін көрінеді ғой. Мына көрші 
колхозда да артынан қара қағаз келген біреу үш ай өткен соң аман-есен тірі 
қайтыпты. 
Мұндайда қуанышқа да шыдай алмайтын кемпірлер көздерін сығымдап 
жылап келеді. 
− Байғұс-ай, тірі екен-ау!.. 
− Дәм-тұзы әлі таусылмаған ғой. 
− Менің құлыным да бір күні өстіп жетіп келер кез болар ма екен, дүние-
ай!.. 
− Ей, әмірі күшті жаратқан… 
− Әлгі Дүрия сорлы қайтер екен енді? 
− Е, сорлы боп оны біреу төлеуіне беріп пе?! Өз обалы өзіне, жаман қардың. 
Ең болмаса, бір жыл отырмады-ау, артын күтіп. Енді бармағын шайнап отырсын. 
− Е, алланың ісі десеңші оны да. Әйтпесе, Көлбай кереңге о байғұс қайбір 
жетіскенінен тиді дейсің… 
− Ибай-ау, Ырысбек қайда барар екен, енді? Кімнің үйіне түсер екен? Туыс 
дейтін туыс та жоқ қой байғұста? 
− Е, ел-жұрт емеспіз бе? Қайсымыздың үйімізге кірсе де қарсы аламыз ғой. 
− Иә, бәрінен де азаматтың аман-сау оралғанын айтсаңшы… 

Өстіп кемпірлер мен әйелдер сан-саққа кетіп тұрғанда төбеден Ырысбектің 
де қарасы көрінген, біз балалар жарыса лап қойдық. 
− Аға-а!.. 
− Ырысбек аға-а!..- деп шұрқыраса дауыстап, құстай ұшып келеміз. 
Бірімізден-біріміз бұрын жетіп, бетімізден бұрын сүйгізуге асығамыз. Соғыстан 
қайтқан адамның бетіңнен бір сүйгені — әкеңнің, яки бауырыңның сүйгеніндей 
олжа, дәл солардың қасынан қайтып, солардың ыстық сағынышын, солардың 
сәлемін жеткізгендей көрінетін. Соның өзіне мауқымыз басылып, масайрап бір 
жасап қалатынбыз. 
Әне, балалардың алды оған жетті де, енді Ырысбек оларды кезек-кезек 
құшақтап сүйеді-ау беттерінен,- деп ойлағанбыз… Жоқ, түк те олай еткен жоқ. 
Сүймек түгілі амандасқан да жоқ. Топырлап жеткен балаларға қабағын шытып. 
− А, ну, шаңдатпаңдар!.- деді ақырып. Көзін алақ-жұлақ еткізіп алартып-
алартып қойды, иығына асынған мылтығын жөндеді, қынай буынған әдемі жалпақ 
белдігін дұрыстап, жейдесінің етегін кейін қарай ысырып сәнденді де, онан соң 
жолдың тақ-тақтау жиегімен әскери тәртіпте екі қолын сермеп тастап, сарт-сұрт 
адымдап жүріп кетті. Етігінің табаны дүк-дүк еткен сайын өкшесіне байлап алған 
әдемі жылтыр темір де сәнімен шылдыр-шылдыр етеді. 
− Ол шпор! — деді Әжібек біздерге түсіндіріп,- Ырысекем атты әскерде 
болыпты, соның белгісі. 
Біз аузымызды ашып, көзімізді жұмдық. Мұндай сәнді киімді де, мұндай сәнді 
жүрісті де, шпорды да тумысымызда бірінші көруіміз еді. Бәрінен де иығындағы 
мылтығын айтсаңшы! Ырысбектің алды-артына шығып, әр затына қызыға қарап, 
шұбап келеміз. Үлкендерге де таяу қалғанбыз, шыдамсыз бір-екі кемпір 
құшақтарын жайып ұмтылыса берді. 
− О, айналайын, сені де көретін күн бар екен-ау!.. 
− Асылдан қалған тұяғым-ай, ата-бабаңның аруағы жебеп, аман-сау 
оралдың ба!.. 
Екі кемпір қабаттаса кеп, құшақтап сүймек еді, бірақ Ырысбек оларды 
қолымен сәл кейін ысырып, өзін құшақтатпады да, сүйгізбеді де: 
− Есенсіңдер ме, аналар! — деді даусы гүр етіп.- Есенсіңдер ме, туған жер, 
ел-жұртым! -деді онан соң өзін қарсы алып тұрған көпшілікке даусы саңқылдап. 
Даусы мұндай зор, ашық болар ма, әр сөзі балғамен соққандай естіледі. Екі 
кемпірден кейін қалай амандасарларын білмей жұрт аңтарылып қалған. Ырысбек 
сол шақ-шұқ етіп адымдаған күйінде олардың қақ ортасынан жарып өтіп, тура өз 
үйіне тартты. Ешкімге бұрылып қараған жоқ, ешкіммен сөйлескен жоқ. Енді бүкіл 
жұрт соңынан ілесті. Дәл есігінің алдына барғанда өкшесін сарт еткізіп тоқтады да: 
− Әжібек! — деді. 
Әжібек жүгіріп барып оның қарсы алдына қалшиып тұра қалды да, қолын 
шекесіне апарып нағыз әскерше честь берді. 
− Бар, Дүрияны шақырып кел, мына үйдің есігін ашсын! — деді Ырысбек әр 
сөзін шегелеп бұйыра сөйлеп.- Шаңырақтың иесі өлген жоқ, аман-есен келіп тұр 
де. От жағып, түтін шығарсын! 
Бағанадан Ырысбектің қылығына түсіне алмай дел-сал боп тұрған жұрт бір 
ауыздан күрсініп, көздеріне жас алды. Ырысбектің мына сөздері бәрінің де ет 
жүрегін езіп жіберген тәрізді. 
− Алда, сорлы-ай, енді қайтсін!.. 
− О, опасыз дүние десеңші. 
− Шіркін-ай, осы азаматты күтпеген қатынды айтсаңшы!..- деп кемпірлер 
мен әйелдер тағы да күңкіл-күбір сөзге көшті. Ырысбек болса ештеңені 

естімегендей бір қолын мықынына салып, шіреніп тұр. Аспанға қарайды, қайта 
бастаған күнге қарайды, онан тауға қарайды, шоқыларды санағандай қадала 
түседі. 
− Туған жер, жеттім топырағыңа, енді өлсем де арманым жоқ,- деді тебірене 
сөйлеп, көзі жасаурағандай болды. Кемпірлер: «айналайын-ай!..» — десіп 
мұрындарын мырс-мырс тартып жылап жіберді. 
Әжібек те жеткен Дүрияны ертіп. Дүрия анадай жерден тартыншақтап, екі 
көзі жасқа толып боталап, кілтті Әжібекке ұстата берген. 
− Дүрия-ай, өзің кеп ашшы есікті! — деді Ырысбек тағы да даусын көтере 
саңқылдай сөйлеп.- Сүйіп алған жарым едің ғой. Неке бұзып ажырасқан жоқ едік. 
Өзіңнің от жаққан жерің еді, тағы да кеп өзің жақшы отты! 
− Жөн-ау! Жөн-ау, Ырысбекжанның сөзі!… 
Дүрия жасқана басып жақын келді де Ырысбектің алдына жеткенде еңіреп 
жылап, оның аяғын құшақтай құлады. Көз жасы ЬІрысбектің шаң-шаң етігін 
айғыздап жіберген. Ырысбек әуелде екі иығы селк-селк етіп, бет-аузы тыржиып 
күліп тұрғандай боп көрінген, енді бір сәтте тарам-тарам жас оның көзінен де 
сорғалады. 
Екеуі осы бір күйде тұрды да қойды: Дүрия оның аяғын құшақтап бас 
көтерместен көл-көсір боп еңірейді, Ырысбек болса екі иығы селк-селк етіп, 
аяғынан байлаулы адамдай тапжылмайды, не еңкейіп илікпейді. Әлден уақытта 
кемпірлер барып, Дүрияны қолтықтап тұрғызып алды. 
− Есік аш, қарағым,- деді. 
Дүрия жылағанын қойып, көз жасын жаулығының ұшымен сүртті де, барып 
есікті ашты. Ырысбек өзі бастап үлкендердің бәрі ішке кірді. Әйелдер дереу 
сыпыртқы тауып, су сеуіп үйдің ішін тазартып, сыпыруға кірісті. Екі-үш әйелді 
Дүрия үйіне ертіп әкетті де, көтергендерінше көрпе-жастық, киіз, ыдыс-аяқтар 
алып келді. Есік алдына көрші-қолаңдардың самаурындары әкелініп, шай қойылды. 
Ілездің арасында, бір жылдан бері қаңырап иесіз тұрған Ырысбектің үйі гу-гу еткен 
қызық думанға толды да қалды. Үйдің іші ысып кеткен соң терезені жақтауымен 
түгел алып тастаған, мұнысы бізге — балаларға рақат болды, енді іштегілердің гу-
гу сөздерін сыртта ойнай жүріп-ақ тыңдай беретін болдық. Үлкендердің сөздерін 
тыңдауға шетімізден әуес-ақпыз. Ол сөздері біз тыңдауға лайық па, жоқ па,- ол 
жағын білмейміз, әйтеуір олардың ауыздарынан шыққан жақсы сөзді де, жаман 
сөзді де, қағып ап, бойымызға сіңіре беретінбіз. Біртіндеп жұмыстан қайтқан 
еркектер мен шалдар да келе бастады. Дүрияның кейінгі тиген күйеуі Көлбай 
керең де келді. Екеуі төбелесетін шығар деп, біз, балалар, терезеге үймелей 
қалғанбыз, жоқ, төбелеспеді, қол алысып амандасты да, Көлбай керең есік жаққа 
мыжырайып отыра кетті. Бөркін алып, басын қасынды да, онан соң көзіне дейін 
түсіріп қайта киіп алды. Үй шаруасымен кіріп-шығып жүрген Дүрияға бірдеңе деп 
күңкілдеп еді, анау қабағын шытып, сөйлеспеді. 
− Дүрия! — деді Ырысбек дауыстай сөйлеп.- Жаным, менің домбырам, 
гармоным, мандолинім, скрипкам қайда? 
− Қазір, қазір…- деді Дүрия. Әжібекті ертіп үйіне қарай жүгіре басып кетті 
де, сәлден соң екеуі, әлгінде Ырысбек сұраған бар аспаптарды көтеріп жетті. 
− Ой, бәрекелде! Дүрияның мұнысы іс болды,- десті риза болған 
ақсақалдар. 
− Рақмет, жаным! — деді аспаптарын көргенде жүзі жайнаңдап кеткен 
Ырысбек. Домбырасын жұлып ап, құлақ күйін келтіріп қағып-қағып жібергенде, 
үйдің ішіне уыс-уыс күмісті шашып-шашып қалғандай болды. Тосаңсып қалған 
қолын жаттықтыру үшін құлақ күйлердің біразын бірінен кейін бірін шұғыл-шұғыл 

қайырып тастап отырды да, бір кезде еті қызған жүйріктей күмбірлетіп ап жөнелді 
дейсің. Үйдің ішіндегілер де, сыртта терезе түбінде тұрған біздер де демдерімізді 
ішімізге тартып, сілтідей тына қалдық. Қос ішекті ағашта осынша құдірет болады 
деп кім ойлаған, бірде бебеу қағып, бірде сұңқылдап, көңілді алай-дүлей 
аласапыран күйге түсіріп, мүлде естен таңдырды. Екі көзіміз телміріп Ырысбекте, 
оның ерекше қасқайып отырған отырысына да, күреңіте тершіген сұлу жүзіне де, 
ойнақшыған өткір көзіне де, қайратты қара шашына да ынтызар боп қызыға 
қараймыз. Үйдегі бүкіл ауыл адамдары бір төбе де, Ырысбек өзі бір төбе, 
байқаусызда қаз, тауықтардың арасына кеп қонақтап қалған қыран бүркіт сияқты. 
Күйді ойнап болғаннан кейін домбырасын көкірегіне басып, көзін жұмып, 
бала тербеткендей ырғатылып сәл отырды. 
− Жұртым,- деді онан соң, даусы елжіреп, егіліп шықты.- Алыста қан 
майданда жүргенімде отырсам ойымнан, ұйықтасам түсімнен шықпады туған 
жерім. Жоңғардың мынау жоталары дүниенің төбесіндей де басқа жер осының 
етегіндей боп көрінді. Сондайда: «Дүние-ай, туған жерге аман-сау оралып, сол 
жоталарға бір шығып, дүниенің төбесінен қарар күн болар ма екен?!» деп 
армандаушы едім. Сол арманыма бүгін, міне, жетіп отырмын. Әлгінде де айттым 
ғой, тағы да айтам: қазір табанда осы арада жан тәсілім етсем өкінбеймін енді. 
Өздерің өліп-тірілген адам деп отырсыңдар мені. Ол рас. Мен бір өліп, сонан қайта 
тірілген адаммын. Мені тірілткен мына сендердің ақ тілеулерің, дарқан 
пиғылдарың! Ризамын, елім, жұртым. Мен жауған оқ пен жанған оттың ортасына -
қанды ұрысқа үш рет кірдім. Екі рет аман шықтым, үшінші ретте жараландым. Өте 
ауыр жараландым. Мына кеудеме оқ тиіп, екі күн ұрыс даласында есімнен танып, 
қансырап жатқанымда орыстың бір қаршадай қызы жанымды арашалап аман алып 
қапты. Мені өлдіге жорып қойған екен, енді болмаса көп өлікпен бірге көмгендей 
де екен, сонда әлгі қыз бала менің әлі де тірі екенімді біліп аузыма су тамызыпты. 
Мен, бейбақ, сөйтіп, дүниеге қайта оралдым, сөйтіп тірілдім… Госпитальға әкеп, 
кеудемді тіліп, өкпемнің оқ тескен тұсын ойып алып тастады. Сөйтіп, орнымнан 
тапжыла алмай үш ай жаттым. 
Үй ішіндегілер «аһ» ұрып күрсініп, кемпірлер мен әйелдер көздерін 
сығымдай берді. 
− Айналайын-ай, көрер қызығың әлі бітпеген ғой. 
− Ой, дүние-ай, талай боздақтар қалды ғой, сөйтіп, қансырап, талай жерде. 
− Қу соғыс, көріңде өкіргір пәшис!.. 
− Орысымнан айналдым! Шіркін, қаршадай қызының істеп жүргенін қарашы! 
− Ей, түге, тоқтаңдаршы, тұс-тұстан сапылдап жарыспай, әңгімесін 
тыңдайық! Ырысбекжан, сен өзің пәшис деген иттерді көре алдың ба? Қандай 
болады екен. 
− Иә, иә, соны айтшы. Түрлері қандай өзі, кәпірлердің? Адам сияқты ма? — 
деп Байдалы шал да қозғалақтап қойды.- Қазиттердегі суреттеріне қарасаң жаның 
түршігеді ғой өздерінен, неше түрлі хайуан-жәндіктерге ұқсайды. Иіріліп-иіріліп 
жатқан жылан сияқтысы да, тісі ақсиған қорқау қасқыр сияқтысы да, әйтеуір толып 
жатқан жексұрындар ғой түрлері. 
− Фашист дегенді көрдім,- деді Ырысбек.- Бір офицері қолға түсіп, соны, 
мына, тап сіз отырғандай жерден күзетіп тұрдым. Өңдерінде қан-сөл деген 
болмайды екен… 
− Е, кісі өлтіретін адамның түрі сондай болады ғой. 
− Көздері қанталап тұрады екен. 
− Астапыралла, қанға тоймайтынның өзі десеңші. Тұмсықтан салмадың ба 
иттің баласын. 

− Қолға түскенді ұруға заң жоқ қой. Әлгінің қасында бір сағаттай 
тұрғанымда әлгі жұтқан ауадан жұтқаныма жиіркендім. Бірақ амал қанша, шыдау 
керек. 
Күн батып, ел орынға отыратын кез болды, бірақ бірде-бір адам тараған 
жоқ. Ырысбектен соғыс жайын, өзінің қай майданда, қай жерлерде болғанын, 
ауылдан кеткендерден кімді көргенін үсті-үстіне сұрайды, бір айтқандарын қайта-
қайта айтқызады, таңырқасып, таңданады, жандары ашиды, бір ауық көздерін 
шылап жылайды. Оның әңгімелерін анық ести алмай қор болған 
Көлбай керең ғана кеңірейіп, әркімнің аузына жапақтай қарап көңілсіз отыр. 
Алғашқыда ол қасындағылардан: «А?!» «Не дейді?» — деп сұрап отырды да, 
ақыры олар мезі болғандай теріс айнала бастаған соң мазалауын қойды. Бір мезгіл 
Дүрияға: «Әй, үйге қайтайық та» — деген; «Жә, отыршы жайыңа!» — деген Дүрия 
зеки сөйлеп. Өзі дастарқан жайып, шай әзірлеп, тыным тапқан жоқ. Ырысбектің 
әңгімелерін үзік-үзік тыңдап жүр, ести алмай қалған тұстарын әйелдерден сұрап 
алады. Есік алдына шыққан сайын егіліп-егіліп жылайды да, ішке кірерде көз 
жасын сүртіп тастайды. 
Терезе алдында топырлай тұрып іштегілердің бірде-бір сөзін, әңгімелерін 
қалт жібермей тыңдаймыз, бір ауық жалыққандарымыз есік алдындағы қалың көк 
шөпке алысып-жұлысып ойнап аламыз. Мұндай күндері біздің қуанышымыз 
бөлекше. Өйткені бүкіл ауыл көңілденіп, думанды боп қалады. Жұрттың қабақтары 
ашылып, жүздері жадырап бір күнге болса да бастарындағы ауыр қайғы-
қасіреттерін сейілткілері келгендей күйге ауысады. Қайтқан адамның әңгімелерін 
тыңдап, өздері де сөйлеп шерлерін тарқатады. Мұндай күндері бастарына секірсек 
те біздерге ұрсып-зеку деген болмайды. Кірген-шыққан табақшы әйелдер: «Әй, 
мына балалар аш қалмасын» — деп, бірі тостаған толы сүтке шылаған талқан 
берсе, бірі қуырған бидай уыстатады. «Өй, айналайындар-ай!» деп мүсіркеп 
қояды. Осыдан кейін біз шаттанбай, кім шаттансын. Түннің жарымы тұрмақ таң 
атқанша, қашан үлкендер тарағанша жату жоқ, ойынның түбін түсіреміз. 
Түннің ортасы болды, бірақ жиналған жұрт қозғалар емес. Ырысбек біресе 
гармонын тартты зарлатып, біресе мондолині мен скрипкасын ойнады сыңсытып, 
қолына қайсысын алса да іркілмейді, құйқылжыта жөнеледі, нешетүрлі әуендер: 
татар, орыс, қырғыз, қазақ саздары бірінен кейін бірі төгіледі. 
− Паһ, шіркін, өнеріңе болайын! Өнерпаз деп осыны айт! 
− Он саусағың бал екен-ау! 
Елти тыңдаған жұрт таңдайларын қағып, тамсана түседі. 
− Ырысбек-ай, даусыңды сағындық қой, шаңдозым, бір әу деп жіберсеңші! 
— деді шыдай алмаған Байдалы шал. 
− Иә, иә, бір әу деп жіберші! 
− Ән салшы, ән салшы! — деп енді оны тұс-тұстан қолқалады. 
− Халқым қалау айтты ғой, әпкеші, домбырамды! — деп Ырысбек көтеріле 
бір сөйлеп, қолына домбырасын алды да күмбірлетіп күйлей жөнелді. Өңі сұстанып 
ойлы күйге түсті.- Дүрия қайда? — деді онан соң саңқ етіп. Дүрия есіктен басын 
сұққан.- Келші бері! Отыршы қасыма! 
Дүрия ыңғайсызданып, қипақтап қалған. 
− Кел, отыр қасыма! — деді Ырысбек екінші рет әмірлі үнмен. 
− Әй, Дүрия, бар, отыр, қарағым, қасына! 
− Өзі шақырды ғой, отырсаңшы! 
− Иә, отыршы қасына! — десіп жұрт жан-жақтан кеу-кеулеп, қолынан 
тартқандай ғып апарып, оны Ырысбектің қасына отырғызды. Дүрия қып-қызыл боп 
қызарып, шамның жарығына жақын отырған жүзі ерекше алаулап сұлуланып кетті. 

Көлбай керең Ырысбектің саңқылдай айтқан сөздерін естіген кезде көзі 
бажырайып, Дурияға кіжіне қараған, енді тук көрмегендей басын тұқыртып бүгжие 
берді. 
Ырысбек домбырасын қағып-қағып қалды да, майда қоңыр үнмен бастай 
жөнелді. 
Айтады Біржан өлең ентелетіп, 
Біржанды халқым қойды-ау еркелетіп… – 
деген кезде шалдар бір қозғалып: 
− Уай, не дейді-ау! 
− Пәлі, шіркін! — десіп кеу-кеулеп, мәз боп қалды. Мұнан әрі Ырысбек 
тынысын бір кеңейтіп алды да даусының бар қуат-құдіретін әннің қайырмасына 
салды: 
Ахау ха-ла-ла-ла, ла-ла-лай, 
Ахо-оу-у ха-ла ла-ла ла-ла-лай 
лай ла-ла лай… 
Мұндай да зор, мұндай да асқақ, мұндай да әсем, сазды сұлу дауыс болар 
деп кім ойлаған. Соңғы үш жыл бойына жылау-сықтаудан, қасірет-қайғыдан, 
қаралы күйден ығыр болған, мынау май шамдары сығырайған ауылды, мынау 
меңірейген қараңғы түнді, сонау күрсінгендей боп дүңкиіп жатқан биік шың-
жоталарды осы бір асқақ ән лезде кеулеп, сілкіп-сілкіп қалғандай болды. 
− Уа, өркенің өссін, азамат! 
− Көп жаса, қарағым! — деп, жұрт естен тана тәнті боп, мүлде есеңгіреп 
қалды. 
− Ал тағы да деп жібер! 
− Тағы да, тағы да…- дейді. 
Ырысбек те көп жалындырған жоқ, Біржаннан кейін Ақан серінің, 
Иманжүсіптің, Әсеттің әндерін бірінен бірін асыра шырқады, бірде еңіретіп егілтіп, 
бірде наздандырып, бұрын түйсініп, сезіп-білмеген әсем күйге түсірді. Біз, балалар, 
ойын дегенді ұмытып, дүниеде осындай да сұлулық, осындай да сырлылық, 
кербездік, тіпті түсіндіріп айтуға тіл жетпес бір тәтті сәттер болатынын ұғып 
тұрмыз. Ырысбек: 
Қозы Көрпеш — Баяндай, 
Бір молада өлсек-ау…− 
деген тұста кіп-кішкентай жүректеріміз ыршып, бұлқынып-ыршып бұлқынып 
түскендей болды. Терезеге ентелеген күйде біріміздің қолымыздан біріміз тастай 
қатып ұстай беріппіз. 
− Қайран Ырысбек аға… Байғұс Ырысбек аға…- деді балалардың бірі 
сыбырлап. 
Ырысбек болса енді Дүрияға аса бір мұңлы кейіпте қадала қарап қапты. 
− Ей, алланың жазмышы-ай, пендеңе көрсетпейтінің жоқ екен-ау,- деді 
кемпірлердің бірі қатты күрсініп қап. 
− Жә, көп отырып қалдық қой, қайталық енді. Ырысбекжан алыс жолдан 
келді ғой, жатып дем алсын,- деді Байдалы шал. 
Жұрт орын-орындарынан қозғалып, тұрып кетуге ыңғайланды. Дүрия да 
тұра берген. 
− Тоқта, отыр! — деді Ырысбек оны қолынан тартып. Онан соң даусын 
көтере: — Ағайын, тізе бүгіңдер. Айтар арызым бар, бәріңе! — деді нық үнмен. 
Жұрт ошарылып қайта отырысты, бәрі аңтарыла қарайды ЬІрысбектің 
аузына. Ырысбек әлі со Дүриядан көз айырмаған мұңлы кейіпте отырып толқи 
сөйледі: 

− Мынау отырған менің сүйіп қосылған жарым еді. Бүгінде басқа біреудің 
әйелі боп отыр. Бірақ мен неке бұзып ажырасқан жоқ едім. Амал қанша, сұм 
тағдыр екеумізді де тәлкекке салыпты. Жоқ, мен мұны кінәламаймын. Қарғысымды 
соғысқа айтам… Уа, ағайын, жарымды қайтарып беріңдер маған! 
Үйдің іші тым-тырыс боп тына қалды. Енді жұрттың көзі тегіс есік жақта 
кеңірейіп отырған Көлбайға ауған. Ол әлі де толық ести алмай бағжаңдай береді 
әркімге. 
− Дүрияны қайтарып алам деп отыр Ырысбек. Сен не дейсің? — деді жақын 
отырған біреу құлағына айқайлап. 
− Жоқ, жоқ, мен қатынымды қайтарып бере алмаймын! — деді ол үзілді-
кесілді көзі шатынап. 
− Сен не дейсің, қарағым Дүрия? — деді қарттардың бірі. 
Дүрия сәл үнсіз отырды да, көзіне толған жасты ысырып тастап: 
− Егер Ырысбек қал десе, мен осында қалам. Бүгін түнде өліп, сүйегім осы 
босағадан шығар болса ризамын,- деді. 
− Алда байғұс-ай, енді қайтсін. 
− Шын сөзі-ау!… 
− Не десін енді, өзі де солай ғой… 
Көлбайдың қасында отырған адам Дүрияның сөзін оған айқайлап жеткізген 
болатын. Көлбай ұшып тұрып, қонышынан екі жүзді ұзын сапыны жарқ еткізіп 
суырып алды. Түнеукүні Махмуд деген чеченнен бір лаққа сатып алған болатын. 
− Жарып өлтірем! — деді ұмтылып, бірақ төңірегінде отырғандар ұстап 
жібермей қалды. 
Осы кезде Ырысбек те атып тұрып, қабырғада ілулі тұрған мылтығын жұлып 
алды да, Көлбайға қарап басып қалды. Абиыр болғанда қолын біреу қағып үлгеріп, 
оқ Көлбайдың төбесіндегі бөркін ғана ұшырып түсірді. Үйдің ішіндегілер апыр-
топыр боп естері шығып кетті. Үш-төрт адам Көлбайды далаға сүйретіп әкетті. 
− Ал, ағайын, сендердің алдарыңнан өттім. Ендігі сөзді Көлбайдың өзімен 
сөйлесем. Тараңдар енді! — деді Ырысбек. 
Сөйтіп, жұрт таң алдында тарады, Ырысбек пен Дүрия екеуі оңаша қалды. 
Біз де тарамақ едік. Әжібек үш-төртеумізді басқалардан бөліп алып қалды 
да: 
− Тоқтаңдар, қызықтың көкесі енді болады,- деді сыбырлап.- Қазір Ырысбек 
Дүрияны итше тепкілеп сабайды әлі, тіпті атып тастауы да мүмкін, соны көріп 
кетейік. 
Ондай қызықты көруге біз қарсы болушы ма ек, қайта жанып түстік. Сырттан 
ашық терезеден бастарымызды қылтыңдатып көзге түсіп қалғаннан гөрі, ауыз үйге 
кіріп, ішкі үйдің есігінің саңылау-тесіктерінен сығалауды жөн көрдік. Әжібек бастап, 
аяғымызды ұшынан басып тас қараңғы ауыз үйге кірдік. Ішкі есіктің саңылаулары 
шынында да аңғал-саңғал екен, іштегінің бәрі көрініп, естіліп тұр. Саңылауларға 
кеп, жабыса-жабыса қалдық. 
− Ұршы мені, Ырысбек, ұршы,- деді Дүрия жалбарына сөйлеп. 
− Сені ұрғанша мен жынданып кетейін де, сәулем… 
− Құдай-ау, сенің алдыңдағы кінәмді қайтсем жуып-шаям!? Сен мені 
пышақсыз кескілеп тұрсың ғой, Ырысбек-ау, ең болмаса шапалаққа бір тартшы, 
көңілім көншісін… табаныңды сүйейінші… 
Дүрия оның аяғын құшақтап отыра кеткен, бірақ Ырысбек оны дереу көтеріп 
алды. 
− Асылшы мойныма! — деді. 

Онан соң Дүрияның аяғын жерге тигізбей тік көтерген күйде бетіне бетін 
тақап шаншыла қарады. 
− Жаным-ау, жараң ауырады ғой. Қойшы, қайтесің мені көтеріп. Мен 
бұрынғыдай емес, зілдеймін. 
− Сағындым сені… 
Біздің қасымызда тұрған Әжібек ыза боп кетті. 
− Ой, мынаның өзін жігіт пе десем, қатынжанды бірдеңе ғой, бұзауша 
жаланып,- деді күйіп-пісіп.- Мұндай қатынды әкесіне көрістіру керек қой. Әттең!.. 
Дүрия көрпе-жастықтарды жинап, төрдің алдына төсек салды да, үрлеп 
шамды сөндірді. Біз өзіміз күткендей қызық ештеңенің болмағанына әжептәуір 
көңілсізденіп қалдық. 
− «Сәгіндім сені» дейді ғой, өй жалақ неме! Бұзау!..- деді Әжібек сақаулана 
мазақтап. 
Біз енді кеткелі тұрғанда тыстан тасыр-тұсыр басып біреу кіріп келді де, 
қараңғыда сипаланып барып ішкі есікті іздей бастады. Қабырғаға жабыса қалдық 
та, кейін түкпір бұрышқа қарай жылыстадық. 
− Көлбай керең! — деді Әжібек қуана сабырлап.- Құдай берді, қызық енді 
басталады, хе-хе,- деп, алақанын шыдамсыздана ысқылап күліп қойды. 
Көлбай есікті тапты да жұлқып серпіп шалқасынан ашып тастады. Іштен 
сіріңке шағылған, көзді ашып жұмғандай қас қағым сәттің ішінде: тарқатылған 
шашы иығына төгіліп, үрейлене төсектен басын көтерген Дүрияны, сіріңке шағып, 
орнынан тұра берген іш киімшең Ырысбекті, сапысын жарқ еткізіп екеуіне қарай 
дүлей боп ұмтылған Көлбай кереңді көріп үлгірдік. Дүрия шыңғырып жіберді. 
Сіріңке өшті де, үйдің іші тастай қараңғыланып, апыр-топыр айқас боп кетті. 
Көлбай керең Ырысбекке сапысын салды ма, жоқ па, кім білсін, біз Әжібектен 
өзгелеріміздің үрейлеріміз ұшып, қалтырап кеттік. Еркектердің ышқына 
ыңқылдағандары, тарс-тұрс дыбыстар ғана естіледі. Қараңғыда бірін-бірі шақ-шұқ 
соғып жүргені анық. Бір сәт ауыз үйдің біз тұрған бұрышына қарай лақтырылған 
бір нәрсе сарт етіп, аяғымыздың астына кеп түсті. Әжібек лып дегізіп көтеріп 
алған. Көлбай кереңнің сапысы екен. Енді біреуін біреуі былшылдатып соққан 
жұдырықтың дыбысы шықты. Бет-ауызға ұрып жатыр. 
− Ы-ы…- деп ыңырсыды біреуі. 
− Жүріңдер, құрысын кетейік,- деді Әжібек.- Пәлесінен аулақ! 
Күткеніміз де осы бұйрық еді, зытып далаға шықтық. Әжібек Көлбай 
кереңнің сапысын қойнына тығып ала кетті. 
− Е, бәсе, еркек деген осындай болмаушы ма еді! Тек қараңғыда 
төбелестерін көре алмадық, әттең. Қай жеңгені біздікі. Солай емес пе! Таңертең 
белгілі болады ғой, әлі. Айтам ғой, Көлбай керең бәле!.. 
Таң құлан иектеніп, төңірек бозамық тарта бастапты. Әр үйдің қорасынан 
баж-баж етіп әтештер шақырып жатыр. Былайырақ ұзаған соң Әжібек қойнындағы 
сапыны шығарып, көше шетіндегі қалың шептің ұшар бастарын орып-орып түсті 
де: 
− Бұл сапы енді мына Әжікеңдікі болады! — деді насаттана.- Ауыздарыңнан 
шықпасын! 
Аузымыздан шығарып неміз бар, Әжібектен өле алмай жүрміз бе. 
Сөйтіп үйді-үйімізге тарадық. 
Сәске кезінде балалар көше ортасына тары топтала қалғанбыз. Әжібек келді 
де түндегі төртеуімізді оңашалап алып шықты. 
− Сендер ештеңе естіген жоқсыңдар ма? — деп сұрады. 
− Жоқ. 

− Не жайында? 
− Не боп қалыпты? 
− Ойбай, масқара болатын түрі бар. Көлбай керең ұшты-күйлі жоқ. 
− Неге? 
− Қайда кетіп, қайда жүргенін ешкім білмейді. Бүгін ертемен қырманға 
астық тастауға шығуы тиіс екен, әлгінде бастық, бригадир, есепші болып барлығы 
жабылып іздеп еш жерден таба алмады. Үйі кешегі құлыпталған күйінде тұр. 
Ырысбектен сұрап барған екен, жөнді жауап бермепті. Бектай есепші кішкене 
қадалыңқырап тұрып алған екен. «Қаныңды ішем, иттің баласы, құры, кәне, 
көзімнен!» — деп мылтыған ала ұмтылып, қуып шығыпты. Меніңше, со керең 
сорлыны өлтіріп тастап, жасырып отырған болу керек. Бектай айтады: «Көзі қып-
қызыл боп қанталап, тұра ұмтылғанда зәрем ұшып кетті»,- деп. Бобше2 
Ырысбектен бәрін күтуге болады. Стансада кездескен соң мен бір-екі күн қасында 
болып көрдім ғой. Кей-кейдегі істері тіпті қызық. Сау адамның ісі емес. Дұп-дұрыс 
келе жатып мінезі аяқ асты сайтан сияқты құбылады. Әйтеуір, бір кілтипан бар 
өзінде. Жүріңдер, барын байқастап көрейік, бәлкім Көлбай кереңнің өлігін байқап 
қалармыз. 
Біз келгенде терезе сол кеше кештегі жақтауымен алулы үңірейген 
қалпында тұр екен. Іштен домбыра үні естілді. Ашық терезеден көз салғанбыз: 
түндегі Дүрия салған төрдегі төсек әлі жиналмапты, ЬІрысбек шалбарын, шпорлы 
етігін киген, іште жейдешең күйінде шалқасынан түсіп, төбеге қарап жатыр, 
қолында домбырасы, тыңқылдата шертеді. Бізді байқап қап: 
− Әй, Әжібек, адъютант, кір бері үйге! — деді. 
Әжібек бізге күте тұрыңдар деп ымдады да, ішке кірді. 
− Ассалаумалейкүм! — деп сәлем берген. 
Ырысбек басын көтеріп алды да оған шытына қарап: 
− Ассалаумағалейкүмің не-ей, сенің? Мойныңды бұрап алайын ба, осы?! — 
деді жекіп.-Бар, ауыз үйге шық та қайта кіріп солдатша сәлемдес! 
Әжібек ауыз үйге шығып, одан қайта кірді де есік алдына қалт тұра қап, 
қолын шекесіне апарып: 
− Здробие желаем, жолдас кәмәндір! — деді. 
− Міне, енді дұрыс. Вольно! Саған тапсырма бар. Қазір анау ошақ басында 
жатқан қышқашты ал да, есік алдына от жағып, әбден қып-қызыл болғанынша 
қыздыр. Қызарған кезде маған кеп айт! Бар, орында бұйрықты! 
Әжібек бұрылып кете берген. 
− Әй, тоқта! Не деу керек? Қалай шығу керек? 
Әжібек қалт тұра қалды да, тағы да қолын шекесіне апарып: 
− Құп болады, жолдас кәмәндір! — деді саңқылдап. 
− Бар, орында! 
Біз Ырысбек пен Әжібектің мына қылықтарына мүлде қайран боп, қызығып 
тұрмыз. Әжібек болса сыртқа шыға бере кейін қарап, аузын қисаң еткізіп мазақтап 
тілін шығарды да, біздерге көзін қысып қойды. Онан соң Ырысбектің өзіне 
тапсырған бұйрықтарын бізге бұйырды: біріміз ошақ басынан қышқашты тауып 
әкеліп, қалғанымыз отын жинастырып от тұтаттық. «Мұнысы несі?», «Мұны қайтер 
екен?» — деп аң-таңбыз. Отты біраз өртей жаққаннан кейін қышқаш қызып, бас 
жағы қызара бастады. Әжібек ішке кіріп Ырысбекке хабарлады. Сәлден кейін 
гимнастеркасын киіп, белдігін буынып, сарт-сұрт етіп Ырысбек шықты да Әжібекке 
кілт ұсынып: 
− Аш, анау есікті! — деді қораның аузындағы тот басқан үлкен қара 
құлыпты нұсқап. 

Әжібек барып қораның аузын ашты. 
− Ішінде Көлбай байлаулы жатыр. Бар да аузына тығындалған шүберекті 
алып таста! -деді тағы да. 
Әжібек тастай қараңғы қораның ішіне кіріп, айтқанын орындап шыққан. 
− Өлтір әкеңнің… осыдан мені! Өлтіріп қанымды іш!..- деп тістене ақырған 
Көлбай кереңнің даусы естілді. 
− Ал сендер әнеу жерге барып тұрыңдар! — деді Ырысбек бізге. Өзі қып-
қызыл болған қышқашты ұстап қораға кірді де есігін жауып алды. Біз үрейіміз 
қалмай арты не боларын тосып, үрпиісіп тұрмыз. 
− Өлтір, кәне! Күйдір мені! — деп шаптыққан Көлбайдың даусы тағы 
шыққан, төбе құйқамыз шымырлап кетті. 
− Өй, сорлы, біреудің қатынына таласып несі бар еді-ей, онан да тыныш 
қана анау ескі қатынын, қайтып алмай ма,- деп қойды Әжібек.- Ырысбек аямайды 
ол, қаны бұзылып келген адам. 
Осы сәтте қораның ішінен, әуелі, ысқырып-ысқырып қалған, онан соң бір 
түрлі үрейіңді ұшыратын қорқынышты үнмен түсініксіз бір сөздерді күңіренте 
зарланған, әнге де ұқсамайтын, жылағанға да ұқсамайтын Ырысбектің даусы 
естілді. Сөздері бізге еміс-еміс жетіп тұр, бірақ мүлде түсініксіз. 
− Ағатай-ай! Ағатай-ай!..- деп зар еңіреп жалына аттан салды Көлбай. 
Әжібек шыдай алмай қораның іргесіне жүгіріп барым, ішіне сығалады. Біз жалт 
беріп тым-тырақай үйді-үйімізге аттан сап жүгіруге дайын тұрмыз. Әлден соң 
Әжібек жанымызға қайтып келді. 
− Мынау сұмдық-ей! — деді жағасын ұстап.- Билеп жүр ме, неғып жүр, 
білмеймін, әйтеуір өзін-өзі жұлып жеп, бірдеңелер істеп жүр. Әлгі қып-қызыл 
қышқашты тілімен жалап-жалап қояды. 
Біз оның айтқанына сенбей: 
− Көлбай кереңді күйдіріп жатқан жоқ па? — деп қосарлана сұрадық. 
− Жоқ, оны күйдірген жоқ сияқты. 
Өстіп тықыршып тұрғанымызда қораның есігі шалқасынан ашылды да 
Ырысбек шығып, қолындағы қышқашты тастай салды. 
− Әжібек, ананың қол-аяғын шешіңдер де, бетіне су алып шығып 
бүркіңдерші! — деді. 
Біз қорқақтай басып топырлап қораға кіргенбіз. Көлбай керең түкпір жақта 
қол-аяғы байлаулы, көзін жұмып талықсып жатыр екен. Әжібек әзер деп оның қол-
аяғын шешті. Біреуміз жүгіріп барып үйден суық су алып шығып бетіне бүріктік. 
− Уһ, жаным-ай, аман қалдым ба, әйтеуір,- деді есін жиған Көлбай керең. 
Сүйемелдеп орнынан тұрғыздық. Өне бойы дір-дір етеді. 
− Айналайын, Әжібек-ай! Айналайындар-ай!.. дейді иегі кемсеңдеп. 
− Өзіңе де обал жоқ! — дейді Әжібек. 
− А?! Не?! 
− Ескі қатыныңды, Әпішті қайтып ал деймін! — деді Әжібек құлағына 
айқайлап. 
− Қатыны құрсын!.. Қатыны құрсын!.. 
Сыртқа шыққан соң тәлтіректеген күйде алды-артына қарамастан үйіне 
қарай тұра безді. Астық қоймасы жақта жүрген салт атты есепші Бектай шауып 
жетіп қасына келген. 
− Қайда жүрсің, қырманға бармай?! — деп дікілдей бастаған. 
− Сақтады мені құдай, сақтады. Көрмегенім Ырысбек болсын. Сұмдық!.. 
Сұмдық!..- деп басын шайқады. Бектай оның сөзін тыңдамастан: 
− Кәне, дереу қырманға жет! Басқа сөзді білмеймін! — деді айқайлап. 

− Барам, барам… 
Қарқ-қарқ күлген дауысқа жалт қарасақ, Ырысбек терезесінен бәрін қарап, 
бақылап тұр екен. Ішін басып күледі, көзінен жасы ағып күледі. 
− Әй, Әжібек қалай, кереңнің зәресін зәр түбіне бір жібердім-ау деймін,- 
дейді. 
Біраздан соң күлкісінен тыйылып, гимнастеркасын шешті де, қолына 
домбырасын алып төсекке қайта қисайды. Тағы да бағанағысындай төбеге тесіле 
қарап жатып, тыңқылдатып шертпе күйлерді тарта бастады. Көңілді торықтыратын 
мұңлы күйлер. Өкініші бар шерлі адамның өкси отырып басындағы қасіретін айтып, 
мұңын шағынғандай көкірегіңді астан-кестең ғып, жылағыңды келтіреді. Әсіресе 
төменгі пернелерге жеткенде айрықша зар илеп, жүрегіңнің бір жерін үзіп ала 
жаздай шым-шым еткізеді. Домбыра деген осы екен-ау! Күй деген осындай болады 
екен-ау!.. 
Ырысбек домбыраны ұзақ шертті. Бір ауық со жатқан күйінде ыңырси 
әндетіп, бұрын біз естімеген зарлы бір әуенді бастады. Басқа сөздерін жаттай 
алмасақ та, қайырмасын бірден қағып алдық. 
Әскер боп тудым, 
Белімді-ай будым. 
Қайтейін, сұм фашиске 
Қарсы-ай тудым-ай… 
Екі-үш ауызын қайталағаннан кейін, қалтасынан орамалын алып, көзін 
сүртті. Біз оның жылап жатқанын енді байқадық. 
− Әжібек-ай, баурым-ай, өмірің тек қуанышпен өтсін,- деді даусы 
жарықшақтана дірілдеп.- Әлгі жеңгеңді, Дүрияны шақырып келші. Мені жаны 
ауырып, күйзеліп жатыр деші… 
Әжібек қасына мені ертіп алды да, екеуміз, әне-міне, дегенше ауылдың 
шетіндегі төбеге -қырманға жарыса жүгіріп жеттік те, Дүрияны ертіп кейін 
қайттық. Ырысбек әлі со зарлы әуенді айтып күңіреніп жатыр екен, Дүрияны көре 
сала, домбырасын тастай сап ұшып тұрды. Әйелін кешегі күні емес, дәл бүгін 
көргендей ұмтылып кеп құшақтай алды да, еңкейіп оның көкірегіне бетін басып 
тұрып алды. Бізге ол балаша солқылдап жылап тұрған сияқты боп көрінді. Үй 
ортасындағы бұл тұрыстарынан қысылғандай болған Дүрия күйеуінің құшағын 
босатпақ боп көрген: «Отыршы, Ырысбек, қойшы, бұл тұрысымыз ұят қой!» — дей 
берген, бірақ Ырысбек айырылмады, жібермеді. 
Әжібек, кетейік дегендей ым қақты, бұрылып көшеге шықтық. Әжібек тағы 
да Ырысбекті «Жалақ, бұзау» деп даттайтын шығар, мазақтайтын шығар деп 
ойлағамыз, жоқ, ол ештеңе деген жоқ. Мырс етіп күлді де басын шайқады, онан 
соң қолын күнге көлегейлеп аспанға қарады. Шаңқай түс. Қарнымыздың ашқанын 
енді сездік. Үйде жаңа астықтың ұнынан пісірілген нан бар, табадан бойы жып-
жылы тұрған шығар. Нанды сөз етуіміз-ақ мұң екен, жаңа піскен нанның иісі 
танауымызды жарып, бұрқырап қоя берді. Бүкіл ауылда жаңа піскен нанның пісі 
аңқып тұр. 
Ырысбек бір жетідей тырп етіп үйінен шыққан жоқ. Қашан барсаң жинаусыз 
төсектің үстінде шалқасынан түсіп домбырасын тыңқылдатады да жатады. Бұ 
дүниеде не боп жатыр, не тіршілік бар, оның бірде-бірімен ісі жоқ. Бір ауық 
күңірене әндетіп өзімен-өзі жылап алады. Кейде ол үйін төңіректей ойнап жүрген 
біздерді ішке шақырып ап, жағалай отырғызады да, өзі бәрімізге мүсіркей, аяй 
қарап: «О, көзімнің нұрлары»,- деп елжірейді. Үні соншалық жұмсақ, жанары 
мейірімді, асты-үстіңе түсіп, еркелетіп, дәл бір туған ағаңдай көрінеді. 
Әрқайсымызды басымыздан сипап: «Көкесінен айнымаған, күнім!» — деп қояды. 

Мұндайда біздер тамағымызға бірдеңе кептеліп тұрып қалғандай жұтына береміз, 
жапалақтай бастаған көзімізді жасырамыз. Өстіп бәрімізді жылы сөздерімен бір-бір 
айналып-толғанып болғаннан кейін әңгіме бастайды: соғыстағы бастан 
кешкендерін, көрген-білгендерін, қырғын өлім жайлы, ұрыс даласында қалып азап 
шеккен жаралылар жайлы егіле отырып айтады. Біздің қиналған түрлерімізді 
көрген сайын неше түрлі аянышты, үрейлі оқиғаларды бірінен-бірін асырып 
бастырмалата түседі. Ақыры әңгімесінің бір тұстарында өз айтқандарына өзі шыдай 
алмай булығып жылап жібереді де, қол орамалын алып қалш-қалш етіп бетін 
басқан күйде: «Енді кетіңдер, шығыңдар үйден!» — дегендей қолын сілтеп, 
жастыққа қисаяды. 
Біз үрпиісіп сыртқа кетеміз. Тағы да домбыраның шерлі күмбірі, өкінішке 
толы азалы шертпелер, күңіренген зарлы әуен. 
Әскер боп тудым, 
Белімді-ай, будым. 
Қайтейін, сұм фашиске 
Қарсы-ай тудым-ай… 
Оның бұл әуені бізге де қатты әсер ететін боп алды. Естіген кезімізде төбе 
құйқамыз шымырлап, дірілдеп кетеміз. Көзіміз боталап бір-бірімізден теріс 
айналамыз. 
Күнде түс кезінде Дүрия тамаққа қайтады, сондағы Ырысбектің қуанғанын 
керу тіпті керемет. Домбырасын тастай сала ұшып тұрып әйелін құшақтай алады 
да, оның көкірегіне, мойнына, қалың бұрымды шашына бетін басып қашан мауқы 
басылғанша тұрып алады. Дүрия оны арқасынан қағып, шашынан сипап, 
мейірлене иіскеп баласынша еркелетеді, сөйтіп тұрып тезірек құшағынан 
босанғысы келеді, бірақ Ырысбек айырылмайды, жібермейді. Мұндай сәтте біз де 
тым-тырыс қана бұрылып ап, жөн-жөнімізге кетеміз. 
Ауыл арасында Ырысбек туралы әр түрлі әңгімелер тарай бастады. Біреулері 
оны: «Аурулы екен, ауыр жарақаттан кейін ептеп ауысқан көрінеді»,- деп аяныш 
білдірді; екіншілері: «Жарықтық, бабасы аруақты, арқасының ұстамасы бар бақсы 
кісі еді, бұ Ырысбек те тегін емес, бойында тұқым қуалаған бірдеңе бар»,- деп 
жорамал жасады; үшінші біреулер: «Өй, қойшы әрі, бұ Ырысбек баяғыдан белгілі 
емес пе. Айдың-күні аманда оқудан қашып оқу оқымай, не береке тауып жұмыс 
істемей, гармонь-домбырасын арқалап ел кезіп, өзінше сері атанып той-томалақ 
іздеп тентіреп жүрмеуші ме еді. Бәрі со жұмыс істемеудің амалы»,- деп кінә тақты. 
Соңғылардың сөз төркінінің бір жанды жері бар еді. Колхоз бастығы — Нұғыман 
оған: «Өзің қалаған бір жұмысқа шық, мұндай кезде үйде жатқаның келіспейді»,- 
деп екі дүркін кірген екен, бірақ Ырысбек сазарған күйде онымен мүлде сөйлеспей 
қойыпты. 
Ал Көлбай керең Ырысбек десе әзірейілінің атын естігендей азар де безер 
қашатын болды. Әнеу күні қора ішінде ЬІрысбектің бұған не істегені со күйі 
жұмбақ. Сұрағандарға Көлбай керең: «Атай керме, сұмдық!» — деп түңіле жағасын 
ұстайды. Бірақ не сұмдық екенін түсіндіріп және айтпайды. «Сен сұрама, мен 
айтпайын»,- дейді. Кереңнің мінезі белгілі, айтпаймын десе бітті, айтпайды. Өзі 
Дүриядан мүлде күдерін үзіп, сиыр фермада сауыншы боп жүрген бұрынғы әйелі — 
Әпішті қайтып алды. 
Ол екеуінің қайта қосылуы да ауылға жырдан қызық әңгіме боп тарап кетті. 
Көлбай керең ат-арбамен жем тартып фермаға барса, Дүрияның мұны тастап 
кеткенін естіген Әпіш қарсы алдынан жылап шығып: «Жәкемнің баласы-ау, не боп 
кеткенсің азып-тозып?!» — деп кеп бас салады. Көлбай кереңнің түрі шынында да 
адам аяйтындай алым-жұлым екен. ЬІрысбектің соққысынан бет-аузы көкпеңбек, 

неше күннен бері ыстық тамақ ішпей көзі шүңірейіп, жағы суалған, сақал-мұрты 
қауғадай боп өскен. Жалғызсырап ішқұса боп жүрген адам бұл да шыдай алмай 
еңіреп қоя береді. «Бір ажалдан қалдым ғой, Әпіш!..» -деп, өзінің Ырысбектен 
көрген зәбір-жапасын айтып шағынады, бір лаққа айырбастап алған екі жүзді 
алмас сапысынан айрылғанын айтады. Ұрынарға қара таппай жүретін ұрысқақ 
Әпіш: «Сенің кемтарлығыңды басынғаны ғой, әдіре қалғыр. Оның қатынының 
сенен қай жері артып тұр екен, сонша қорлайтындай. 
Жүр, екі аяғы көктен салбырап түссе де көрейін мен оны!» — деп долданып, 
көрпе-жастығын арқалай-марқалай арбаға отырады. Есігінің алдына жеткен бойда: 
«Ал сен мына көрпе-жастықты үйге кіргізе бер!» — деп, өзі екі кештің арасында 
Ырысбектікіне кетеді. Кешенің басынан кіре сықпырта бастайды: «Әдіре қалғыр, 
байымды сонша қорлайтындай қатыныңның несі артық еді?! О несі-ей! Әлде сені 
соғыстан қайтарғанда, ауылдағы кем-кетіктерді қырып-жой, деп қайтарып па 
еді?!» Әпіш араласқан жерде бір сойқанның болатынын білетін көрші-қолаңдар 
тегіс жиналып қаран тұрыпты. «Әй, Дүрия, қайда әлгі байың? Шықсын бері!» — 
депті жете бере айқайлап, «Көлбайымды жеңгенін білейін, кәне менімен 
ұстассыншы!» Ырысбек Әпіштен шынымен-ақ қорыққаны ма, әлде көкдолы 
әйелмен беттесуді ер басына ар көргені ме, әйтеуір, ауыз үйдің артқы терезесін 
жұлып тастап, қашып шығыпты да, тығылып, қашан Әпіш кеткенше үйіне 
жоламапты. Дүрия болса Көлбайдың сапысын Ырысбек алмады деп ант-су ішіп, 
қарғанып, нан ұстап әзер құтылыпты. Ақыры Әпішті Көлбай кереңнің өзі кеп ертіп 
кеткен көрінеді. Бір қызығы сол Әпіш, бүкіл ауылда ешкімнен беті қайтпайтын, 
таймайтын Әпіш Көлбай кереңнің дегеніне екі дегізбей бағынатын және қорқатын. 
Көлбай керең Дүрияға үйленем дегенде еш дау-жанжалсыз өз еркімен ажырасып, 
өзіне тиесілі көрпе-жастығын арқалап алып, зар еңіреп жылап фермаға кете беріп 
еді. Сонда біреулер қолтығына су бүрікпек боп: «Әпіш-ау, үн-түнсіз кете бермегің 
қалай?» — дегенде, Әпіш: «Қайтейін, құдай қосқан қосағым, бақыр басты 
азаматым еді, оны қарғап-сілеп, онымен соттасып не опа табам. Бұ да құдайдың 
маңдайыма жазғаны шығар»,- деген екен. Енді, міне, сол қосағына қайта қосылып, 
жағасы жайлау, көңілі жаз болды да қалды. Бірақ бәрібір Ырысбекке деген қитығы 
басылатын емес, деседі жұрт. «Сапыны таптырмай қоймаймын»,- дейтін көрінеді. 
«Е, неге қояйын, бақандай бір лаққа айырбастап алған дүниені». 
Әпіштің бұл сөзін естігенде Ырысбек ойланып қалды. «Апыр-ай, шынында да 
со сапыны жер жұтты ма? Аяқ асты қайда жоғалып кеткенін білмей қор болдық-ау. 
Көлбай кереңнің қолын қайырып бұрап, тартып алдым да қараңғыда ауыз үйге 
қарай лақтырып жібердім. Бірақ ертеңіне Дүрия екеуміз екеулеп іздеп таппадық. 
Таңым бар»…- деді. 
Әжібек біздерге қарап қабағын сәл түйіңкіреп, ауыздарыңа сақ болыңдар, 
дегендей ескерту жасап қойды. 
Оқу жылы басталған. Біз түске дейін оқимыз. Мұғаліміміз Мұқан ағай 
аурушаң кісі еді, оның үстіне түске дейін қосалқы екі класты, түстен кейін және 
қосалқы екі класты оқытып әбден шаршайтын болу керек, екі сағат-үш сағаттан 
көп ұстамайды. Онан кейінгі уақытымыз қара кешке дейін ойынмен өтеді. Көбіне 
Ырысбектің есігінің алдына жиналамыз. Бұл үй біздің бас қосар орталығымыз боп 
алған. Бізді еліктіретін қызық атаулының бәрі осында. 
Әжібектің ойлап таппайтыны бар ма! Бірде ойнап жүргенімізде аяқ асты: 
«Дабай, Ырысбекке концерт көрсетейік»,- деді. Біз түсінбей қалдық. «Кәдімгі 
әртістерше ойын қойып береміз,- деді Әжібек.- Біріміз Төлеген, біріміз Бекежан 
боламыз, Қыз Жібек болады, Шеге, Қаршыға болады… Әйтпесе, байғұстың 
келгеніне бір жеті болды, күндіз-түні үйінен шықпайды. Бір ауық көңілін көтерейік 

те». Әжібектің бұл сөзі онша түсініп болмасақ та бізге ұнап кетті. «Дабай, 
дабай»…- деп тұс-тұстан құлшынып шыға келдік. Әжібектің өзі Бекежан болды, 
Бәтен Төлеген болды, Шеге де табылды арамыздан, Қаршыға да табылды, ал Қыз 
Жібек жоқ… Балалардың ешқайсысы әйел болғысы келмеді. Қыздардың бірі 
келісер деп Қайрат пен Санат соларға кеткен, біраздан кейін екеуі де салы суға 
кетіп қайтып келді. Ешқайсысы көнбепті, ең аяғы жетім Тоштанға дейін: «Кетіңдер 
әрі, Қыз Жібек түгілі одан зорғыны айтсаңдар да әйел болып ойнамаймын»,- депті. 
Амал қанша, ойынды Қыз Жібексіз-ақ қоятын болдық. Қораның іргесінен орын 
әзірлеп, дайындыққа кірісіп те кеттік. Бәтен үйінен ұрлап алып келген жыртық-
жыртық ескі алашаны екі бала екі жағынан ұстап тұратын шымылдық жасадық. 
Қасы-көзімізді бояйтын күйе-көмір оңай-ақ табылды, бірақ бетімізге жағатын 
ештеңе таба алмадық. Бор дегенді Мұқан ағай тоғыз қабаттап қол орамалына орап 
қалтасына салып жүреді, не істейміз? Ақыры оның да жөнін таптық. Ойынға 
қатысатын балалар жүгіріп барып колхоздың кеңсесінің әктелген (Бірінші Майға 
қарсы әктелген еді) қабырғасын алақандарымен үйкеп-үйкеп ап бетіне жағуы тиіс 
болды. 
Сөйтіп, түгел дайын болған кезімізде Әжібек барып Ырысбекке хабарлап, 
ертіп шықты. Ойыңды бастауымыз сол екен, Ырысбек дәл біреу екі қолтығынан 
бірдей шап беріп қытықтап жібергендей қарқылдай жөнелді. Ақтаңдақ-ақтаңдақ 
боп әк жағылған бетімізге, күйемен боялған қасы-көзімізге, сақал-мұртымызға, 
алым-жұлым ұсқынымызға, күс-күс боп жарылған кесеудей қап-қара аяқ-
қолдарымызға қарайды да, ал кеп күледі. Шалқалай бере «ха-ха-лайды», бүкшиіп 
ішін басып сылқылдайды. 
Жайықтың ақ маралы ар ма Жібек? 
Ырысбек мүлде ішегі түйіліп, көзінен жасы сорғалап, санын шапақтап өлді 
де қалды. Қысқасы не керек, ойын біткенше есін жиған жоқ. Ойынымыз біткеннен 
кейін ол күлкісін тыйып сәл үнсіз отырды да: 
− Талаптарың жақсы екен, балалар,- деді, қабағын шытып ойланып қалды.- 
Жә, сендердің бұ жүрістерің бостан-бос азып-тозу. Сендерге мықты тәрбие керек 
екен,- деп және тоқтады, тағы ойланды.- Былай, балалар, бүгіннен бастап, тап 
қазірден бастап сендер әскер дайындығын өтіп, әскери ойындар ойнауларың 
керек. Әжібек! Адъютант! 
− Из,- деген шөп үстінде отырған Әжібек селқос қана. 
− Отставить! Кәне, қалай келуің керек менің алдыма, қалай жауап беруің 
керек?! — деді Ырысбек жекіп. 
Әжібек ұшып тұрып, Ырысбектің алдына кеп қалт тұра қалды да, қолын 
шекесіне апарып. 
− Иест! Мен мұндамын, жолдас кәмәндір! — деді. 
− Міне, дұрыс. Атыңды атап мен шақырғанда ылғи өститін бол! Қазір 
мыналарды тегіс бойларына қарай сапқа тұрғыз. Мен үйден киініп шығайын. Сонан 
соң әскери дайындықты бастаймыз. 
Даусы мұздай боп, сөздері қатқыл шықты. 
− Иест, кәмәндір! Әй, жетпегірлер, кәне бойларыңа қарай сапқа тұрыңдар! 
Тез! Желкелеріңді үзіп жіберем! — деп Әжібек те дікілдей жөнелді. 
Үйіне кірген Ырысбек іле-шала бар әскери киімдерін киініп, иығына 
мылтығын асынып шықты да, тізіліп сапқа тұра қалған біздерді қабағын түйе 
жағалай бір қарап өтті. Аяқтарының басы, кеуделері сәл озыңқырап тұрған бір-екі 
баланы кейіндеу шегіндірді, бір-екі балаға «мұрындарыңды сүртіңдер» деп ескерту 
жасады. Сонан соң өзі биіктеу жерге барып тұрды. 

− Ең әуелі, сапта түзу тұратын болыңдар! Тәртіп бұзғандарыңа көк 
шыбықпен дүре соғылады. Әжібек, әнеу бұталардың ішінен бір шыбық сындырып 
әкел. Бар! 
Әжібек жүгіріп барып шыбық сындырып әкелді. Ырысбек шыбықты алып 
былқылдатып көріп, ауаны осып-осып қойды. 
− Сен менің бірінші орынбасарым боласың! — деді Әжібекке.- Мына 
әскерлердің жүріс-тұрысын, тәртіптерін бақылап, маған баяндап тұрасың! Тәртіп 
бұзғандарына қатал шара қолданылады: көк шыбықпен дүре соғу, қораға аш 
қатырып қамап қою. Үйлеріне ешкім шағым айтып, жылап барушы болмасын. 
Ондай балаға екі есе қатал шара қолданылады. Әке-шешесінің қойнында жатса 
борбайынан ұстап суырып алам. Менің қолымнан әулиесі тартып көрсін сонан 
кейін! — деп Ырысбек мылтығын қозғап, жөндеп қойды.- Бәріңе түсінікті ме? 
− Түсінікті! — дестік. 
− Кәне, әскерлерше бір кезде айтыңдар. 
− Түсі-нік-ті!.. 
− Тағы да қайталап айтыңдар! Бір, екі, үш… 
− Түсінікті!.. 
− Тағы да! 
Біз тағы қайталадық… тағы қайталадық… Дұрыс! — деді бір кезде.- Ал кімде 
сұрақ бар? 
− Менің сұрауым бар,- деді Әжібек. 
− Иә, сұра. 
− Мен сізді Басқолбасшы десем қайтеді? 
− Мақұл. Солай де. Ал сөйтіп бүгінгі бірінші дайындық сапта жүріп үйрену, 
оңға, солға бұрылуды үйрену. Онан кейін секіру, жарысу ойындары… 
Сөйтіп, біз ойламаған жерден әскер боп шыға келдік те, әскердің 
ойындарына кірістік. Обалы не керек, Ырысбек түсін суытып, қатал сөйлегенімен, 
ойындарды тәптіштеп түсіндіріп, жанын сала үйретті. Өзіміз де оның айтқандарын 
бар ынтамызбен қызыға орындаймыз. 
− Раз, два!., раз, два!..- деп шпорлы етігімен жерді дүк-дүк еткізіп 
адымдаған кезде біз де жалаң аяқтарымызды былпың топыраққа тып-тып 
еткіземіз. «Шіркін-ай, Ырысбектікіндей қалың ұлтан етігіміз, шпорымыз болса!» — 
деп қоямыз. 
Онан соң оңға бұрылу, солға бұрылуды үйрендік. Ең соңында ЬІрысбек 
сағатын қолына ұстап, өзі қадағалап санап тұрып қашықтыққа жүгіртті, биіктіктен 
секіртті. Әйтеуір кешке дейін қасымыздан екі елі ұзамай ойына келгендерін істетті. 
Кешкісін әбден сілеміз қатып, аяғымызды тең баса алмай шатқаяқтап үйге 
қайттық. 
Ертеңіне сабақтан тарасымен, үйден апыл-ғұпыл тамақтанып, тағы 
жиналдық. Ырысбек кешегісіндей тағы да мылтығын асынып шықты да, тағы да 
әскери ойынымызды бастадық. Әжібектің де білмейтіні жоқ, Ырысбектің айтпағын 
емеурінінен қағып алады. 
− Құп болады, жолдас Басқолбасшы! — деп қояды, сарт етіп. 
Бұл күні ойнап жатқанымызда қасымызға салт атпен колхоз бастығы 
Нұғыман келген. Ол сырттай қарап біраз тұрды-тұрды да одан соң Ырысбекке таяп 
кеп, бәсең үнмен бірдеңе деді. 
− Кедергі жасамаңыз! — деді Ырысбек дүңк етіп. Нұғыман тағы да бірдеңе-
бірдеңе деген. 
− Мен өзім білем не істейтінімді, аулақ жүріңіз! — деді Ырысбек тағы да 
қатты сөйлеп. 

Бұл жолы Нұғыман даусын көтеріңкірей сөйледі. Біз оның «соғыс», «колхоз», 
«аудан» деген жекелеген сөздерін ғана естідік. Ырысбектің жүзі күп-күрең боп 
түтігіп, көзі алақ-жұлақ ете қалды. 
− Кет, кәне, өлмей тұрғаныңда!- деді ақырып.- Мен қанымды төгіп келдім! 
Мына сендер үшін төктім! Сендер үшін кеудемді жау оғына төсеп, өкпемді оққа 
тескіздім!..- деп көкірегін соғып-соғып қалды. Біздің зәреміз ұшып кетті. 
Иығындағы мылтығын жұлып ап, Нұғыманды табанда атып тастайтындай боп 
көрінді. 
Нұғыман атының басын бұрды да қырманға қарай жүріп кетті. Ырысбек 
болса оның соңынан көпке дейін айбат шегіп, ашуын баса алмай селкілдеп тұрып 
алды. 
− Соғысқа көмек дейді ғой, мен көмек етпегендей. Саған қарағанда көмекті 
мен көрсеттім, қанымды төгіп… Ауданмен қорқытады ғой мені, ауданнан асып 
облысқа бар, таярым жоқ сөзімнен. Ешкіміңнен қорықпаймын. Өзім қаным қарайып 
келген адаммын, шетіңнен жайратайын!.. 
Мұнан кейін біздерге мүлде ешкім маңайламайтын болды. Әжібек қарап 
жүре ме, күнде бірдеңені ойлап шығарады. «Басқолбасшының алма жегісі келді. 
Қазір барып, анау алып алма ағаштың сарғайып піскен алмаларынан әрқайсың 
елу-елуден таңдап алма әкеліңдер!» — деп бұйырады. Лаж жоқ, орындаймыз. 
Қиқаңдасаң көк шыбықпен дүре соғады. Бәтен мен Санатқа бір-бір реттен дүре 
соғылған, көк шыбықтың ізі құйрықтарынан бір жеті бойы кетпей көгеріп жүрді. 
Алғашқы күндердегісіндей емес соңғы кездерде Ырысбек бір түрлі өзгере 
бастады. Әнеу күні ауылды аралап шыққан, өзгеріс сонан бері пайда болды. 
Әжібек екеуміз қасына еріп жүріп ек сонда. Ол әуелі қара қағаз келген үйлерге 
кіріп көңіл айтып, онан кейін үлкен ақсақалдары бар үйлердің кемпір-шалдарына 
сәлем бермек еді. 
Ең бірінші ауылдың ең үлкен қариясы, тоқсаннан асқан Қуатбай шалдың 
үйіне кіргенбіз. Осыдан екі. жыл бұрын жалғыз немересінен қара қағаз келіп, 
жадап-жүдеп, шөгіп отырған қария алғашқыда ЬІрысбекті танымай, шүйіле қарап: 
− Өкілмісің? — деп сұраған. 
− Жоқ, ата, мен Ырысбек деген балаңызбын ғой. 
− А! Өй, айналайын, жақсыдан қалған тұяғым. Кәне, бері еңкей! — деп, 
Ырысбекті иілтіп маңдайынан иіскеді.- Марқұм, бабаң Көкенаймен дәмдес, көңілдес 
болып ек. Ат жалын бірге тартып мініп, мал табуға бірге аттанып ек. Не заман өтті 
сонан бері…- деді көңілі жасып, даусы бұзыла сөйлеген қарт. Бір сәт түйіліп 
отырып қалды.- Шау қарға құсап әңгіріп енді отырған отырыс мынау. Өкілмісің 
дегенім, осында ауданнан жүрген шолақ қол бір өкіл бар. Не керек екенін 
білмеймін, атаңның аузына… біраз күн болды, айналшық жегендей осы үйдің 
алдынан шықпайды. 
− Ей-и, жарықтық-ай, нең бар айдаладағы біреуді жазғырып,- деді жүн түтіп 
отырған кемпірі. 
− Жоға, неменеге келе береді деймін-ау, осында. Суқаным сүймейді өзін. 
− Е-е, құдай басқа салған соң көнбеске шараң не. Темірім тұрса келмек 
түгілі аяғын қия басар ма еді! — деді кемпір көзіне жас алып, ауыр күрсіне. 
− Иә-ә, өлмеген соң көнеді екенсің бәріне де. Бір заманда жел жағымнан 
ешкімді өткізбеймін деген көкжалыңның бірі мен едім, бүгінде әркімнің аяғының 
астында тапталып жатқаным мынау,- деді мұңын шаға сөйлеген шал.- Жә, қол-
аяғың аман келдің ғой, қарағым! Бәрінен де үлкен олжа сол. Әй, кемпір, жүніңді 
таста! Шай қайнат, қазан көтер. Әлгі қоңыр кебені ұста, алыс сапардан бала 
келген екен. 

− Ас-суға рақмет, нан ауыз тисем болады. Ауылды тегіс бір аралап шықсам 
деп едім. Әлі асықпай келіп өзіңізбен әңгімелесем ғой,- деді Ырысбек. 
− Жөн, онда сөйт, кейін асықпай отыратындай боп, бір кел. 
Сыртқа шыққанымызда, қырманнан тас қоймаға астық тартып жүрген осы 
үйдің келіні Зибаш өгіз арбасымен есік алдына кеп тоқтап тұр екен. Ырысбекті 
көріп Зибаш анадайдан күлімсіреп келді де, қолдасып амандасқан сәтте шарасы 
жасқа еріксіз толып кеткен кезін жаулығының ұшымен сүртіп, сәл-пәл булыға өксіп 
жылап алды. 
− Түу, Ырысбекті көріп ем көзіме оттай басылды ғой. Темірімді көргендей 
болдым ғой,-деп, күйеуін есіне алды. 
Зибаш ақ құба өңді, көзі боталаған әдемі, толықша келіншек. Әжібек ылғи: 
«Осы біздің ауылда Зибаштан сұлу келіншек жоқ. Нағыз бота көз. Мүсіні қандай, 
уыздай толықсып көзді арбайды, балтыры қандай, түп-түзу топ-толық… Шіркін!.. 
Тезірек ер жетіп кәмелетке толсам үйленер едім»,- дейтін аузының суы құрып. Мен 
қазір Зибаштың со Әжібек мақтаған аяқтарына қарағам, қолдан тоқылған қалың 
жүн шөлки киіп апты, тұзу-қисығын айыра алмадым. Үстіндегі ескі шыт көйлегінің 
иық тұстары сетінеп-сетінеп жыртылыпты, ар жағынан жылт-жылт етіп жалаңаш 
еті көрінеді. Күн қақтап күреңіткен жүзі сәл тершіп тұр. 
− Зибашжан, халің қалай? — деді Ырысбек. 
− Хәлдің несін сұрайсың, Ырысбек-ау, көріп тұрсың ғой, өзің. 
− Сол баяғы әсем көркің. 
− Әй, Ырысбек-ай, көңіл үшін айтасың ғой, әйтпесе енді бізде не көрік 
қалды дейсің,- деп күлді Зибаш. Аппақ тістерін жарқырата күлімсіреп Ырысбектен 
көз алмай қарайды. Қымсынып қайта-қайта иығындағы жыртықтарын жапқансып 
қояды. 
− Баяғыда өзіңді алып қашу үшін Темірге күйеу жолдас боп барғаным есіңде 
ме? «Әй, Зибаш, сен бір түлкі қырдан қашқан…» — деп Ырысбек сөзінің соңын сол 
әндетіңкіреп жіберген. 
− Неге ұмытайын, дәл қазіргідей есімде. Енді қайтып оралмас дәурен ғой ол 
бір. 
− Иә, десеңші. Темір дегендер жігіттің сұлтаны еді ғой. Қайран замандас!.. 
− Ең болмаса екі қол, екі аяғынан айрылып, кеудесінде бір жаны келсе де 
риза болар ем-ау, тағдырға,- деді Зибаш көзі тағы жасқа толып. 
− Сабыр ет… 
− Сабыр етпегенде не істеймін. Жылап-жылап болғанбыз. Тек өстіп өзің 
сияқты ер-азаматты көргенде көңілің еріксіз бұзылады екен,- деп көзін сүрткен 
Зибаш тағы да жайдары күлімсіреді. 
Осы мезетте іштен шыққан кемпір: 
− Зибаш-ау, сен екенсің ғой,- деген. 
− Сусын ішкелі келіп ем. Бір шалап жасап жіберіңізші, ене,- деді жалт етіп 
көзімен қоштасқан Зибаш есікке қарай бұрылып. 
Мұнан кейін Ырысбек біздің үйге кірген. Әжем қалбалақтап есі шығып, 
мүлде қуанып қалды. 
− О, айналайын! Жарықтық көкемнің баласы екен ғой! Басыңнан 
айналайын, көзіңнен айналайын, қолыңнан айналайын…- деп бір сүйіп, бір жылап, 
шұбырта айналып-толғанып жатыр. 
Қызғанып кеттім де шыдай алмай: 
− Әже! — деп жетіп бардым алдына айқайлап. 
Әжем меселіңді қайтарушы ма еді сүюден. 

− Сені де айналайын, жігіт боп, ағасына ауылды көрсетіп ертіп жүрген,- деп 
шолпылдатып мені де мұрыннан, көзден сүйіп-сүйіп алды. Одан есік жақта тұрған 
Әжібекке таяп: -Әжібекпісің? Ой, тентек, одырайып тұр ғой өзі!.. Кәне, бетті әкел! 
Сені де айналайын, тентегінен! — деп оны да сүйді. 
Әй, әжем-ай, осынша дарқан сүйешек болармысың, дүниеде сендей әже 
жоқ-ақ шығар. Кәне, кімнің әжесі өстіп жұрттың бәрін алаламай мейірленіп сүйе 
алады?! Мен төбем көкке екі елі жетпей тұрмын. Міне, әжең болса осындай болсын 
деп, айқай салғым келеді мақтанып. 
Ырысбек біздің үйден де нан ауыз тиіп қана шықпақ болған. Сырттан аптыға 
ентелеп Нәзира әпкем кіріп келді де, Ырысбекті көріп қысылып қалды. 
− Мынау Нәзира ма?! Түу, әже, тілім тасқа, балаңыз тіпті азамат боп кетіпті 
ғой! — деді Ырысбек езуін жия алмай, Нәзира әпкеме ішіп-жеп қарап. Өзі қол беріп 
амандасты.- Кім ойлаған мұндай боп өседі деп, мен әскерге кеткенде кішкентай 
ғана бала еді ғой. 
− Нәзира деген күнім осы менің. Өй, көзіңнен айналдым сенің! Дастарқан 
жайып, нан турап, мына ағаңа айран құйып әкел,- деді әжем. 
Нәзира әпкем дастарқан жайып, нан турады, одан айран құйып әкелуге 
шығып кетті де, біразға дейін кірмей қойды. 
− Әлгі Нәзира қайда жоғалып кетті? — деді әжем шыдамсызданып: — Әй, 
Нәзира! Нәзира! 
Нәзира әпкем есіктің саңылауынан: 
− Қанат, бері шығып кетші! — деді. 
Мен жүгіріп шықтым. Нәзира әпкем екі тостақанға айран құйып, есік 
сыртында ұстап тұр екен. 
− Мә, сен апарып берші, әйтпесе мен ұялам,- деді.- Әнеу біреу Ырысбек 
дегеннің көзі жаман екен тіпті. 
Біздің үйден шығып келесі үйге бет алғанымызда Нәзира әпкем соңымнан: 
− Әй, Қанат! — деді дауыстап.- Қайт кері! Саған апам жұмыс тапсырып 
кетті. 
Мен амалсыз кейін қайрылдым. Апам айтты десе заң, қиқаңдауға болмайды. 
− Ал немене? Не жұмыс ол? 
− Тентірейтін түк те жоқ, ендігі осы үйдің еркегі сенсің, анау отынды жар! — 
деді. 
Сөйтіп, мен одан әрі ілесе алмай қалып қойып ем. 
Содан бастап Ырысбектің өзгерісі күрт. Жайдары бір әуендерді ыңылдап 
айтып, жез түймелерін құрым киіздің қиындысымен күніне әлденеше ысқылайды. 
Өзі өстіп күннен-күнге көңілденген сайын біздерді — балаларды болымсыз 
нәрсеге бола жазалауы да жиілеп, қатайып кетті. Бұрынғы «көзімнің нұрлары», 
«көкесінен айнымаған күнімнің», елжірей қарап айналып-толғанудың бәрі жайына 
қалды. Енді Әжібек құсап ол да бізді: «Әй, жетпегірлер!», «Әй, жүгірмектер!» — 
деп шақырады. Артымызды жалаңаштап, жерге етбетімізден жатқызып қойып көк 
шыбықпен шып-шып еткізіп дүре соққан кезде өзі айызы қанып, рақаттана тістеніп 
тұрады. 
Жаза да көбейді, салықтың түрлері де көбейді. Сол көп салықтарды өтеу 
үшін тау бөктеріндегі жабайы алманы дорбалап тасимыз. Шымырбай шалдың 
қауын-қарбызына да жиі-жиі аттанамыз, бірақ бәрібір жазадан қашып құтылу жоқ. 
Іріктеп әкелген алмаларыңның ішінен құрты бар бір алма шықса да, әкелген 
қауының дәмсіз болca да жаза тартасың, көк шыбықпен дүре соғады, ол аздай 
саптың алдына тұрғызып қойып, дәу табан әскер етігімен май құйрықтан теуіп қап 
қалпақтай ұшыратын «сорыңды алам» дейтін жазасы және бар. Оны да ойлап 

тапқан Әжібек. Бұл күнде Әжібек әбден семірген. Басқолбасшының бірінші 
орынбасары — оң қолы ретінде ол да бізден салық алады. Ырысбектен артылған 
тәтті қауын мен піскен алмалар соның аузында. Ендігі бізден салық ала алмай 
жүрген, есе тимей жүрген, ЬІрысбектің екінші орынбасары боп кейінде сайланған 
Қайрат қана. Әжібектен кейінгі Ырысбекке жаққан бала сол. Өзі білдіртпей ғана 
Әжібекпен тайталасатынды шығарды. Ырысбектің үйіне Әжібектен бұрынырақ кеп, 
етігін сүртіп тазалап, жез түймелерін жылтыратып ысқылап бәйек қағады. Кеше 
әуелдеп Әжібекті Ырысбектің үйіне кіргізбей қойды. «Басқолбасшы қазір шығады, 
осы далада күте тұр!» — деп. Әжібектің түрі жаман бұзылып кетті, бірақ ештеңе 
деген жоқ. Қызарақтаған күйі бізді сапқа тұрғызып, өзі есіктің көзінде тұрған 
Қайратқа қалай тиісерін, қалай мұқатарын білмей тістенумен болды. Онан соң 
әскери ойындар кезінде байқамағансып, ойнағансып барып Қайратты бір-екі рет 
аяғынан шалып қап, тоңқалаң асырған. Екі ретінде де жерге оңбай гүрс ете түскен 
Қайрат көзі жасаурап, жамбасын сипалай берді. Жылауға ұялды, көзі шіпілдеп 
жасқа толып кетсе де күлгенсіді өзінше. Өйткені, ойнап жүріп жыласа басы таз 
болады ғой. 
Әскери ойындар аяқталып, енді алмаға барамыз ба, әлде қауынға аттанамыз 
ба, деп бұйрық күтіп сапта тұрғанбыз. Ырысбек күрт түсі суып, ызғарланып келді 
алдымызға. 
− Әжібек! 
− Мен мұндамын, жолдас Басқолбасшы! 
− Қазір, табаның жерге тимей барып, Көлбай кереңнің сапысын әкел! — деді 
жеп жіберердей түйіле ақырып.- Бол! Бес минут уақыт берем!.. 
Әжібек жүгіріп кетті де әлден соң сапыны алып қайтып оралды. Ырысбекке 
ұсына берген. 
− Тарт ары! — деді Ырысбек дәл бір лас нәрсені көргендей сапыға жиіркене 
қарап.- Тағы бес минут уақыт берем, осы күйінде Көлбайдың үйіне апарып Әпіштің 
қолына тапсыратын бол. Өзіңнің қашан, қалай ұрлап алғаныңды айт! Ал сен 
екеуің,- деді сапта тұрған екі баланы нұсқап,- бірге ілесіп барыңдар да мынаның 
қалай тапсырғанын қарап тұрыңдар. Маған айтып келесіңдер! 
Енді Әжібек пен әлгі екі бала жүгіріп Көлбай кереңнің үйіне кетті де, көп 
кешікпей ентіге жүгіріп үшеуі қайта жетті. Біз саптағылар әлі тым-тырыс, 
қозғалмай тұрмыз. 
− Мен айтқандай түсіндіріп тапсырды ма? — деп сұрады Ырысбек екі 
баладан. 
− Иә, өзім ұрлап алып едім деді… 
− Дұрыс. Орындарыңа тұрыңдар! 
Ырысбек басын сәл төмен салып, жерден бірдеңе іздеген адамдай саптың 
алдында ерсілі-қарсылы адымдап ойланып жүр, шпоры шылдыр-шылдыр етеді. 
Әжібек боп-боз болып саптың басындағы өз орнында тұр. 
− Қайрат! — деді сәлден кейін Ырысбек қалтасынан кілтті шығарып.- Мә, 
мынаны айдап апарып қама анау қораға! 
Біз Әжібек тайталасып бірдеңе дер, сөз қайтарар, болмаса қаша жөнелер 
деп ойлағанбыз, түк те өйткен жоқ. Қолын артына қайырып ұстады да, Қайраттың 
алдына түсіп, қораға қарай өзі жүрді. Әжібек қамалғаннан кейін, сапыны алған 
кезде, оның қасында болған төртеумізді алға шығарды Ырысбек. 
− Әрқайсыңа екі көк шыбықтан дүре, екіден «сорыңды алу!» — деп жаза 
кесті. 
Біз бір-бірімізге жаутаңдай қарап, үн-түнсіз ышқырымызды босатып, 
арқамызды жалаңаштадық та қатарласып етпеттей жаттық. Ырысбектің қолындағы 

көк шыбық екі реттен «шып-шып» етіп арқаларымызды тіліп-тіліп өте шықты, 
көзіміз жасқа толып-толып кетті, бірақ тістеніп жылағамыз жоқ. Онан соң қатар 
тұрып кезекпен екі реттен «сор алғыздық», теуіп қалады, ұшып түсеміз, қайта кеп 
тұрамыз, тағы тебеді. Көзіміздің жасын жеңімізбен сүрте бердік, бірақ ешқайсымыз 
қың етіп дыбыс шығарғамыз жоқ. Шыдап бақтық. 
Бізді жазалап болғаннан кейін сапқа қайта тұрдық та, Ырысбек қораға кіріп 
кетті. Әжібекке не істегенін білмейміз, бір кезде оның: 
− Ойбай-ай!.. Ойбай-ай!..- деп зар қағып шырқыраған даусы шықты. Өкіріп 
жылады. 
Шып-шып еткен көк шыбықтың ысылы, онан гүрс-гүрс тепкен «сор алудың» 
дыбысы, «Ағатай-ай!.. Ағатай-ай… құлың боп өтейін!…» деп шырқырай жалынған 
Әжібектің құлындағы даусы… Көзімізбен көрмесек те Ырысбектің Әжібекті аяусыз 
қатты жазалағанын сезіп тұрмыз. Әжібекке жанымыз ашып, бір-бірімізге жапақтай 
береміз. Ара түсуге қолдан келер дәрмен жоқ. 
Ырысбек көптен кейін шықты қорадан. Терлеп кетіпті, орамалын алып бет-
аузын, мойнын сүртті. Қолы қан екен, Қайратқа су алғызып, жуынды. Біз әлі тырп 
етпей тұрмыз. Қанды көргеннен кейін мүлде үрейіміз қалмады. Әлден уақытта 
сүйретіліп Әжібек те шықты: аузы-мұрны қан-қан, қолымен арқасын, артын ұстай 
береді, өксігін әзер деп басып кеп орнына тұрды. 
− Бүгін ешқандай тапсырма болмайды, тараңдар! Вольно! — деді Ырысбек. 
Әжібек екі күн үйінде ауырып жатты. Апасына Ырысбектен жеген таяғын 
айтқан жоқ: «Абайсызда темір-тұмыр жатқан шұңқырға домалап құлап түстім»,- 
деп қойды. Мен оған аяныш білдіріп: 
− Ырысбек деген жауыз екен ғой…- дей бергем. 
− Былжырама әрі! — деді ол бірден кесіп түсіп.- Ырысбектікі дұрыс. Осындай 
болмаса оның қай жері Басқолбасшы. Дұрыс істеді. Менің өзіме де керегі сол еді. 
Әскери тәртіпте жүріп, Басқолбасшыға қиянат істеуге бола ма екен. Егер нағыз 
әскердің қатарында жүрсек, мұндай қылмысым үшін мені ату жазасына кесер еді. 
Так што, Ырысбек мені дұрыс жазалады. 
Мен тосылып қалдым. Әжібектің сөзі маған дәлелді, жанды көрінді. Осыдан 
кейін Ырысбектің қалған төртеумізді жазалауын да дұрыс деп білдім. Күнделікті, 
сабақтан шыққан соң, бұрынғымыздай Ырысбектің үйінің алдына жиналып, әскери 
ойындарымызды өтей бердік. 
Бірде Ырысбек ойынды күндегіге қарағанда ертерек таратты да, маған: 
− Сен тоқтай тұр! — деді. 
Мен балалардан бөлініп, оның қасында жалғыз қалдым. Ол шырт дегізіп 
тісінің арасынан түкіріп қойып, маған бастан-аяқ сынай қарады. 
Ырысбекпен бірінші рет бетпе-бет жеке қалуым еді. Көзі тура қарағанда 
алақ-жұлақ етіп өңменіңнен өтіп, қорқынышты екен. 
− Сені өзі тәуір жігіт бола ма деп жүрген баланың бірісің,- деді даусы жұмсақ 
шығып.-Сондықтан, ете бір жауапты тапсырма жүктегелі тұрмын. Қалай, аузыңа 
берік пе едің? 
Мен басымды изедім. 
− Олай болса, мә, мына хатты ал да, қазір анау тас қоймаға барып, күтіп 
отырып, астық құюға келген кезінде Зибашқа беретін бол. Тура қолына ұстат! 
Байқа, хат бергеніңді ешкім көрмейтін де, білмейтін де болсын. Ұқтың ба? 
− Ұқтым, Басқолбасшы Ырысбек аға! 
− Бар онда, орында тапсырманы! Әй, тоқта! Көшенің ортасымен жүрмей, 
мына шет жақпен кет. Көп ешкімнің көзіне түспе! 

Мен ауыл үйлерінің сырт жағымен елеусіздеу айналып, тас қоймаға қарай 
тарттым. Ұзақ күтіп отырып, дәл күн батар шақта Зибаш келген кезде жүгіріп 
қасына барып, жып еткізіп хатты қолына ұстата салдым да, алды-артыма қарамай 
зыта жөнелдім. 
− Әй, бұл не?!. Әй, тоқта!..- деп артымнан дауыстағанына қарағам жоқ. Хат 
тасығаныма бір түрлі қатты ұялдым. 
Үйге кеп, әжем құйып берген жылы суға қол-аяғымды жуып, аяғымның 
жарылған жерлеріне шикі қаймақ жағып, онан тамағымды ішіп, жатуға 
ыңғайланып отырғам. Әжем кішкене балаларды баурына алып, ертегі айтуға 
кірісті. Апам мен Нәзира әпкем қырманда, екеуі де әзір қайтпайды. Біз ұйықтап 
қалған кезде, түннің бір уағында келеді де, таң қылаң бере қайта кетеді. 
Сондықтан оларды біз — балалар көп кере бермейміз. Бас-көзіміз — әжем. 
Тұсымдағы терезені біреу шертіп қалды, жалт қарасам Әжібек екен, тез 
тысқа шық дегендей белгі берді. Лып етіп шыға қойдым. 
− Әй, әлгінде кешкісін ойыннан тараған кезімізде Ырысбек саған хат берді 
ме, Зибашқа тапсыр деп? 
Мен бұлтара алмай қалдым. 
− Иә, берді. 
− Ол хат қайда? 
− Зибашқа бергем. 
− Ақымақ!.. Ақымақ, есек!..- деп Әжібек күйіп-пісіп, ыза боп кетті.- Осы 
тұрғаныңда мұрныңды бет қып жіберсе обалың жоқ-ау! 
− Мен қайдан білейін, Ырысбек тапсыр деді. Басқолбасшы айтқан соң 
әскери тәртіп қой… 
− Тфу!.. Кеще!.. Менімен ақылдаспайсың ба әуелі. Түу, енді қайтейін-ай! 
Ішім удай ашып кетті-ау!.. Сары майдай сақтап, сыртынан күзетіп жүргенімде… Ал 
енді не болады?.. Не болады?.. 
− Оны неғыласың күзетіп? Кімге сақтамақсың? Күйеуі болса қара қағаз 
келген… 
− Мынаның көкуін-ай ей! — деп Әжібек мүлде күйініп кетті.- Немене, сонда 
мен адам емеспін бе сеніңше?!. Немене, мен Зибашты сүйіп, ғашық болсам аузым 
қисайып қала ма?!. 
− Сен… Сен кішкентайсың ғой әлі. 
− Өспейім бе екем, ей ақымақ-ау!.. 
− Мен қайдан білейін. 
− Бәсе, сен қайдан білуші ең, сен нені білуші ең!.. Дабай, үстіңе, аяғыңа 
бірдеңе киіп шық! Екеулеп іздейміз. 
− Кімді? 
− Зибашты. Бүгін кешкісін ол үйіне қайтқан жоқ. Дәуде болса Ырысбек оны 
бір жерде ұстап, басын айналдырып отыр… 
Мен үйге кіріп тез ғана киініп шықтым. Күздің кеші қоңыр салқын болатын. 
Ымырт үйіріліп, қас қарайыпты. Екеуміз құстай ұшып ең әуелі Ырысбектің үйіне 
келдік. Ырысбек жоқ. Дүрия жұмыстан қайтып, оның кешкі тамағын әзірлеп қойып 
елегізе күтіп отыр екен, қайда кеткенін білмейді. Ол үйден шығысымен Әжібек сәл 
ойланып алды да: 
− Қорықпайтын болсаң жүр! Не де болса, анау шеттегі жылқы қамайтын тас 
қораға барайық! — деді. Тартып кеттік. 
Долбарымыз дәл боп шықты. Зибаштың өгіз арбасы осы қораның алдында 
тұр екен. Әжібек екеуміз сыртынан айналып кеп, қораның төбесіне шықтық. 

Сабаны түсіп қалған ашықтау тұсынан қораның ішіне құлақ тосқанбыз. Ырысбек 
пен Зибаштың сөздері ап-анық естілді. 
− Ырысбек-ау, ұят қой ел-жұрттан. Қойшы, жіберші!.. Мұның не сенің 
шынымен-ақ зорламақсың ба?! — дейді Зибаш. 
− Зорлаймын,- дейді Ырысбек. 
− Мен сені адам деп шықтым ғой, Темірдің досы деп шықтым. Мұның қалай 
енді?! Қойшы, босатшы!.. Мен аттан салам ендеше. 
− Аттандап көр!.. Кәне, аттандашы… 
− Егер аттандаса барып ара түсеміз,- деді Әжібек құлағыма сыбырлап. 
Бірақ Зибаш аттандаған жоқ, қайта сыңғырлап күліп жіберді. 
− Қытығым келеді, Ырысбек, ағатай, қойшы енді… Ұяла-мы-ы-н… 
Мұнан әрі екеуі де сыбырлап сөйлесе бастады. 
− Ал көрдің ғой! — деді Әжібек қайтадан маған ызаланып,- Ақымақ!.. Осы 
қазір итеріп жіберейін бе, екеуінің үстіне!.. Әкеңнің… иттер… 
Әжібек ызақорланып жылап жіберді де, жерге секіріп түсіп кетті. Мен 
соңынан секірдім. Бірақ ол маған қарамастан ауылға қарай жүгіре жөнелді. Қуа 
жүгіріп едім ілесе алмадым, қараңғыда екі-үш рет сүрініп, ұшып түсе жаздадым. 
− Әжібек! Әжібек! — деп дауыстап едім, жауап болмады. 
Үйге қайттым. Көңілім сынып, торығып келем. Ырысбекті де, Зибашты да 
өлердей жек көріп, өз-өзімнен булығып келем. Бір түрлі ызалану, қорлану бар 
бойымда. Айқай сап екеуін де дүниедегі ең жаман, лас сөздермен боқтағым 
келеді… 
Ертеңіне мен төсектен тұрмай жатып Әжібек келді үйге. 
Әдеттегісіндей ыржиып күлмейді, өңі сынық. 
− Қанат, мен дегендерің бүгіннен бастап Ырысбектің үйіне жоламаңдар,- 
деді.- Әнеу күні сен дұрыс айтыпсың ол деген жауыз адам екен. Кездескен 
балалардың бәріне мен де айтайын, сен де айт. 
Мен үнсіз басымды изедім. 
Екі күннен кейін, ата-енесін еңіретіп жылатып, Зибаш Ырысбектің үйіне 
көшті, ал Дүрия зар еңіреп, жылап Көлбай кереңнің үйіне барды, Әпіш жылап-
сықтап, көрпе-жастығын арқалап сиыр фермаға кетті. 
2 
Сабақтан келсем, Нәзира әпкем үйден сусын алып, қырманға қайта кеткелі 
тұр екен. Мені көріп қуанып қалды. 
− Жақсы болды ғой, сені апам ертіп кел деп еді,- деді.- Кәне, тез тамағыңды 
іш те, менімен бірге жүр. 
− Иә, бармаймын. Мен не істеймін қырманда? — дедім, бірдеңеге жұмсаған 
кезде қыржия қалатын жылаңқы әдетіме басып қынжылып. 
− Не істейтініңді барған соң көресің. Қыржиятын түк те жоқ! — деді Нәзира 
әпкем құдды апамша дікілдей ұрсып.- Ырысбек пен Әжібекке ілесіп әбден бетіңмен 
кетіп болдың ғой. Жетеді енді! Қырманға барып, бір ауық малатастың басына мін. 
Сөйтіп қолқабыс ет. Немене, дардай болғаныңша сандалып көше таптап жүре 
бермексің бе?! Астық деген барлық участкелерде пісе қауырт бастады. Күні-түн 
дамыл көрмейтін қызу науқан енді туады. Адам деген жетіспей жатыр. Ал бұл 
деген әлдекімдерге ілесіп ап, ойыннан басқа білері жоқ. Желкеңді үзіп жіберейін 
бе осы! 
Соңғы кездері байқап жүрмін, осы Нәзира әпкем кей-кейде апамнан мүлде 
айнымай кетеді: түрі де, мінезі де, даусы да, қаталдығы да, ең аяғы дікілдеп 
ұрысқанына дейін. Қазір де дәл апам сияқты ұрсып тұр. Жо, мұндай кезінде оған 
қарсыласып абырой таппайсың. Дойырлығы ұстап ұрады да тастайды. Кімге 

шағынасың? Әжеме айтар болсам: «Әй, Нәзира, сен бе!.. Сен!..» деп құр 
доңайбаттанып сес көрсетіп ұрсады да қояды, ал апама айтар болсам Нәзираның 
сөзін қостап, өзімді онан әрмен таяқтауы мүмкін. Сондықтан: «Бәріңнің әлің маған 
жетеді, бәрің маған қожасың. Қит етсем желкемді үзуге дайын тұрасыңдар!» — деп 
жыламсырап, біраз қомпылдадым да қойдым. 
Нәзира әпкем қырманға ертіп әкелді де, айтқанындай-ақ, Байдалы шал мен 
Көлбай керең екеуі кезектесіп мініп жүрген малатастың басына мінгізді. 
− Е, енді дұрыс болды ғой,- деді қуанып кеткен Байдалы шал.- Малатастың 
басына атқа жеңіл осылар мінуі керек қой. Ойбай-ау, бұларға ойын сияқты емес пе 
бұл. Ал Қанат, тартып ұста тізгінді. Сенің апаң өзі кәмөнес, өзі біргәдір, сондықтан 
оның балалары мына сендер басқаларға үлгі-өнеге көрсетіп отыруларың керек. 
Бүгін сенің қырманда істегеніңді көрсе, ертең басқа балалар да келеді жұмыс 
істеуге. 
Ала көз торы ат дүңк-дүңк желіп, астықтың бауы төсеулі таптанды шеңберді 
айналып жүріп кетті. Соңындағы дөңбек көктас да дүңк-дүңк етіп домалап келеді. 
Бір айналдым шеңберді, екінші айналдым, үшінші, төртінші… тағы да айналдым, 
тағы да… тағы да… Әбден бір мойын боп қыржиып алған торы ат бір қалыпты 
дүңк-дүңк желісінен аумайды, соңындағы көктас та дүңк-дүңк домалайды. Айнала 
бердім, айнала бердім… сәлден кейін төңірек тегіс маған қосылып шыр көбелек 
айналып жөнелді. 
Торы аттың желісі мұндай қатты түйдек болар ма, ішімді солқылдатып 
түйгіштеп жіберді, бүйірім түйнеп ауырып кетті. Далбасалап, аз да болса себі 
болар деп ердің қасынан ұстап алдым, бірақ түймештеген дүңк-дүңк желіс ес 
таптырар емес, мүлде берекемді қашырды. Осы кезде: 
− Әй, жығылып қалма! — деген Байдалы шалдың даусы алыстан жер 
түбінен жеткендей болды. 
Тістеніп көзімді жұмдым, бәрібір дүние тегіс айналып тұр. Қайта-қайта құлап 
бара жатқандай болам да, шеңбердің ішкі жағына қарай қисайып, ердің қасынан 
қыса түсем… 
− Тоқта! — деген дауыс шықты. «Уһ!» — деп аттың басын тарттым. Түу, 
шіркін-ай, тоқтап тұру қандай жақсы, рақат. Ішімнің түйнегені сап басылды. Тек 
төңірек қана әлі зыр қағып айналып тұр. Көзімді жұмып ем, бәрібір тоқталмады 
үйіріліп айнала берді. Ат үстінен ауып түсе жаздадым. 
− Ештеңе етпейді, өсти-өсти үйренеді,- деген Байдалы шалдың сөзін 
құлағым шалды.-Мұндай күнімізде өзіміз жапан дүзде апталап жалғыз қалып 
жылқы бағушы ек. 
Шеңбердегі бастырылған астықтың сабаны мен дәнін екі жаққа бөліп, 
сыпырып үйіп, жаңадан астық баулары төселгенше едәуір ес жиып, өзіме-өзім 
келіп қалдым. Үзеңгіні қысқарттырдым, астыма ескі бір көрпеше салғыздым. 
Торы аттың дүңк-дүңк желісі қайта басталды. Қырмандағы у-шу құлаққа тек 
зың-зың, зың-зың ғана естіледі. Жұрт сөйлесіп жүр ме, әлде жамырасып жүр ме, 
айырып болмайды. Әйтеуір тек ішімді түйгілеу азайды, үзеңгіге аяғымды шіреп 
қопаң-қопаң етем, дүние тегіс тағы да шыр көбелек айналып тұр, бірақ 
алғашқыдағыдай емес, оған да үйренейін дедім. 
− Тоқта! — деген таныс дауыс шықты. 
Әбден дағдыланған торы ат өзі-ақ шеңберден шетке шығып қалт токтай 
қалды. 
− Ой, бәрекелде, міне, жігіт болды деген осы,- деді тағы да Байдалы шал.- 
Тіпті көзіміз ашылып қалды ғой, көп жасағыр-ай! Әй, Нәзира, шешеңе айт, той 
жасасын, мына ұлының жігіт болғанына. 

− Ибай-ау, қайнаға-ау, оны айтатын дәнеңе жоқ, тана тағып жіберсек болды 
ғой,- деді астық қаптап жүрген әйелдердің біреуі майыса сөйлеп. 
− Иә, сөйтелік. Әй, қатын, қалтаңда танаң бар ма? 
− Тесік тиын да жарайды емес пе? 
− Жарайды ғой, әкеші кәне! 
− Менің қалтамда бір моншақ жүруші еді. 
− Әкел моншағыңды да, тана ғып тағуға жарай береді. 
Сөйтіп, қырмандағы әйелдер кеу-кеулесіп тесік тиындарын, тана-
моншақтарын жинап, менің қарсылығыма қарамастан омырауыма, етегіме тізілтіп 
тігіп тастады. 
− Ал енді шешең той жасамай көрсін. 
− Бәсе, кешеден бері иегім қышып жүр еді, бригадир жеңешемнің үйінен бір 
тоятын болдым. 
− Өзі қайда жүр, шешесі? 
− Орақшылар жаққа кеткен. 
Әйелдердің қоршауынан Байдалы шал кеп айырып алды. 
− Әй, шырақтарым, болды енді, жұмысты тоқтатпаңдар,- деді. 
Торы атты тебініп қап, шеңберге түсіп дүңк-дүңк желе жөнелдім… 
Неше айналым бау астық бастырғаным есімде жоқ. Кешкісін торы аттан 
тәлтіректеп түскен кезімде бойым бір-ақ тұтам боп қысқарып қалған сияқты 
көрінді. Тақымым, үзеңгі бау қажаған сирағым ду-ду ашиды. Басым шыр көбелек 
айналып тұр. Көзімді жұмып жата кеткім келеді, бірақ өйтуге болмайды, онда 
Байдалы шал мен басқа жұрттың алдында масқара болам ғой. Бар күшімді жиып, 
аяғымды барымша нықтап түзу басып ауылға қарай бет алдым. Ұясына қонуға 
сүйем қарыс қалған күн шіпілдеп қызарып тұр. Әзі дөңгелеп айналып тұрған 
сияқты. Құлағыма лақ маңырағандай болады. Едәуір жүріп қырманның шуынан 
алыстаған соң ептеп есімді жидым. Артымнан лақ әлі маңырап келе жатқан 
сияқты. Қарасам, Мәри деген қыз, маған тоқта дегендей айқайлап келеді. Сөйте 
тұрып өзі мүлде асығар емес, аяғын санап басқандай жүреді. 
− Жүретін болсаң жүрсеңші енді! — дедім ит жыным ұстап. 
− Маған қатты жүруге болмайды,- дейді. 
Әншейінде тыраңдап көшенің ана басынан бір көрінсе, мына басынан бір 
көрініп жүгіретін, аяқ асты мүләйімси қапты. Мен ыза боп, қарайламай кете беріп 
ем. 
− Қанат, ағатай… күнім, ағатай, тоқташы…- деп жыларман боп жалынды. 
− Енді жүр дедім ғой мен саған. 
− Маған қатты жүруге болмайды. 
Амал жоқ, күтіп алдым. Қырман мен ауылдың екі ортасында қалың қамыс 
пен қара қоға өскен кішкентай жыра-сай бар болатын, содан қорқып келеді. Ол 
жырадан жалғыз өтуге қыздардың бәрі қорқады, сондықтан ылғи өстіп біздерге — 
балаларға жалынып жүргендері. Жақындап келген Мәри артына, қырман жаққа 
қарай жалтақтап қарап қойып: 
− Мен саған қазір бірдеңе айтам. Т-с-с!..-деді құпиялағандай сыбырлай 
сөйлеп.- Туу, омырауындағы таналардың әйбетін-ай, маған да неге тақпайды екен 
өстіп. 
Мәри менен бірер жасы кіші және бір класс төмен оқиды, бірақ өзі сонысына 
қарамастан қол-аяғы сидаңдап бойы менімен бірдей. Өзін жұрт «әртістің қызы» 
дейді, әкесі әртіс бопты. Әртіс әкесі соғысқа кеткен соң шешесі біздің ауылдағы 
төркіндерін сағалап қаладан көшіп келген. Қазір шешесі, бірінші класта оқитын інісі 
үшеуі ғана тұрады. Әртістің қызы болған соң ба, Мәри кейде ауылдың басқа 

қыздарына қарағанда өзін тәлпіштеу ұстап, белін бұраң-бұраң еткізіп жүретіні бар. 
Біз — балалар ондайда сыртымыздан: «Ой, өзін ырбаңдатпай қағып жіберсе!» — 
деп кіжінеміз де, іштей оның сол қылығын өлердей ұнатып тұрамыз. 
Ұнататынымызды сезетін болу керек, қарсы келгенімізде көзін сүзілдіріп, өп-өтірік 
күлімсірей қалатыны бар. Жұқалтаң ақ құба өңі, қаламмен сызғандай қиылып 
тұратын қасы мен көзі сүйкімді-ақ. Өзінің мінезі де жақсы. Әсте мұңаю, қынжылу 
дегенді білмейді, қашан көрсең сықылықтап күліп жүргені. Мысалы, көктемде 
шешесі қойда сақманда жүргенде Мәридің шашы биттеп кетіп, Мұқан ағай 
ұстарамен тып-типыл, айнадай ғып сыпырды да тастады. Сонда ғой басқа қыздар 
болса өгіздей өкіріп, буынып өлер еді, ал Мәридің ойына да кіріп шыққан жоқ. Өз 
басын өзі қауын шерткендей шертіп қойып: «Ур-ра!, енді мен еркек баламын!» — 
деп сықылықтап күлді де жүріп кетті. Сонан бері өзі еркек балаша киінеді, 
көйлегінің етегін шолақ шалбардың ішіне салып, ылғи ышқырланып алады. 
Бүгін де көйлегін ышқырланып алған. Қырмандағы шешесінің жанында боп, 
содан қайтып келеді. Іші ауырған адамдай аяғын тіпті кібіртіктей қапты. 
− Қанат, ақырын жүрейік. Мен саған қазір жыраның ішіне түскен соң 
бірдеңе айтам,- деп қояды. 
Жалғыз аяқ жолмен мен алда, ол артта ауылға қарай төтелеп жүріп келеміз. 
Екі жағымызда ат бойы қалың құрақ, күз түссе де сарғаймай көкпеңбек боп тұнып 
тұр. 
− Қанат, осы құрақтардың ішінде үлкендігі нақ жолбарыстай жабайы мысық 
бар көрінеді,-дейді Мәри. 
− Бар. Сен немене, қорқасың ба? 
− Қорықпай ше. Қыз басыммен қорықпайтындай мен кім едім, сонша. 
Жырақтың табанына таянғанымызда. Мәри: 
− Қанат, қолыңды әкеші,- деп қолымнан шап беріп қысып ұстап алды.- Осы 
арадан кеше мен ұзындығы тура қос құлаштай жылан көргем. Ойбай-ай, қорқам. 
Ақырын жүрші, ағатай. 
Жырақтың табанынан өтіп, қарсы қабаққа шыққанымызда Мәри: 
− Уһ! Жаным-ай, аман-есен өттік-ау, әйтеуір,- деп жүрегін ұстады. Онан соң 
кейін қарай бұрылып қарап қойды да, бұл төңіректе кемінде бір шақырымға дейін 
тірі жан жоқ болса да сөзін сыбырлай сөйледі: — Әлгінде саған айтайын дегенім…- 
деп бастады да, көзіме көзін қадап іркіліп қалды.- Саған сенуге бола ма өзі? 
Мен иығымды қиқаң еткіздім. Ол со көзімнен көзін айырмай қадалған күйде: 
− Тегінде сенің көзіңде қулық жоқ,- деді. 
Мен ыңғайсызданып қысылып көзімді тайдырып кеттім де: 
− Қойшы әрі,- дедім, ызаланған боп. 
− Рас айтам. Сенің көзіңде ешқандай қулық жоқ, демек саған сенуге болады. 
Ал бері қара…- деді тағы да құпиялай сыбырлап,- бері, құлағыңды әкеші… Мен 
қырманнан бидай ұрлап келе жатырмын. 
− Не?! 
− Тс-с!.. Ақырын, айқайлама. Мен бидай ұрлап келе жатырмын деп тұрмын. 
Міне, мына ышқырым толы бидай, сондықтан қатты жүре алмай келем. Тек 
аузыңнан шықпасын, ауданнан келген өкіл, немесе колхоздың бастығы естісе, онда 
мені тура соттайды. 
− Айтып нем бар. 
− Өзім де сенің айтпайтыныңды білем. Саған сеніп тұрмын ғой. 
− Мамаң бұл ұрлығыңды біле ме? 
− Қайдан білсін. Білсе мойнымды үзеді тура. Сенің апаң сияқты менің 
мамамның да мінезі тік, қатал ғой. 

− Білем. 
− Білсең сол. Енді бұл бидайды апама көрсетпей қарнымыз ашқан кезде 
қуырып жеп қоюымыз керек ініміз екеуміз. Бүгін қуыра алмаймыз, кеш боп кетті. 
Ертең сабақтан шыққан соң болмаса… Қолың тисе кел, бірге қуырып жейміз… 
− Көрермін,- дедім мен. 
Күн ұясына қонып, төңірек алагеуім тарта бастады. Ауыл үйлерінің 
мұржаларынан жарыса көтерілген түтіндер сыриып сонау көктеңбіл аспанмен 
сіңісіп жатыр. Үйдің мұржаларынан ұшқан от ұшқындарындай әр тұстан жылт-
жылт етіп жұлдыздар көрінді. 
− Қанат, мә, сағыз шайнайсың ба? 
− Жер сағыз ба? Әкел. 
− Иә. Бағана түсте жинап алғам. Шайнай берсең тісіңді аппақ қылады. Міне, 
қарашы менің тістерімді. 
Мәри тістерін көрсетіп күлімсіреді. Ымырт шапағында жарқыраған аппақ 
тістері маржандай тізіліп сүп-сүйкімді көрінді. Өзі көзін сүзілте қарайды. 
− Мә, мына таналарды сен қиып ал. 
− Жо, болмайды ғой, өйткені оларды саған тақты ғой үлкен кісілер. 
− Онда біреуін ал. Таңдағаныңды. 
− Біреуін алуға болады. Міне біреу көгін… жоқ, қызылын… жо-жо-жоқ, ағын 
алайын. 
Ол омырауыма еңкейіп, өзіне ұнаған тананы тісімен қырш еткізіп қиып алды. 
− Ой, Қанат-ай, рақмет…- деді мәз болып. 
Ол өз үйіне қарай, мен өз үйіме қарай кеттік. Басымның шыр көбелек 
айналғаны, тақымымның, сирағымның ду-ду ашығаны қайта басталды. Өне бойым 
салдырап, әбден шаршағанымды да сездім. 
Үйге келісімен тамақ ішуге де мұршам келмей мұрттай ұштым. Көз 
алдымның, төңірегімнің бәрі айналды да тұрды. Өзім де айналып жатқан 
сияқтымын, айналу… айналу… айналу… Өстіп ұйқылы-ояу талаурап жатқам, біреу 
кеп басымнан сипады, одан омырауымдағы тана-тиындарды көрді. Мырс етіп күлді, 
апам екен. Еңкейіп маңдайымнан иіскеп, ернінің ұшымен жұмсақ қана сүйді. 
Көкемнен қара қағаз келгеннен кейінгі жердегі апамның бірінші рет күлгені осы 
шығар, сірә. 
− Әжесі-ау, мына балаңның омырауын көрдің бе? — деді онан соң. 
− Е, не бопты? 
− Қырмандағы әйелдер тана тағып жіберіпті. 
− А! Сөйтіп пе? Е-е-е, баласынан айналдым… Құлдығым… Көкесіне тартқан 
құлыным… Сенің жолыңа мен неге құрбаның боп шалынбаймын, садағаң боп неге 
кетпеймін!.. Көзімнің қарашығы…- елжірей кеп үстіме төнген әжем дүниедегі ең 
асыл сөздерді маған ғана теңеп шұбырта бастады. 
Мен ұйықтаған боп өтірік пысылдай түсем. Әжем мен апамды қуантқаныма 
көңілім өсіп, көкірегім жарылардай боп масайрап жатырмын. Шаршағанымды да 
мүлде ұмыттым. Шашымнан сипай түскен апамның қолы жұп-жұмсақ, ып-ыстық. 
Бүкіл өн бойыма бір түрлі бір алып күш толып кеткен сияқты, дүниеде менің 
қолымнан келмес, мен істей алмас іс жоқ сияқты. Өз-өзімнен сақылдап күліп 
жіберуге шақ жатырмын. Бірақ ояу екенімді білдіргім келмейді. Өстіп «ұйықтаған 
боп» жатып еркелегім келеді апама. «Әлі тұра тұрыңдар, әже, апа… мен әлі 
көрсетемін…» — деймін іштей. Осы сәтте біреу кеп мұрнымды шымшыды. 
− Ой, мақтаншақ-ой…- деді Нәзира әпкем.- Осы мақтаншақ өтірік ұйықтап 
жатыр. 

− Жә, оятасың онысы несі, ұйықтап жатқан баланы мазалап,- деп апам оған 
жекіп қойды. 
Мен Нәзира әпкем тағы бірдеңе деп кеп түртпектесе шыдай алмай күліп 
жіберерімді білдім де, ұйқысыраған боп аударылып, бетімді шамның жарығынан 
бұрып жаттым. Апамның қолы шашымды әлі де сипап отыр. 
− Амандық боп, мына астықты жинап алған соң анау кебе лақтың бірін 
сойып, әйелдерге кішкентай бір той-томалақ жасап беру керек енді,- дейді. 
− Онда мен анау сары ешкінің лағын ептеп, жемдей берейін,- дейді әжем. 
− Түу, өсти қалатындарыңыз-ай, осы сіздерде ғана бала бардай. Бір күн, 
жарым күн барып қолқабыс еткенде тұрған не бар екен, соған бола той-томалақ 
деп дабырайтатын түк те жоқ,- дейді Нәзира әпкем. 
− Халқымыздың дәстүрі, ырым ғой,- дейді апам. 
− Баланың жұмыс істегені де ырым бопты. Онан да бұлардың бәрін 
желкелеп отырып жұмысқа салу керек. Әйтпесе анау Ырысбек деген мен Әжібекке 
ілесіп істемейтіндері жоқ. Мына біздің ұл Зибаш пен Ырысбектің арасына хат 
тасушы болған көрінеді. 
− Жә, не боса соны сөйлемеші әрі,- деді апам жақтырмай. 
− Рас айтам. Маған сенбесеңіз оятып ап, өзінен сұраңыз. 
Нәзира әпкемнің мына сөзі мені төбемнен ұрғандай қылды. 
Теріс қарап жатқан күйде тынысым тарылып, жерге кірердей қысылдым. 
Бет-жүзім дуылдап кетті. Нәзира әпкеме ыза боп жатырмын: «Тоқтар екеуінің 
кездескендерін талай жасырып едім… Бәлем, тұра тұр»,- деймін іштей кіжініп. 
Апам мені оятқан жоқ. 
− Бар, сапылдамай, мына әжеңе бидай түйіп беріп кет, көжеге салатын,- 
деді, Нәзира әпкеме. 
Мұнан әрі Нәзира әпкем ауыз үйге шығып, гүрсілдетіп кеп түйе бастады. 
Әжем мен апам екеуі шаруа жайын сөз етіп кетті. Дәйім бәрін білгісі кеп 
отыратын әжем астықтың түсімін сұрайды, апам орташа дейді, бірақ соның өзін 
төкпей-шашпай жинап алса мемлекетке тапсыруға да, тұқым құйып алуға да жетер 
еді, дейді. 
− Еңбекке ештеңе бермейсіңдер ме? 
− Білмеймін. Әй, қиын… қиын…- дейді апам күрсініп.- Мынау ойдағы 
колхоздардың биыл астықтары күйіп кетіпті, олардың тауқыметі де бізге түсе ме 
деп ойлаймын. Бүгін бастықты ауданға шақыртып кеткен, сірә сол жайында болар. 
− Е, жаратқан алла, пейіліңді тарылтпа…- деп әжем ауыр күрсінеді.- 
Мәшинемен орып жатырсыңдар ма? 
− Иә, мына жазықтағы астықты лобогрейкамен орып жатырмыз. Бірақ 
өндірімсіз, екі айналып тоқтап қалады, сына береді… Оны дұрыстап жөндейтін ұста 
да жоқ. 
− Әлгі неміс бала бар емес пе? 
− О, байқұс, жайын салып мықшыңдап-ақ жатады, бірақ бала емес пе… 
қазір жөндегені қазір бұзылып қалады. 
− Әттегене-ай, ә, темірді пісіре алмайды-ау, ә… Қайран Ақаттай ұста қайда 
дейсің?! Ой, қу соғыс-ай!.. Ал жат енді, шаршап келдің ғой. Таңертең ерте 
тұрасыңдар. 
− Жоқ, жатпаймыз. Қазір қырманға қайта кетеміз. Станцияға алты өгіз 
арбамен астық жөнелтуіміз керек. Соның екеуіне айдап баратын адам іздеймін. 
Әлгінде Қанаттың бүгін қырманға барып, жұмыс істегенін естіп, бетінен бір иіскеп 
кетейінші деп келіп ем үйге. 
− Нәзира да қайта кете ме қырманға? 

− Иә. Со жөнелтілетін алты арбаға астық тиеседі қазір барып. Қырманның 
басында ұйықтай салады ғой… Қой, тұрайын енді. Суық түсейін дегендікі ме, түнге 
қарай белім сырқырайтын боп жүр. Менің әлгі бел орағышым қайда екен? Төсектің 
ірге жағында сияқты еді ғой… Иә, сол ғой, бері тастаңыз… Әй, Нәзира, түйіп 
болдың ба? 
− Болдым. 
− Жүр онда. Екі арбамен кімдерді жіберсем екен деп, басым қатулы. 
Жұрттың бәрі жұмыста, ешқайсысын айыруға болмайды… Тіпті білмеймін… 
− Бір арбаны мен айдайын,- деді Нәзира әпкем. 
− Саған бір арбаны айдатуды өзім де біліп тұрмын-ау, бірақ станцияға 
барған соң қаптарды көтеріп апарып қойманың терезесінен құю керек, оған сенің 
шамаң келе ме? 
− Осы апам қызық. Мені әлі қолынан түк келмейтін бала көресіз-ау, деймін. 
Бір қап түгілі екі қапты екі қолтығыма қысып көтерем. 
− Өй, алаңғасар! — деді апам оның сөзіне ыза болып.- Екі қапты көтерем 
дейді ғой. Саған бір қапты көтерудің өзі ауыр. Шамаңнан тыс тыраштанба деп 
қанша айтамын осы. 
− Менің еш жерім де ауырмайды. 
− Сөйлеме әрі! Киін жылы киімдеріңді. 
− Станцияға барам ба? 
− Көреміз оны. Әлгі Ырысбекке барып сөйлессем бе екен, соқталдай еркек, 
қайтқанына жарты айдан асты, әлі үйінде жатыр. Бүгін Зибаш та шыққан жоқ, 
жұмысқа… Сол екеуін жіберсем дұрыс болар еді. Егер Ырысбек бармаса, онда 
Зибаш екеуіңді жіберем, амал жоқ. 
− Ол антұрғандар үйленіп алған дей ме? 
− Е, сөйтіпті ғой… Ал кетейік… 
− Байқа, абай болшы. Сенің мінезіңнің кейде тік кететіні бар. Ырысбек өзі 
соғыстан бұзылып, қаны қарайып қайтқан көрінеді, сөзге кеп қап, өзіңді жазым 
ғып жүрмесін. Мына ұсақ балалармен ойнап, ауыл арасында мылтық асынып 
жүрген түрінен шошимын. Әй, тегін емес… бір пәлеге ұшырайды сол… ұшырайды… 
Апам мен Нәзира әпкем шығып кетісімен көзімді ашып, басымды көтердім. 
− Әже, Ырысбектікіне мен де барайын ба? — дедім. 
− А! Сен әлі ұйықтамап па ең, қарғам-ау? Бар! Бар жүгір, ойбай,- деді әжем 
қолды-аяққа тұрғызбай.- Анау шешеңнің мінезін білесің, артық кетіп бара жатса, 
етегінен сүйресең де аулақ әкет, пәледен. 
Жүгіріп тысқа шықсам апамдар Нұрсұлу деген көрші әйелдің терезесін қағып 
тұр екен. 
− О кім-ей? — дейді іштен Нұрсұлу. 
− Біз ғой. Шық бері, бір шаруа боп қалды! — деді апам. 
Кеудешесін жүре түймеленіп шыққан Нұрсұлу: 
− Көзім енді ілініп бара жатыр еді. Не боп қалды ей, қатын? — деді даусы 
гүжілдеп. 
Нұрсұлу — түр-тұлғасы еңгезердей еркек пішінді, даусы гүжілдеген, өзі күшті 
әйел. Ауылдағы әйелдердің ең күштісі. Қайдағы ауыр, қиын жұмыстарға осы 
Нұрсұлу барады. Шіреніп тұра қап үлкен ағаш күрекпен астықты құлаштай 
тастаған кезде Байдалы шал да, Көлбай керең де астар болмай қалады,- дейді 
апам. Соғыстан бұрын, той-мереке кездерінде балуан деген еркектеріңнің өзімен 
белдесіп күреске түсіп, талай рет бәйге алыпты. 

− Екі күн ұйықтамағаныңды да білем, жә, қайтып кеп ұйықтарсың, қазір 
анау Ырысбекке кіріп шығайықшы, бар шаруа сол,- деді апам.- Жалғыз баруға 
дәтім жетпей тұрғаны. 
− Оның да жөн екен, бір есептен. 
Апам терезесі қап-қараңғы боп тұрған келесі үйді нұсқады. 
− Мына Бәтиқа үйінде ме? 
− Ол да осы әлгінде келді ғой қырманнан. Жатқаны жаңа шығар. 
− Оны да ертіп алайық. 
Енді үшеуі барып Бәтиқаның терезесін қақты. 
− О кім? 
− Біз ғой, жігіттерміз! Есігіңді аш, шық бері! — деді Нұрсұлу гүжілдеп.- 
Қасыңа қайсымызды аласың? Таңда өзің. 
− Өзім таңдасам, сені қайтем гүжілдетіп, жай колхозшысың, онан да бір күн 
де болса жаным жай табар, біргәдір жігітті қаламаймын ба,- деді есігін ашқан 
Бәтиқа. 
− Қалағаның мына біргәдір болса оңдырар. Жұрттан бұрын сені жұмысқа 
сап зорықтырып өлтірер. 
− Оның да рас. Бұл сөйтеді. 
Үшеуі де өзара әзілдеріне сылқ-сылқ күлісіп алды. Онан соң апам мен 
Нұрсұлу екеуі екі жақтап Бәтиқаға бірдеңе-бірдеңені түсіндіріп айта бастады. 
− Бұларың дұрыс екен,- деді Бәтиқа да сылқылдай күліп.- Не боса о босын, 
бір зәресін алайық өзінің… 
Осы сәтте ғана соңдарынан ілесіп жүрген мені байқап қалған апам: 
− Қанатпысың?! Сен неғып тұрып кеткенсің? — деді қатқыл үнмен.- Бар, 
үйге! 
− Әжем жіберді,- дедім мен. 
− Әжең жіберсе де бар, қайт! Жарықтық-ай, ұйықтап жатқан баланы 
мазалап. 
Мен тайсақтап шегіншектей бердім де, Нұрсұлудың үйінің тасасына 
тығылдым. 
− Жә, жүре берсін де,- деді Нұрсұлу.- Тобымыз көп болсын, онан да Қанатты 
жүгіртіп, анау Қалипа мен Сәруені де шақыртып алайық. Ол екеуі де жуан 
жұдырық қатындар ғой. 
− Оның да ақыл екен,- деді апам келісіп.- Әй, Қанат, бар онда, Қалипа мен 
Сәруені тез шақырып кел. Бір тығыз шаруа боп қалды де. 
Мен жүгіре жөнелдім де, әне-міне, дегенше Қалипаны да, Сәруені де оятып, 
асықтырып алып келдім. 
− Әй, әуселесін көріп алайықшы өзінің,- десіп Қалипа да, Сәруе де 
білектерін сыбанысып қызынып кетті. Әйелдердің бәрі жиналған соң апам бастап, 
барлығы Ырысбектің үйіне бет алды. 
− Сендер ауыз үйде тұра тұрыңдар. Мен өзім жалғыз кіріп, сөйлесіп 
көрейін,- деді апам, бәлкім, айтқанға ұрыс-жанжалсыз-ақ көніп қалар. 
Әйелдер әуелі терезеден қараған: Ырысбек шалқасынан түсіп домбырасын 
тыңқылдатып жатыр да, Зибаш қазан-ошақ жақта тамақ пісіріп жүр екен. 
− Әдіре қалғырлар, Қозы мен Баян ғұсап қапты ғой,- деді Нұрсұлу 
күңкілдеп.- Екеуін де осы қазір тырдай жалаңаштап шешіндіріп ап, біріне-бірін 
теріс қаратып байлап, әнеу шұңқырдағы суға тастай салсақ па екен. 
− Қайтесің жүзіқараларды. 
− Жоға деймін-ау, сайтаным ұстап тұрғаны түрлерін көріп. 

Апам ішке кіріп кетті де, басқамыз ауыз үйде қалдық. Мен бірден есіктің 
саңылауына жабыстым. 
− Кеш жарық! — деді апам. 
Ырысбек көзін бір рет алақ-жұлақ еткізгені болмаса, жатқан күйінен 
қозғалған жоқ, ал Зибаш есі шығып: 
− Ә, тәтем екен ғой, жоғары шығыңыз,- деп бәйек боп қалды. 
− Шықпаймын жоғары. Келген шаруамды осы арада тұрып-ақ айтайын,- деді 
апам.- Қараң қалғыр, Ырысбекке тидім де, германды жеңдім дедің бе, неге 
жұмысқа шықпадың бүгін? -деп Зибашқа бірден дүрсе қоя берді. 
− Тәте-ау, мен бүгінше… бүгінше… 
− Бүгінше дейтін түк те жоқ. Бүгін, ертеңді көтеретін уақыт па, осы кез. 
Адам жетіспей мұрнымыздан қан кетіп жатқанда. Қазір жинал да арбаңды жек. 
Станцияға астық тартасың! Бол, тез! — деп апам қамшысын үйірді. 
− Қазір ме? 
− Тура осы қазір! Ал сен, Ырысбек шырағым, не мына әйеліңмен бірге 
арбамен астық тартуға шық, әйтпесе, жүр анау қырманға, бидай тастасасың. 
Созылып жатуың жетті енді. Қатын-қалаш, бала-шағаның мойнына масыл болма. 
Нанымызды бекер жеме. Сен соғыста қан төгіп келсең, біз жанымызды беріп 
отырмыз. 
Зибаш біресе апама, біресе Ырысбекке жалтақтай қарап, киіне бастаған. 
Апамның сөзін шыбын шаққан ғұрлы көрмей жатқан Ырысбек: 
− Зибаш-ай, тамағыңды беріп, төсегіңді салсаңшы, жаным. Жаталық та,- 
деді жайбарақат үнмен. 
− Қазір, қазір… 
− Әй, шырағым, мен кімге айтып тұрмын. Тұр, көтер басыңды! — деді апам 
ақырып. 
− Зибаш-ай, мына кісіге есікті көрсетіп жіберші, кіруін кіріп ап, шыға алмай 
тұр ғой деймін. 
Шыдай алмай кеткен болу керек, апам Ырысбекті қамшымен көсілте бір 
тартып жіберді. Атып тұрған Ырысбек қалш-қалш етіп апама қарай тап берген. 
Көзі шатынап, жұдырығы тастай боп түйіліп алпамсадай еркек енді бүруге шақ 
қалғанда апам тайсалмастан оны тағы бір тартып жіберді де: 
− Әй, қатындар! Келіңдер, ұстаңдар мынаны! — деп айқай салды. 
Осы сәтті күтіп тұрған әйелдер бірін-бірі итере-митере білектерін сыбанып 
кіріп барған. 
− Әдіре қалғыр, саусағыңды қимылдатшы кәне, жүнше түтелік! — деді 
Нұрсұлу гүжілдей ұмтылып.- Сенің қаның соғыстан бұзылып келсе, біздің қанымыз 
осы ауылда жүріп-ақ бұзылды. Біз де қанымызға қарайып өш алып, өлтіретін адам 
таппай жүрміз. О несі-ей, шала пішілген сәуріктей қодыраңдап. Әй, қатындар, 
байлалық мынаның аяқ-қолын!.. 
Алақ-жұлақ етіп есі шыққан Ырысбек шегіншектей түсіп, қамшы тиген иығын 
сипай берді. 
− Апырай, сендер ме едіңдер?!.- деді бағанадан мүлде танымай тұрған 
адамдай. Онан соң бет-аузы түшкіргісі келгендей тыржыңдап қисаңдай бастады да, 
кенет өгіздей өкіріп жылап жіберді. 
− Шынымен-ақ ұрдың-ау мені, шыныменен қол көтердің-ау маған, жеңешем-
ай!.. Қор болған жерім-ай!.. Ө-о-ө… 
Екі қолымен бетін басқан, саусақтарының арасынан шып-шып жас 
сорғалайды… 

Әйелдер түйіліп келген бойлары енді не істерлерін білмей үрпиісіп тұрып 
қалған. 
− Құдай-ау, қор болдым-ау…- дейді Ырысбек, күңірене дауыстап.- Ал неғып 
тұрсыңдар? Талаңдар мені! Ұрыңдар!.. Фашистен қалған мына тесік өкпені суырып 
алыңдар!.. Ө-ө-ө… О, қайран жеңгелерім, сағынып келгенімдегі, маған деген 
сыйларың осы болғаны ма?!. Ей, сұм тағдыр, неге мені тірі қалдырдың бүйтіп 
қорлағанша?! Әлде көрсетпегің осы тәлкек пе еді… Неге тірі қайттым, мен 
бейбақ!.. Ө-ө-ө… 
Солқылдап жылаған түрін, айтқан сөздерін ести тұрып төбе құйқаң 
шымырлайды. 
Осылайша біраз жылап алды да: 
− Жә, болды… болды…- деп өзін-өзі жұбатты. Көзін сүртті. Өксік солығын 
баса тұрып әйелдерге тегіс жағалай қарап өтті. 
− Құдай-ау, бәрі де өзімнің ет бауыр егізімнің сыңарындай аяулы жеңгелерім 
ғой. Сірә, мені танымай қалдыңдар-ау деймін?.. 
Әр әйелге елжірей қарады. 
− Не боса о босын, тәубеме бір келтірдіңдер… А-ха-ха-ха-ха-а…- деп 
қарқылдап күліп жіберді. Ол со қарқылдаған бойында екі иығы онан әрмен селк-
селк етіп, одан ішін басып сылқылдап көзінен жас аққанша күлді. Рас күлкі ме, 
өтірік күлкі ме, айыру қиын. Әлден уақытта күлкіден шаршағандай екі иығы 
салбырап отыра кетті де, өзіне төніп кеп тұрған әйелдерге жайбарақат жайдары 
үнмен: 
− Қайран жеңешелерім, еңіреген ер ағаларымның асыл жарлары, тәубеме 
бір келтірдіңдер-ау! Ризамын…- деді тағы да.- Отырыңдар!.. Сіздер жұмсаған жаққа 
бармай мен қайда кетеді дейсіңдер. Арба айда десеңдер арба айдайын, астық 
таста десеңдер оны да істейін. Жігіттік сөзім, ант етіп айтайын, қосқан 
жұмыстарыңды істеймін. Туған ел, туған жерді сағынғанда, осы өздеріңдей 
жеңгелерімнің ұлтаны боп жүрсем деп армандап ем. Ауылға келген соң соның 
бәрін ұмытып ит боп барады екем, кешіріңдер. Мен қайттым райымнан… Ал енді 
менің де аз тілегім, отырыңдар, дәм татыңдар, онан соң бірге шығайық. Зибаш, 
тездет, тамағыңды!.. Отырыңдар, жеңгелер. Дастарқанымызды теппеңдер… 
Апам бастаған әйелдер бір-біріне қарап қойды да аң-таң боп, отыра-отыра 
кетті. Зибаш отты үстемелей жағып, көжесін сақыр-сұқыр қайнатып тездете 
бастады. 
− Тездет, Зибаш!.. Көп кешікпейік,- деп қойды да Ырысбек домбырасына 
қол созды.-Сенің көжең піскенше мен жеңгелеріме бір-екі ән салып берейін,- деді. 
− Сөйтсең сөйтші,- деді аяғын көсіліп жайғасыңқырай отырған Нұрсұлу. 
Ырысбек домбырасын күйлеп, тамағын бір кенеп алды да мұңайған үнмен: 
− Кеудеме жау оғы тиіп, ұрыс даласында қансырап жатқанымда туған жер, 
ел-жұрт, мына отырған өздерің көз алдыма елестеп, «дүние-ай, соларды бір көре 
алмай кетемін бе»,- деп тарығып жатып шығарған әнім еді. Қазір сендерге соны 
айтып берейін,- деді. 
Әйелдердің бір-екеуі еріксіз бір еріксіз күрсініп қалды. Ырысбек зарлы әуенді 
аңырата жөнелді. Өзінің туған ел, туған жермен қош айтысып, аждаһа жауға қарсы 
аттанғаны, жауған оқ пен жанған оттың ортасына тап болғаны, әккі жаумен 
арыстанша алысқаны, қапыда жараланғаны, содан қансырап ұрыс даласында 
қалғаны, бір жұтым суға зар болғаны, сол сәтте туған ел, туған жер, күліп-ойнаған 
құрбы-құрдас бәрі-бәрі тізбектеліп өте бастайды көз алдынан; әрқайсысының көңіл 
қимас мінез-қылықтары, құрбылық наздары бар, итшілеген тірлікте бір-бірінің 
қадірін білмеген, көкіректі қарс айырған өкініш бар… Ырысбектің көзінен тарам-

тарам жас кетті. Зарлаған даусы, онан да зарлы сөздері жүйке-жүйкені босатып, 
мүлде егілтіп жіберді. 
− Сорлы-ай… қайтсін-ай!..- деген әйелдердің бірі жылай сөйлеп аһ ұрып. 
Сол-ақ екен бәрі бірдей мырс-мырс жылап берді. 
Қош-есен бол, жеңгелер, 
Су бер десем, бал берер. 
Қапыда кеттім, дүние-ай… 
Зарымды менің кім көрер?.. 
Өзі де жылап, әйелдерді де жылатып біраз шер тарқатқаннан кейін 
Ырысбек: 
− Өстіп зар еңіреп жатқанымда орыстың бір қаршадай қызы, дәл осы өзімнің 
Нәзира қарындасымдай балғын жасы кеп, өлімнен арашалап алып қалды,- деп, 
домбырасын шетке тастай салды. Онан соң: — Қой, жылап отыратын уақыт па. 
Жұмысқа аттанайық! — деді көзінің жасын сүртіп.- Көңіл шіркінді еркіне жіберсең 
езіле береді. Бір ауық өзіңді-өзің тежемесең. Бекем болайық, жеңгелер! 
− Рақмет, қайным! 
− Бақытты бол! 
− Зибаш екеуің қосағыңмен қоса ағарыңдар! — десті әйелдер шын көңілден 
риза болып. 
Әлгіндегі ашулы келістерінен, бұрқ-сарқ еткен сөздерінен із де қалған жоқ 
еді. Бәрінің де көңілдері елжірей қалған жұмсақ күйде. 
− Зибаш, көжеңді әкел! — деседі. 
Ортаға келген жарты тегеш кеспе көжені қолдарына тиген шұңғыл ыдысқа 
құйып, екеу-үшеуден кезектесіп бір қасықпен ішуге кірісті. Ырысбекке үлкен 
тостақан мен жеке қасық беріп: 
− Сен еркексің ғой бізге қарама. Тойып ал! — дейді. Сырттан есік алдынан 
біреулер тасыр-тұсыр жүгіріп өтті. Сөйткенше болған жоқ, есіктен сұңқиып жынды 
Бүбітай кіріп келді. Үйдегілерге тегіс бажырайып қарап өтті де: 
− Тойлап отырсыңдар, ә,- деді.- Мені ғой тойға шақырмайсыңдар. Ал 
шақырмасаңдар да мен өзім келдім,- деп босағаға отыра кетті. Үсті-басы жұлым-
жұлым, кір-кір еді, өзі жүдеу. 
Мен зәрем ұшып апама тығыла түстім. 
− Ей, қор болған сорлы-ай!..- деді Нұрсұлу, аяныш білдіріп күрсіне. Үй 
ішіндегілер көжені сораптатқандарын тоқтатып, тым-тырыс тына қалды. 
− Ал әкесеңдерші, қант-кәмпиттеріңнен, шай ішелік,- деді Бүбітай. 
Ауыз үйден тықыр естілді де, ақырын ғана есікті ашып Тоштан кірді. Бүбітай: 
«Ойбай-ай, ойбай-ай!.. Мынау тағы жетті-ау!» — деп зар қағып ыршып, әйелдерді 
баса-көктеп төрдегі Ырысбектің қасына бір-ақ жетті. Зәресі ұшқан Ырысбек атып 
қазан жақтағы Зибаштың қасына барды. 
− Тәтем маған бой бермей қашып келді,- деді Тоштан кінәлі адамдай өзінің 
қолында ұшына сым темір байланған кішкентай қамшысы бар. 
− Тәтеңді сен өзің қарап жүрсің бе? — деп сұрады Нұрсұлу. 
− Иә, өзім қараймын. 
− Немене, сонда бір үйде екеуің ғана жатасың ба? 
− Иә, екеуміз ғана. 
− Әй, мына тамақты маған қойдыңдар ма? — деді Бүбітай Ырысбектен 
қалған көжеге қарап. 
− Иә, саған қойдық. Іш. 
Бүбітай ашқарақтанып көжені алды-артына қарамай апыл-ғұпыл іше 
бастады. 

− И-и, сорлы-ай… 
− И-и, байқұс-ай, аш екен-ау! — десіп әйелдер егіліп кетті. 
− Тоштан, келе ғой, қарағым, көже іш,- деп апам алдымыздағы тостағанға 
тегеште қалған көжеден толтыра құйды. 
Тоштанның да қарны аш екен, көжені қомағайлана ұрттады. Әйелдердің 
әрқайсысы одан әр нәрсені сұрап жатыр, ол көжені ұрттай отырып жауап қатады. 
− Тәтеңмен екеуің жалғыз жатқанда қорықпайсың ба? 
− Алғашқыда қорқатынмын, қазір қорықпаймын. 
− Әйтеуір айтқаныңды істей ме, тіліңді ала ма? 
− Тілімді алмаса мына қамшымен ұрам. Байдалы атам солай үйреткен. Ал 
оған да көнбесе онда, міне, бізім бар, мұны да со Байдалы атам жасап берген, 
осыны сұғып алам. 
− Өзіңді ұрып тастамай ма? 
− Жоқ. Бізден қорқады. 
− Ал жатқанда қалай жатасыңдар. 
− Жатарда мен тәтемнің қолын артына қайырып байлап қоям. 
− Неге? 
− Әйтпесе, түнде тұрып мені тұншықтырады. Қолының жібі шешіліп кетіп екі 
рет тұншықтырды да. 
Көжені ішіп болған соң Бүбітай жан-жағына түкірініп, күбір-күбір сөйледі де, 
ешкімге қарамастан, жолында отырғандарды баса-жанша сыртқа беттеді. 
Тоштан да тұрып соңынан ерді. Есіктен шығып бара жатып менің апама: 
− Апа, мен күніне бір уақыт барып қырманда жұмыс істесем бола ма? — деді 
жалынышты үнмен,- Әйтпесе, қыс түсіп келе жатыр, тәтем екеуміз аштан өліп 
қаламыз ғой. 
− Болады, қарағым, болады. Өзің шамаңның келгенінше қырманда істе. 
Кейін тәтең екеуіңе әскер семьясы деп жәрдем бергіземіз,- деді апам. 
− Ойпырм-ай, иманымды бір ұшырды-ау,- деді Ырысбек күле сөйлеп. Бірақ 
оның сөзіне ешкім үндей қойған жоқ. Түрлері тоң-торыс боп қабақтары түсіп 
кеткен әйелдер күрсіне береді. 
− Әй, Ырысбек, темекіңнен әкеші,- деді кенет Нұрсұлу. 
Онан соң Ырысбек ұсынған темекісі бар дорбаны алып, шылым орады. «Әй, 
қатын, бізге де берші, бері!» — деп Сәруа мен Қалипа да темекіге қол созды. Үйдің 
ішін ащы темекінің көк түтіні жайлады. Қою түтін. Тамақты жыбырлатып, көзді 
ашытып еріксіз жөтелдіреді. Үш әйел үш жақтан бұрқ-бұрқ тартып отыр. Мен 
жөтеле бастағам, апам: 
− Түу, сонша бұрқыратқандарың-ай, мұрындарыңды құрт жеп бара 
жатқандай,- деді. 
− Ей, қатын-ай, мұрнымды жемесе де кеудемді жеп барады ғой Осы ащы 
түтіннен басқа не жұбаныш қалды енді,- деді Нұрсұлу,- осыны да көп көріп 
отырсың ба? 
− Мейлің, тарта бер. 
− Ойбу, отырып қаппыз ғой, ал тұралық енді,- деді орнынан қозғалған апам 
даусы аяқ асты қатқылдап.- Зибаш, Ырысбек екеуің артымыздан келерсіңдер, мен 
қырманға барып арбаларға астық тиете берейін, ай туа жүріп кетіңдер. 
− Мақұл, тәте,- деді Зибаш. 
Былайырақ шыққан соң әйелдердің бірі: 
− Құдай-ау, не боп біттік өзі, түйіліп кеп сұйылып қалдық па,- деген. 
− Е, қайдан көздеріңді сығымдап, еркек көрмегендей Ырысбектің аузына 
телмірдіңдер де қалдыңдар,- деді Нұрсұлу. 

− Әй қатын, өйтіп бұлтақтама. Айтсаң айтшы деп, жалп етіп бірінші отыра 
кеткен сенің өзің емессің бе? 
− Мен оның әнін тыңдайын дедім. 
− Бәріміз де со әнін тыңдайық дедік қой. 
− Әй, меніңше сол Ырысбек, бізді бала ғұсатып аузымызды аңқитып алдап 
жіберген сияқты. 
− Қой әрі, ер-азамат басымен ант етті ғой. Сөзінде тұрар,- деді Нұрсұлу.- 
Әдіре қалғыр, осыдан алдап көрсін, немістің оғынан қалған жарты өкпесінен бір 
қойып, көкірегін қаздай шулатайын. 
− Сенен ол да шығар,- деді апам күліп. 
− Е, шықпай ше? Қатын басыммен сіңірім созылып мен жүрсем, еркек 
басымен шалқасынан түсіп ол жатса… 
− Әй қатындар! — деді апам бәрін тоқтатып. Иіріле аялдаған әйелдер бір 
сәтке үнсіз тұрып қалды. Ал тағы не айтасың дегендей қараңғыда апамның аузына 
қарайды. Тау жақтан ақырын ғана үріп қоңыр жел соғып тұр. Күздің салқын желі. 
− Түу, мына бір желдің рақаты-ай, таң атқанша талай астық ұшырып 
тастауға болады екен,- деді апам самбырлай сөйлеп. 
− Әй қатын, айтатыныңды тура айтсаңшы, өйтіп тұспалдамай,- деп Нұрсұлу 
оның сөзін бөліп кеткен. 
− Не айтар дейсің… барыңдар, дем алыңдар… Әй, Нәзира, жүр біз қырманға 
кетелік. 
− Міне, бұл мысыңды өстіп құртады ғой. Жә, балалар ұйықтап қалды, қазір 
барып төсекте төңбекшігенше, мен де қырман жаққа барайын. Сол жерде бірдеңе 
ғып көз шырымын алармын. Бәтиқа, мен таңертең келе алмай қалғандай болсам 
біздің сиырды да сауа саларсың… 
− Жүр, Қанат, мен сені үйге апарып тастайын,- деп Нәзира әпкем қолымнан 
ұстап сүйрете жөнелді. Екеуіміздің тапыр-тұпыр жүгіргенімізге көшедегі иттер 
шуылдап кетті. Бізге қарай шабалана үреді. Бірақ Нәзира әпкем қорықпайды, 
жақындағандарын ұзын бишігін сілтеп қап қаңқ еткізеді. 
Мен күнде сабақтан шығысымен қырманға барып малатастың басына мініп 
жүрдім. Ала көз торы аттың дүңк-дүңк желісіне әбден үйреніп алғам, үзеңгіге 
аяғымды шіреп қопаң-қопаң етем де отырам, ішім де ауырмайды, басым да 
алғашқы күнгідей онша айналмайды. Мені көріп басқа балалар да қырманға 
үйірсектей бастады. Қайрат пен Бәтен келген, ол екеуі де бір-бір малатастың 
басына мінді. Ешкім шақырмай-ақ өз еркімен Әжібек те келген, бізге қарағанда 
ересек санап оны молотилканың басына мінгізді. Алғашқы күні ол еш қиқалақсыз 
жақсы істеді, бірде-бір рет тоқтаған жоқ, кешкісін үйге қайтарда аяғы шалынысып 
жығылып қала жаздады. 
− Брр…- деді басын сілкілей күліп.- Мынау бір пәле жұмыс екен. Қап, қарап 
жүрмей тұзаққа өзім кеп түстім-ау, ә, ақымақ боп. Осы қырманда істеген дегенді 
шығарған сенсің ғой, ә, жетпегір,- деп әзілдеп, зілсіз ғана мені желкемнен бір түйіп 
қалды.- Но, нешауа, мұның да бір амалын табармын. 
Айтқанындай ертеңіне Әжібектің молотилкасының жүруінен тұруы, тоқтауы 
көп болды. Анық он бау астық бастырмайды. 
− Ойбай, мынау пәле бұзылды! Бұзылды! — деп аттан сап тұрғаны. Онан 
соң өзі сабанның үстіне барып гүрс жата кетеді де сыпылдатып нан жеуге кіріседі. 
Байдалы шал мен Көлбай керең екі жақтап жөндеп әлек, бірақ бәрібір, он 
айналмайды, молотилка қайта тоқтайды. 
Бір қалт етіп басымыз қосылғанда Әжібек бізге өз ақылын айтты. 

− Ақымақтар, ертеден қара кешке дейін шыр айналып селкілдеп желе 
бергенше, бір ауық дем алудың әдісін таппайсыңдар ма,- деген табалай ұрсып.- 
Бәлек бекітілген тұстағы, әнеу бір болтты көрдіңдер ме? Мыналардың көзін ала 
бере соны босатып қойсаңдар болды. Он шақты айналғаннан кейін өзі-ақ босап 
түседі де қалады. Онан соң жерге секіріп түс те сол болтты іздескен боп жүріп, 
сабанның астына көме сал. Бітті, қашан болтты тауып бекіткенше рақаттанып дем 
аласың да жүресің. Байдалы шал мен Көлбай керең мықшыңдасын да жатсын, 
танаулары пысылдап. Әйтпесе, бұ не, ертеңнен қара кешке ат үстінде селк-селк 
етіп айнала-айнала кейін тентек болған қой сияқты миғұла боп қаларсың. Тентек 
болған қойдың қайтетінін білесіңдер ме? Бір орында тұрып шыр көбелек айнала 
береді, айнала береді, өйткені миы айналып кеткен. Мына сендер де сөйтесіңдер, 
әлі. 
Әжібектің сөзі бізге қатты әсер етті, дереу сол айтқан әдіспен біз де бәлектің 
бекітілген болтын босатпақ боп әрекет етіп көргенбіз, онымыздан дәнеме 
шықпады. Тастай боп бұралған болтты босата алмадық. Сондықтан үш малатас 
бұрынғымызша кешке дейін астық бастырамыз. 
Ақыры, Әжібектің істеп жүрген қитұрқысын Байдалы шал сезіп қойды білем, 
енді одан екі елі көз жазбай қадағалай бастады. Әжібек аттан түссе-ақ болды: 
− Әй, шақша бас, былай тұр, былай тұр бәлектен! Тура мына күрекпен бір 
салып ұзыныңнан түсірем! — деп қуа бастайды. 
− Кәне, ұрып көріңізші күрекпен, әне, өкіл жүр, дереу жауапқа 
тартқызайын,- дейді Әжібек те беріспей тіресіп. 
Мен бір тоқтағанымда қасыма жүгіріп Мәри келді. Олар үш-төрт қыз 
тазаланған қызылды қаптауға шешелеріне көмектесіп жүрген болатым. 
− Мә, саған жинадым,- деп сыбырлап бармақтың басындай жер сағызды 
алақаныма бүге қойды. Екі жақ беті қанталап көгерген сияқты боп көрінді.- Апам 
ұрды,- деді ол менің өзіне қадала қарағанымды сезіп.- Менің әнеугүнгі бидай ұрлап 
апарғанымды інім айтып қойыпты. Сол үшін ұрды. Арқам тіпті көк ала қойдай, 
шыбықпен ұрған. Қозғалсам ауырады. 
Менің оған бір түрлі жаным ашып кетті. 
− Әй, Қанат, мін атыңа! — деді осы кезде бастыруға жаңа бау төсеген 
Байдалы шал. 
− Қанат, сенің орныңа бір жол мен мінейінші,- деді Мәри қиылып. 
− Мін,- дедім мен оған тізгінді ұсынып. 
− Әй, балалар, кәне, ойынды қойыңдар! — деді Байдалы шал зекіп.- Әй, 
қарағым, Мәри, бұл әртістің ойыны емес, аулақ жүр, бар анау өз жұмысыңа. 
Мәри Байдалы шалға ренжи бір қарады да тайып, өз жайына кетті. 
− Боқмұрын, қыз дегенде құрақ ұша қалуын,- деді Байдалы шал мені 
аяғымнан көтеріп атқа мінгізіп тұрып. 
− Сіз өзіңіз емес пе едіңіз сендердей күнімде үйленгем, қатын алғам, деп 
бізді желіктіріп жүрген,- деді Әжібек қағыта күліп. 
− Менімен сендер тең деген-ау. Онан да мұрындарыңды сүртіп алсаңдаршы, 
жаман немелер. 
− Әне, кит етсек өстіп кемсітесіз. Бопты сіз нағыз ескіліктің сарқыншағысыз. 
Ылғи осы заманды кемсітіп сөйлейсіз. Қазіргі жастарды қорлайсыз. Егер анау 
шолақ қол өкілге айтсам ғой… 
− Осы, шақша бас ит кімге тартып туған-ей,- деді Әжібектің сөзі шымбайына 
батқан Байдалы шал, оның «өкілге айтам» дегенінен шынымен-ақ именгендей 
күле сөйлеп.-Әкесі марқұм бүкіл бір өлкені аузына қаратқан аяулы-ақ жігіт еді, 

шешесі қой аузынан шөп алмайтынның өзі. Ал мұның басынан бір сөз асыра 
алмайсың. 
− Мен Сталин атама тартып туғам. 
− Не дейді! Тек, әрі! Өй, күшік, о кісінің атынан садаға кеткір. Немене, 
мазағың ба еді, сеніңі? 
− Так, так, ақсақал! Кәне, айтқандарыңызды қайтып алыңыз, әйтпесе 
өкінесіз. Мен ғана емес, бүкіл совет жастары со кісінің ұрпағы. Емес деп көріңізші 
кәне, қазір анау өкілге айтып екі көзіңізді төрт қылайын. Еще күшік дейсіз ғой!.. 
Шақырайын ба өкілді, а?! Әй, өк… 
− Жә, оттама әрі,- деп Байдалы шал енді жеңілгендей күле сөйлейді. 
− Солай ма екен! Ха-ха-ха… Зәреңізді бір алдым-ау, әй, өзім-ай!.. 
Мұнан әрі мысы құрып сөзден жеңілген Байдалы шал қолын бір сілтеп бидай 
тастауға бұрылып кетті. Әжібектен аулақ болғысы келген. Аз өтті ме, көп өтті ме, 
Әжібек өзінің әуеніне басып ойбайлап, тағы да тоқтады. 
− Бұзылды мынау, бұзылды тағы, ойбай! 
Молотилканың тоқтап қалғанын көріп өкіл келді. 
− Неге тоқтатасыздар?! Неге дұрыстап жөндемейсіздер! — деді көзін 
алартып. 
− Тастай қып-ақ бұрап тастап ем…- деді Байдалы шал күңкілдеп. Өзі өкілден 
өлердей қорқады. 
Шолақ қол өкілдің ала жаздай біздің ауылда жүріп, ауданға қайтып 
кеткеніне он шақты күн болған, кеше Нұғыманмен бірге тағы қайтып келді. Тағы 
да ұзаққа келген болу керек, шинелін бөктерініп, күзгі суыққа лайық жылы киініп 
апты. Нұғыман мен апам екеуін қолды-аяққа тұрғызбай біресе орақшыларға, біресе 
тас қоймаға жұмсап қойып, өзі ұзақты күнге қырманнан шықпайды. Қабағын 
шытынып ешкіммен сөйлеспестен қызылдың үстінде сау қолымен жағын таянып, 
томсырайып отырады да қояды. Кімнің жұмысты қалай істеп, қалай жүріп, қалай 
тұрғанын қалт жібермейді. Өкілдің мұнысы әйелдерге ұнамайды-ақ. 
− Өкіл деген бастықтың үйіне барып, жылы-жұмсақты жеп, ұйқысын 
қандырып жатушы еді, мынау бір қарақшыдай қақиған біреу болды ғой,- деседі 
күңкілдеп. 
− Осының бәрі әлгі, құдай атқыр Зибаштың кесірінен. Ала жаздай артынан 
түсті ғой… Жаман қардың осы өкілді менсінбегендегі тапқаны жынды Ырысбек 
болыпты. 
− Е бәсе, аяғымызды қия бастырмайды әйтеуір, сондай бір ызасы бар екен 
ғой. 
− Жә, қойшы әрі. Зибашқа өкпелеп, өшін бізден алса мұнын да өкілдігіне 
болайын. 
− Өзі де құр сырты күмпигенімен әйелге қыры жоқ бірдеңе болу керек. 
− Әй, ақырын сөйлеңдер, естіп қоймасын… 
Түсте әйелдер шай-су ішіп келуге ауылға қарай бет алған. Қырманнан едәуір 
ұзап шыққан кездерінде, шолақ қол өкіл атына міне сап, шауып барып, бәрін 
қырманға қайта қайырып айдап әкелді. 
− Кәне, төгіңіздер, бойларыңыздағы астықты, әйтпесе мен өзім тінтем! — 
деді ақырып. 
Әйелдер бір-біріне жалтақтай қарап, қызараңдасып, ішкі қалталарындағы, 
жүн шөлкилеріндегі бір уыс, жарым уыс бидайды қаққыштап төге бастады. 
Артынан өкілдің өзі барлығының қалталарын, өн бойларын жалғыз қолымен 
сипалап тінтіп қарап шықты. Сонан соң қырмандағыларды тегіс жинап (балаларды 

да қосып) жиналыс өткізді. Қалың қабағы түксиіп, айқайлап жібере жаздап түтігіп, 
өзін-өзі әрең деп іркіп дірілдей тұрып сөйледі. 
− Жолдастар! Қазіргі уақытта бүкіл еліміз бір-ақ мақсатқа жұмылуда — 
басқыншы жаудың түп-тамырына дейін балта шауып, тас-талқан ету. Партияның 
басшылығымен біздің қаһарман қызыл әскеріміз жауды күннен-күнге тұқыртып, 
соққы үстіне соққы беріп ойсырата түсуде. Қанды шайқас жүріп жатыр. 
Жолдастар, мен өзім Батыс Украин майданына қатысқам, төрт рет жараланғам, 
қанды шайқастың қандай болатынын жақсы білем, көзіммен керіп, басымнан 
кешірдім… Қанды шайқас деген мына сіздердің еңкейіп бір-екі қап астық қаптап: 
«Уһ, белім-ай!» — дейтін қырмандарыңыз емес. Төбеңнен оқ зулап бұршақша 
жауып тұрады, сонда белуарыңнан сазға батып, мұз жастанып окоптың ішінде 
отырасың. Бір күн, екі күн емес, кейде апталап отырасың. Белдің сырқыраған 
көкесі сонда, әне!.. 
− Обал-ай, десеңші. 
− И-и… байғұстарым-ай!.. 
− Небір боздақтар қазір де отыр ғой сөйтіп,- десіп әйелдер тұс-тұстан аһ 
ұрып, жарыса күрсіністі. 
− Міне, сол қаһарман қызыл әскеріміздің күш-қуаты мына отырған 
сіздерсіздер, тылдағы еңбек адамдары! Бүкіл еліміздің еңбекшілері сияқты сіздер 
де еңбектегі бар табыстарыңызды соларға бағыштайсыздар. Солай ма? 
− Солай ғой. 
− Әлбетте солай,- деп Байдалы шал да қостап қойды. 
− Ал солай болса мына ұрлықтарыңыз не? Мәселен анау отырған жеңгей,- 
деп Қалипаны нұсқады.- Майданда сіздің кіміңіз бар? 
− Күйеуім, бауырым. 
− Әне, күйеуіңіз де, бауырыңыз да майданда екен, ал ендеше сіз соларға 
деген астықты неге ұрлайсыз? 
− Бір уыстай ғана алып ем,- деді Қалипа кірерге жер таппай қатты 
ыңғайсызданып.- Үйде үш кішкене балам бар еді… 
− Бала дейді… Соғыста ғой күйеуіңіз бен бауырыңыз қан кешіп жүр. 
− Рас-ау,- деді әйелдердің бірі. 
− Түу, өлім-ай, бүйткенше аштан қатсақшы… Масқара-ай…- деді Қалипа да 
өзін-өзі жерлей сыбырлап. 
− Бір уыс қана дейсіз, ә? — деді өкіл онан әрмен оның жер-жебіріне жете 
түскісі келгендей.- Ал жарайды, сіз бір уыс, анау кісі бір уыс, мына кісі бір уыс, мен 
бір уыс, мына балалар бір-бір уыстан ала берейік, сонда мына қырманда не 
қалады? 
Бір сәтке әйелдер «рас-ау» дегендей шеттерінен қызара ұялып, жер 
шұқыласып үндемей қалды. Қызынып алған өкіл езінің пысы әйелдерді әбден 
басқанын сезіп, енді тіпті еліре сөйлеп, тепсінген айқайға басты. «Сізді» қойып, 
бәріне «сен» деп ұрсып сөйлеуге көшті. 
− Бұларың қылмыс! Күйеулеріңнің, бауырларыңның алдында қылмыс! Отан 
алдында қылмыс! Бәріңе ескертерім: ендігі жерде кімде-кім осы менің айтқанымды 
түсінгісі келмей, тағы да ұрлық жасар болса, жақсылық күтпесін! Ол адам біздің 
жеңісімізге қарсы болғаны онда. Ол адамды қас дұшпанымыз, жауымыз деп 
білеміз. Бүкіл совет халқының жауы дейміз. Ондайға қатаң шара қолданылады. 
Жауапқа тартылып, сотталады! Ұқтыңдар ма? 
− Ұқтық. 
− Ұқпайтын несі бар. 
− Өкіл жолдас, бірдеңе сұрауға бола ма? 

− Иә, сұра. 
− Бала-шағаны қайтеміз сонда. Оларды да өлтірмеуіміз керек қой. 
− Сіз ондай кері кетіретін сөзіңізді қойыңыз. Бала-шаға ауылда жүріп аштан 
өлмейді. 
− Не жейді сонда олар? 
− Не жесе о жесін… Ал жиналыс осымен бітті. Енді жұмысқа кірісіңдер. Бүгін 
ұрлық жасағандарың үшін ешқайсың түскі шайға үйге қайтпайсыңдар. Жұмыс істеп 
жаза тартасыңдар бәрің де! 
Әйелдер қабақтары салбырап тым-тырыс орындарынан көтерілді, кезерген 
еріндерін жалап қойып, әркім өз жұмысына кірісті. Ләм деп ешқайсысы қарсылық 
білдірген жоқ. 
− Әй, осы біз үзіліс жасап түскі тамақ ішпеуші ме ек,- деді бидай шарлап 
жүрген Көлбай керең белін жазып. Бағанадан бергі өкілдің сөзін ол шала-шарпы 
естіп онша түсінбеген сияқты. 
− Қатындардың кінәсінен үзіліс жасамайтын боп жаза тарттық емес пе,- деді 
Байдалы шал күңкілдеп. 
− Не? 
− Қатындардың кінәсінен тамақ ішпейсіз! — деді Әжібек оның құлағына 
айқайлап. 
− Оны кім айтады? 
− Өкіл айтты. 
− Немене, өкіл бітеу ме екен? Ол бітеу болса да біз бітеу емеспіз. 
− Оны өзіне айтыңыз. 
− Айтсам немене, менің басымды ала ма? Жә, сөйлемесін. Балалар, түсіңдер 
аттан, бидай көже ішелік. Әй Дүрия! Әй қатын, көже бер маған! 
Әйелдермен бірге астық ұшырып жүрген Дүрия жалтақтап өкілге 
қарағыштап келе қоймаған. 
− Мынау әкеңнің аузы… келе ме-ей, жоқ па! — деді Көлбай керең ақырып. 
− Анау арада тұр ғой, өзің құйып ішсеңші,- деген Дүрия. 
Көлбай керең естіген жоқ. 
− Өзіңіз құйып іш, анау арада тұр дейді,- деді Әжібек айқайлап түсіндіріп. 
− Әй, маған қатын не үшін керек сонда, көже құйып бермегенде. Жүр тез! 
Саған өкіл бай емес, мына мен бай ғой. О несі-ей! Ол анау байы жоқ қатындарға 
қожаңдасын. 
Дүрия тағы да жалтақтап өкілге қарай берген. Өкіл ештеңе естімеген 
адамша теріс айналып кетті. Дүрия жұмысын тастап бері қарай жүрді. Киім-
кешектің арасына орап қойған торсықтағы кежені алды. Біз балалар да аттан 
секіріп-секіріп түсе қап, Көлбай кереңді қоршай отырдық. Байдалы шал ғана 
бүгжеңдеп жұмысын істей берді. Көже ішкісі келіп-ақ тұр, бірақ өкілден батып келе 
алмайды. 
− Қанша дегенмен баяғы заманда байдың құйыршығы боп қорқақтап қалған 
адам емес пе, өкіл десе зәр-иманы қалмайды,- деді Әжібек.- Міне, тақыр кедей 
Көлекең ғой, жан алғыш әзірейілің келсе де қорықпайды, тек Ырысбектен 
болмаса,- деді соңғы сөздерін оған естіртпей сөйлеп. Не дейсің дегендей Көлбай 
керең бетіне қараған. 
− Көлекең мықты ғой деймін, шындаса сапы қанжармен өкілдің қарнын 
аяғына бір-ақ түсірер деймін! — деді Әжібек айқайлап сөйлеп. Көлбай керең мәз 
боп күлді де, оның құлағынан тартып қойды. 
− Жәйрағыр, қағытпай отыр,- деді Дүрия да. Көже бермей қоя ма деп зәресі 
ұшқан Әжібек безек қақты. 

− Қағытып отырғам жоқ, әпкетай-ай, құдай ақы шын сөзім. Олла-билла, 
көгермейін, көктемейін, жалшымайын, оңбайын, қызығымды көрмейін, опа 
таппайын, несібемді ит жесін, иманымнан жұрдай болайын…- деп ант-су ішіп 
шұбырта жөнелді. Дүрия еріксіз күліп жіберген. 
− Жә, сонша қарғанып-сіленіп не болды. Мә, ішші,- деді, Көлбайдан босаған 
тостағанға көже құйып. 
Әжібек дем алмастан тостағанды басына бір-ақ көтерді де: 
− Уһ! — деді рақаттанып. Қампиып кеткен өз қарнын өзі шертіп қойды.- Осы 
Дүрия әпкемнің көжесі бал, тура. 
Дүрия жымия күлді. Ырысбектен ажырасқалы жақыннан кергеніміз осы еді, 
жүдеп, қартайып кеткен тәрізді. Көзінің төңірегінен, ұртының үстінен ұсақ әжімдер 
түсіпті. Өзін Көлбай керең ұрады екен дегенді де естігеміз. Әрқайсымыздың көже 
жұтқанымызға қарап, шыт-шыт жарылған еріндерін жалап қояды. 
Қасымызға өкіл келді. 
− Жеңгей, көжеңізден қалды ма? — деді. 
Дүрия үн-түнсіз торсықты шайқай түсіп, бидайын қоюырақ қып оған да 
құйды. 
− Бәсе, өкілің де бітеу емес екен ғой,- деді Көлбай керең.- Әй, Байеке, жүр 
енді, сен де! 
Байдалы шал да кеп шеттен тізе бүкті. 
− Ата, сізге көже ішуге болмайды,- деді Әжібек Байдалы шалмен ойнайтын 
белгілі қалжағына басып. 
− Е, неге? 
− Өткені, осы қырманның ұрлық бидайынан жасалынған көже. Ұрлық көжені 
ішсеңіз өлгенде күнәға батасыз. 
− Әй, шақша бас-ай, осы сенен көргенім бе!..- деп Байдалы шал ұмтыла 
берген. Әжібек зытып қашып былай шықты. Өзі сықылықтап күліп жүр. Біз де 
күлдік. Дүрия жымыңдап жүзін көлегейлей берді. Өкіл ғана күлген жоқ, көзін 
алартып Әжібекке қарады. 
Сөйтіп, біз Көлбай кереңнің арқасында түскі демалыс жасап, көже ішіп 
рақаттанып қалдық. Ал әйелдер бел жазған жоқ. 
Кешкісін апам үйге бір сәтке ғана ыстық шай — тұз салған ақ су ішіп шығу 
үшін ғана келген. Бел орағышын шешіп жылы пешке арқасын сүйеп отырғаны сол 
еді, бет-аузы қатпар-қатпар боп әжімденіп, көзі шүңірейіп жұмылып кетті. Со 
отырған күйінде басы бір жағына қисайып қор ете түскен. 
− Сорлы-ай, соры қайнаған сорлы…- деп әжем аяныш білдіріп, дастарқан 
әзірлеуге кірісті. 
Апам со басы қисайған күйінде тәтті қорылдап отыр. Тіпті менің өзіме де осы 
сәтте апам кіп-кішкентай бір аянышты жан боп көрінді. Әжем ғұсап мен де оны: 
«Әй, соры қайнаған сорлы…» — дей жаздап барып қалдым. Аянышты-ақ еді, 
апамның кейпі. 
Әжем дастарқанды әзірлеп қойып, кішкене мызғып алсыншы деп 
мазаламады, бізге де дымдарыңды шығармаңдар дегендей қабағын түйіп қойды. 
Өстіп бір тәтті тыныштықта ұйып отырғанымызда, дүсірлете желіп келген ат 
терезенің түбіне тоқтай қалды. Қамшының сабы терезені тық-тық еткізді де: 
− Бригадир қайда? Шықсын тез! — деді айқайлап. Шолақ қол өкілдің даусы. 
Селк етіп оянған апам, үсті-басын жүре түзеп сыртқа шықты. Мен қалам ба, 
ілесе тұрдым соңынан. 
Елең-алаңда адамды басып кетердей боп ат үстінде ойқастатып кеп тұрған 
өкілдің түсін анықтап көре алмадым, бірақ суық екені даусынан білінеді. 

− Жүріңіз, мен ұры ұстадым! — деді. Өзі атының басын Нұрсұлудың үйіне 
қарай бұрды, апам екеуміз ілесе жүрдік. 
Нұрсұлу есігінің алдында тұр екен. Жаңа ғана көтеріп келген қурайы 
ақтарылып, шашылып жатыр. 
− Әне! — деді өкіл қамшысымен қурайды нұсқап.- Кемінде он келі астық. 
Енді байқадым, қурайдың арасы толы бидайдың қырқылған масағы екен. 
− Қолыңызға алып ұстап қараңыз, үгіп қараңыз,- деді өкіл. 
− Көріп тұрмын ғой,- деді апам. Онан соң Нұрсұлуға бұрылып: — Әй, саған 
не қара көрінді? — деді зілді үнмен. 
− Түнеугүнгі шөп машинамен шабылған күздіктің тұсынан өтіп бара жатып, 
шашылып жатқан масақты көрген соң шыдай алмай теріп ала қойып ем. 
− Қазір масақты теруге де, алуға да болмайтынын білмейсің бе? — деді апам 
тары да бастырмалап. 
Нұрсұлу жерге қарады. 
− Босқа далада қалғанша деп…- дей берді міңгірлеп. 
− Далада қалса да теруге болмайды дедік қой. Қашан астықты тегіс жинап 
бітіп, ал енді болдық дейміз, сонда ғана масақ теруге рұқсат демедік пе. 
− Білем… балаларға ертеңге үйде ныспы түк жоқ еді, жұмысқа кетерде 
соларға қуырып беріп кетсем деп ем… 
− Жә, Нұрсұлу, мұның жарамайды. 
Апам соңғы сөзін жұмсақ айтса да, қатты кінәлай айтты. Нұрсұлу қипақтап: 
− Қайтем енді?.. Қырманға апарайын ба? — деген лажы таусылғандай. 
− Ендігәрі терме масақты. Балаларыңа осы біразға жетер,- деді апам, оның 
сөзіне тікелей жауап бермей, онан соң ат үстінде тұрған өкілге бұрылып: — Өкіл 
жолдас, екеуміздің алдымызда ендігәрі мұндайды қайталамаймын деп уәде етсін. 
Солай ма? 
− Сіз неғыл деп мәймеңкөлетіп тұрсыз?! — деді өкіл шарт кетіп.- Өйтіп 
жуып-шаятын түк те жоқ. Қазір дереу акт жасаңыз! 
− Қателескен шығар, жас балалары үшін бір жолға кешірейік,- деді апам. 
− Сіз немене, акт жасағыңыз келмей тұр ма?! Астықты жұрт өстіп ұрлай 
берсін демексіз ғой. 
− Ұрлай берсін демеймін. 
− Ендеше, неге акт жасағыңыз келмейді? Қазір қағаз, қарындаш алыңыз да 
жазыңыз. 
− Әй, Нұрсұлу-ай, сені ме…- дей берген, ренжи сөйлеген апам.- Сен 
бүйткенде басқа не істемейді. 
− Сіз неғыл деп мыңқылдап тұрсыз. Мә, ұстаңыз, жазыңыз! — деді өкіл ат 
үстінен қағаз, қарындаш ұсынып.- Қиқаңдасып тұратын уақытым жоқ. Кәне, 
жазыңыз! 
Енді апам да даусын көтере сөйледі. 
− Шырағым, қызметің үлкен болса да өзің жас адамсың. Неге мұнша қадала 
сөйлейсің. Бүйтіп қит еткенге акт жасай берсек, әйелдердің бәрін қаматып тастап 
жұмысты кімге істетеміз. Бәрінің бала-шағасы бар, күн демей, түн демей жұмыста 
жүреді, алып жатқан бір түйір еңбектері және жоқ. Сонда бұлар өстімегенде қайтіп 
күн көреді. Немене, аштан қатсын демекпіз бе? 
− Ә-ә. Сіздің де көмейіңіз белгілі екен. Коммунист бола тұра айтып тұрған 
сөзіңіз осы болғаны ғой. Өстіп колхоздың астығын талан-таражға салып, шетінен 
ұрлай берсін дейсіз ғой. 
− Иә, мен коммунист болып айтып тұрмын бұ сөзді. Бала-шағаны аштан 
қырыңдар деген нұсқау және жоқ. Бәрімізде де бала бар. Мына менің де 

балаларым бар, өстіп уыстап, жырмыштап әкеліп асырап отырмын, өйтпесем ертең 
бәрі ашығады. 
− Сізбен басқа жерде сөйлеседі екеміз әлі,- деді өкіл тістеніп. 
− Қай жерде сөйлессек те айтатыным осы. 
Осы тұста Нұрсұлу: 
− Қойшы, Бағила, сөзге кеп қайтесің,- деді. 
Апам өкілдің сөздеріне күйініп кеткен болу керек, енді әуелгісінен мүлде 
керісінше, Нұрсұлуды жазғырып емес, ақтап сөйлей бастады. 
− Жоға деймін-ау, енді біз өзіміздің маңдай терімізбен өсірген астықтың 
жерде шашылып қалған масағын өстіп жырмыштап теріп алмасақ, немен күн 
көреміз. 
− Мен сізге айттым ғой, басқа жерде сөйлесеміз деп, болды енді. Аулақ 
тұрыңыз! — деді өкіл апама жекіріп, онан соң атын бастырмалатып кеп Нұрсұлуға: 
— Қурайыңызды көтеріп алып жүріңіз,- деп бұйырды. 
Нұрсұлу барып қурайын қайта орап, байлап, иығына салды. 
− Қайда апарасың? Таста! — деген апам оған ұрса сөйлеп. 
− Қойшы, Бағила, мына өкіл жігіттің қыбы бір қансын,- деді енді Нұрсұлу да 
қитыға қайсарланып.- Неміске берген қолының өтеуін, мына жесір қатын біздерден 
алайын деген шығар. Ал қайда апар дейсіз, тақсыр? 
− Өйтіп қағытпаңыз. Қағытатын адамыңыз мен емес. 
− Қайда апар дейсіз енді? 
− Кеңсеге алып жүріңіз! 
Өкіл Нұрсұлуды қурайын көтертіп алдына сап кеңсеге айдап апарды да, 
қурайымен қосып соның ішіне қамап қойды. Сыртынан үлкен құлып салды. 
− Мұныңыз қалай, бірден бүйтіп қамауға қақыңыз жоқ қой,- деген апам. 
− Ұрлық жасаған адамды бос жібере алмаймын,- деді өкіл. 
− Қайдағы ұрлық, шырағым-оу? — деді апам оған жалынғандай үнмен. 
− Мен сізбен басқа жерде сөйлесем дедім ғой, қазір аулақ жүріңіз! — деді 
өкіл кесімді түрде. 
Лаж жоқ, апам екеуміз үйге қайттық. 
− Жарайды енді, не істер дейсің, біраз қорқытар да қояр,- деді апам жол 
бойы өзін-өзі жұбатқандай. 
Бірақ өкіл жай ғана қорқытып қоймапты, шындап кірісіпті. Ауданға хабарлап 
ертеңіне милиция алғызыпты, акт жасатып, күндіз біз жұмыста жүргенде 
Нұрсұлуды айдатып та жіберіпті. Нұғыман ара түсіп алып қалмақ болған екен, өкіл 
де, милиция да: «Ең болмаса, бір адамды өстіп жауапқа тартып, басқаларға сабақ 
қылмаса болмайды. Ертең жұрт астықты ашықтан ашық ұрлай бастайды»,- деп 
екеуі екі жақтап ерік бермепті. Тіпті әрі-беріден кейін Нұғыманның өзін де 
кінәлаған көрінеді. «Босаңдық істейсің, талан-таражға жол бересің!» — деп. 
Нұрсұлудың екі баласы мен кәрі шешесі зар еңіреп көп жерге дейін артынан 
ілесіп барыпты да, ақыры бірін-бірі құшақтап жер бауырлап қала беріпті. 
Осы күндердің бірінде апам мен Нұғыманның өзара сөйлескен бір сөздерінің 
куәсі болдым. 
− Бұ қалай, Нұғыман-ау, соғыс болса мынау күннен-күнге арқаға аяздай 
батып қыса түсуде. Қолда бардың бәрін қыс демей, жаз демей жөнелтіп 
жатырмыз, қымтып қалған, жасырып қалған ештеңеміз жоқ. Мынау қызыл 
қырманның үстінде ұртымыз толып ас жеп жүрген ешкім жоқ. Артық түйір 
тамағымыздан өтпейді. Бәрін майданға жөнелтсек екен дейміз, атың өшкір жауды 
тезірек жеңсек екеміз дейміз. Жатсақ-тұрсақ ойлайтынымыз сол. Ал сөйтіп отырып 
айдалатындай жазығымыз не біздің?.. Біз деп отырғаным, Нұрсұлу кім, мен кім, 

басқа әйелдер кімдер? Бірімізден-бірімізді еш айырмамыз жоқ. Бәріміздің жұтып 
отырған уымыз да бір, қайғы-қасіретіміз, тілегіміз де бір… Ендеше біздің бірен-
саран абайсыз кеткен жеріміз болса неге кешірмеске. 
Нұғыман бірден жауап берген жоқ, ойланып отырып қалды да біраздан соң: 
− Кешеден бері ойлай-ойлай менің де басым қатты, Нұрсұлуға ара түсудің 
бар жолдарын ойластырып көрдім. Сөйтсем қиын екен, еш амалы жоқ екен. 
Ұрлығымен қолға түскен соң, оны құтқару еш мүмкін емес. Уақыт болса мынадай, 
ауыр…- деді. 
− Оныкі ұрлық емес қой, шашылып жатқан масақты ғана жинап алды. 
− Қазіргі уақытта масақты жинау да ұрлық. Бір түйір дән жерге түспесін, 
ысырап болмасын дейміз. Сол үшін күресіп отырмыз. Сөйтеміз де астығы орылып 
алынған жерде шашылып қалған масақ бар, соны терген еді деп, ақтау айтқымыз 
келеді, ал ертеңгі күні сол сөздің өзі үлкен әңгімеге айналса не демекпіз. Онда кім 
жауап беруі тиіс заң алдында? Осы жағын ойландыңыз ба? 
− Ойланатын несі бар. Егіні орылып кеткен жерлерде қаншама астықтың 
ысырап боп шашылып жатқаны рас қой. Оны неге мойындамаймыз?! Көреген өкіл 
соны неге көрмейді?!. 
− Мақұл көрді делік. Сол үшін біреу жауапқа тартылуы керек қой. 
− Кінәлі адам тартылсын жауапқа, тартсын жазасын. 
− Онда қайсысымыз кінәліміз? Сіз бе, әлде мен бе? 
− Сіз де, мен де кінәлі емеспіз. 
− Бәлкім, онда анау машиналарды айдап жүрген жасөспірім балалар кінәлі 
шығар? 
− Олар да кінәлі емес. Қайта олардың сөйтіп істеп жүргендеріне рақмет айту 
керек. 
− Сонда кім кінәлі? Кәне, айтыңызшы, жазаға кімді тартайық? 
Апам үндемей қалды. 
− Сөйтіп, Нұрсұлуды айдатып жіберіп қойып отырмақпыз ба? — деді 
ақырында. 
− Қолдан келер дәрмен жоқ. 
− Оны соттай ма? 
− Соттайтын шығар. 
− Онда мені де соттасын, анау басқа әйелдерді де соттасын. Топырақ жеп 
отырған жоқ, біздің балаларымыз да осы астықтан жеп отыр. Еңбекке ешкімге 
түйір астық бергеміз жоқ, бірақ жұрт қалай алса, олай алсын, бәрібір осы астықтан 
ұрлап ішіп отыр ғой. Ендеше бәріміз де жауапқа тартылуымыз керек. 
− Әй, Бағила-ай, айтасың-ау… Жә, бос сөзді қоялық. 
− Неге бос сөз? Апыр-ау, неге бос сөз бұл?! — деп апам айқайлап жіберді.- 
Нұрсұлу сотталады екен де, оның артында екі кішкентай баласы мен кәрі шешесі 
еш панасыз жылап-еңіреп қалады екен. Ертең олар аштан өлсе қайтеміз? Оған кім 
кінәлі болмақ?! 
− Білмеймін. Басым қатты әбден. 
− Сен бастықсың, ауданға бар, сөйлес аудан басшыларымен. 
− Не деп? Ұрлық істеген адамды босат деп пе? 
− Құдай-ау, ұрлық емес қой!.. Шашылып қалған масақты терді ғой. 
− Өйтіп айтуға болмайтынын өзің де білесің ғой. 
− Айтуға болады, неге болмасын. Айт! Шашылып жатқан масақтарды айт, 
өкілдің соны көрмей жүргенін айт. Соттаса бүкіл аулымызды тегіс соттасын. 
Барлығымыз да ұрлық жасап отырмыз. Жалғыз Нұрсұлуды байлап беріп, көгермей-

ақ қоялық. Менің кесімім осы. Егер айта алмаймын десең мені жібер ауданға. Мен 
айтайын. 
Нұғыман тағы да ойланып отырып қалды. 
− Мен ертең жүрем ауданға,- деді әлден уақытта. 
Бұл түні апам қырманға барған жоқ. Қызыл іңірден төсегін салды да басын 
тас қып орап байлап ап, ауырған адамдай аһылап-уһілеп төңбекшіп жатты да 
қойды. Мен де көпке дейін ұйықтай алмадым. Шынында да апам дұрыс айтады, 
бүкіл ауыл топырақ жеп жатқан жоқ қой, қай үйге барсаң да қуырған бидай, 
талқан, кейі нан жеп отыр. Олар қайдан алды, сонда? Әрине, колхоздың 
астығынан. Бірақ кім қалай алып жүр, ол жағы белгісіз. Мәселен біздің үйде 
күнделікті жейтін астықты қайдан, кім әкеледі? Апамның да, Нәзира әпкемнің де 
қалталарын, яки шөлкилерін қағып жатқанын көрген емеспін. Бірақ күнделікті 
ішім-жем әкеп тұратындары анық. Әйтпесе біз баяғыда аштан қатар едік қой. 
Демек біздің үй де ұрлайды астықты. Олай болса апам айтқандай бүкіл ауылды 
соттау керек қой. Бір сәтке бүкіл ауылдың сотталғанын, бүкіл ауылды милиция кеп 
айдап апарып қамап қойғанын көз алдыма елестетіп көргем, арқам мұздап кетті. 
Тіпті қорқынышты екен. Онан да со бір адамды соттағандары дұрыс та. Тек 
Нұрсұлудың кәрі шешесі мен екі баласына обал. Әлгінде кешкісін есіктерінің 
алдында сүмірейіп тұрған балаларын көргенімде жаным қатты ашыды. Көздері 
жаутаң-жаутаң етіп аянышты-ақ… 
Апам аунап түсті: «У-уһ…» деп күрсінді. 
Нұғыман ауданға таң қылаң бере аттанып кеткен екен, ертеңіне күн 
еңкейген кезде қайтып оралды. Үйіне де соқпастан бірден тура қырман басына 
келді. Өңі қу шүберектей боп-боз, адам шошырлық еді. Көз жанары бұлыңғыр күзгі 
аспан сияқты кіртиіп мүлде жансыз қарайды, көкшіл ме, қоңыр ма, сарғыш па — 
айырып болмайды. Аттан түскен бойда сабанға шалқалап құлай беріп көзін жұмды. 
Сөйтті де көпке дейін сұлық түсіп жатты да қойды. 
Апам қасына отырып сусын ұсынған, Нұғыман сонда ғана көзін ашып, өзін 
қаумажаулап, Нұрсұлудың бір хабарын білгісі кеп телміре қалған жұртқа басын 
шайқады. 
− Болмады. Босатпады, ісін сотқа беріп қойыпты,- деді. 
Мұнан әрі ол ештеңе деген жоқ, жұрт та қазбалап ештеңе сұрамады. 
Нұғыман мен апам екеуі жеке қалған. 
− Ұрлық емес екенін, шашылып қалған масақты ғана теріп алғанын 
түсіндіріп айттың ба? — деп сұрады апам. 
− Жоқ. 
− Неге?! 
− Айта алмадым. Оны айтқан күнде лобогрейка мен шөп машинасында 
жүрген жасөспірім балалар жауапқа тартылады екен. Мына көрші колхозда сондай 
екі баланы отырғызып қойыпты… Өзің айтшы, өйтіп жауапқа тартқызатындай жас 
балалардың жазығы не?.. Оларды соттатуға дәтім бармайды. 
Апам сағы сынғандай тұнжырап, қабағы кіртиіп, бет-аузының әжімдері 
көбейіп мүлде аянышты боп кетті. 
− Әйтеуір, қалай болған күнде де біреу отыру керек десеңші. Біреуді құрбан 
ғып шетке шығару керек екен ғой. 
− Иә. 
− О-о!.. 
Со күні кешке қарай қатты жел тұрып, көзді аштырмайтын топырақ боран 
соқты. Жер мен көк әлемтапырық ұйтқыған шаң боп кетті. Жұмыс тоқтатылып, 

жұрт қолдарына түскен киіз-алаша, киім-кешектерімен қырмандағы астықты 
жауып, үлкен әбігерге түсті. 
Дауылдың арты жаңбырға айналды. 
− Қазанның қара дауылы деген осы. Ал енді астықты тез орып алмасақ 
күннің райы осыдан осылай бұзыла бастайды,- деді Байдалы шал. 
Байдалы шалдың «қазаны» ескіше октябрь айының алғашқы күндері еді. 
Үш малатас пен бір молотилка тоқтаусыз жүрген соң шыдатсын ба, 
қырмандағы маяланған астық бірер жетінің ішінде тегіс бастырылып бітті. Шөп 
машина мен лобогрейка бізге күнделікті бастыруға астық бауын шауып үлгіре 
алмайтын болды, арбамен, сүйреткімен келгенін со келген сәтінде бастырып 
тастаймыз да аттарды доғарып қойып, қарап отырамыз. Біз тоқтаған сайын шолақ 
қол өкілдің түсі түнере түседі. 
− Мыналарды неге тоқтаттыңыз?! — деп Байдалы шалға кеп шүйлігеді. 
− Мен қайтейін…- дейді Байдалы шал есі шыға абыржып. 
− Осы қырманның басшысы сіз емессіз бе?! Қайтсеңіз де жүргізіңіз! 
− Апыр-ай ә, енді қайттім. Әй, осы қырманға басшы боп абырой алмаспын 
деп-ақ ем, айтқаным келді. Әлгі біргәдір қайда екен? Әй Қанат, атыңа міне сап, 
шауып барып апаңды шақырып келші. Комбайн жақта жүрген шығар… 
Мен торы атқа міне сап, апамды шақырып келуге шаба жөнелдім. Бір 
жағына қарап ұрттай түсіп торы ат түзу шаба алмайды, мен де ат үстінде түзу 
отыруды ұмытып қалған сияқтымын, бір жағыма қарай қисая берем. Екі белді 
асқан соң тоқтап тұрған комбайнның үстінен шықтым. 
Тракторшы Есенбай мен комбайншы Иван екеуі үсті-бастары, бет-ауыздары 
май мен топыраққа баттасып қап-қара ала боп, бірдеңелерді тықылдатып жөндеп 
отыр. Екеуі де өзіміздің ауылдың адамы, тек МТС-қа механизатор боп кеткен. 
Есенбай жасы елуден асқан, екі ұртының үстінен жалбырап тұратын сабалақ 
мұрты бар, өзі көмірдей қара кісі. Трактор жүргізуді былтыр оқып, үйренді. Ал Иван 
болса көзі тұздай көкпеңбек, бұйраланған сары шашы шаң-топырақ, маймен 
сірескен, өзі күлкішіл жасөспірім бала жігіт, менің Нәзира әпкемнен бірер жасы 
кіші, комбайнның оқуын ол да былтыр бітірген. МТС біздің ауылға көктем болса 
жер жыртуға, күз болса астық жинауға ылғи осы екеуін жібереді. Әуелгі күндерде 
еш тоқтаусыз, тәп-тәуір-ақ жүреді де, бір аптадан кейін екеуінің «шұқыну дерті» 
басталады. Комбайн яки трактор бұзылады, оны екеуі екі жақтап ұзақты күн 
отырып жөндейді. Кешкісін бір айналып тағы бұзылады, екеуі шамның жарығында 
түні бойы отырып жөндейді. Ертеңіне таңертең комбайн бір айналады да тағы 
тоқтайды… Біресе анау бөлшегі, біресе мынау бөлшегі жоқ деп күндіз-түні 
мықшыңдап, қашан орақ аяқталғанша комбайн жөндеуден көз ашпайды. Біздің 
Мұқан ағайдың екеуіне арнап шығарған өлеңі де бар. 
Есенбай мен Иван 
Астарында комбайн 
Болат темірден құйған, 
Жарты гектар егінді, 
Апта бойы жиған. 
«Шұқыну дертке» шалдығып, 
Сауықпай-ақ қойған… 
Өлең өте ұзақ, өстіп шұбыртып кете береді. 
Міне, осы Есенбай мен Иванның комбайнды ақтарып тастап, тықылдатып 
жөндеп отырған үстерінен шыққам. 

− Әй, мынаның астына мінген аты қисық па, әлде өзі қисық па? — деді Иван 
анадайдан ақсия күліп. Басын көтерген Есенбай да менің далбақтаған түріме қарап 
күліп жіберді. 
− Бұ баланың аты да, өзі де қисық екен,- деді мәз болып.- Иә, қисыққа 
мінген қиығым, жол болсын? 
Комбайндарының тоқтап тұрғаны, бүкіл жұрттың сырттарынан мазақ етіп, 
Мұқан ағай шығарған өлеңді айтып екеуін мұқатып жүргені, мүлде ойларына келер 
емес сияқты. Тіпті мәз-мейрам. Қолдарына біреу түссе келеке, күлкі етіп, қалжақ 
қылу — бар ойлары. Мен апамды іздеп жүргенімді айтқам. 
− Ә, апаң ба? Апаң — балқан таудың басында, балдыр қоян қасында, 
қырғауыл қуып кезіп жүр, қырғауыл одан безіп жүр…- деп Есенбай балғасын 
тықылдата отырып тақпақтай жөнелген, Иван оның сөзін екі дегізген жоқ, іліп 
әкетті: 
− Қырғауыл жүні қызыл екен, құйрық жүні ұзын екен. Ал сенің апаң темір 
мылтық асынып, дұшпандарын басынып, қырғауылды көздеп атып, көздегенде 
көзден атып, Манар менен Карл дейтін пақырларды желкелерінен езіп жүр… 
Екеуінің сөздерінің соңын тыңдамастан әрі қарай жүріп кеттім. Жұрт 
мұрындарынан шаншылып, күндіз күлкі, түнде ұйқыдан айырылып жүргенде, бұл 
екеуінің жағасы жайлау, ойларында түк жоқ, іздегендері қалжақ. Тфу! Ыза боп 
келем. 
Апам Манардың лобогрейкасының басында екен. Карл ұста мен Манар екеуі 
лобогрейканы енді ғана жөндеп болып қолдарын сабанға сүртіп тұр да, апам 
екеуіне ат үстінен төніп кеп ұрсып тұр. Қамшысын үйіріп, екеуін де осып-осып 
жіберердей түйіледі. 
− Әдіре қалғырлар, жүргізетін болсаңдар дұрыстап жүргізіңдер де, әйтпесе, 
көзге шыққан сүйелдей болмай құртыңдар көздеріңді!.. Табандарыңды тіліп, 
екеуіңді де ФЗО-ға жібертейін бе осы! Сомадай болып, қит етсе есіл-дерттерің 
ойын. Ойындарың осылғырлар!.. Бол тез, сүртіншектенбей, отыр машинаңа! 
Ертеден бері үш-ақ айналдыңдар, осы алақандай жерді. 
− Бұзылып қалды ғой,- деді Манар міңгірлеп. Ылғи күлімсіреп тұратын, 
ашулану дегенді білмейтін момын мінезді болатын. Әлгіндегі комбайншы Иван, 
мына ұста Карл үшеуі бір класта оқыған түйдей жасты балалар еді. 
− Әдейі бұзасыңдар. Кейбір керекті бөлшектерін бұрап өздеріңе аласыңдар 
да, бұзылып қалды деп қарап отырасыңдар. Бәлем тұра тұрыңдар, екеуіңді мен әлі 
тергеуге алғызам. Қораларына колхоздың машиналарының саймандарын ұрлап 
тығып, екеуіңнің не істеп жүргендеріңді бір тексертем, түбі. 
− Олардың бәрі жарамсыз, ескі саймандар ғой, тәтетай-ау. 
− Жап аузыңды! Осы тұрған жерлеріңде мына қамшының сабы сынғанша 
пәре-пәрелеріңді шығарайын ба! Бүгін қай жері сынды кәне?! 
− Косогон шақ келмейді. Ылғи сынып кете береді. 
− Әдейі сындырсаң қайдан шақ келсін. Айтам ғой, қаскүнемсіңдер екеуің де. 
Ол неге сына береді, әйтпесе? 
Манар үндеген жоқ, ендігі жауапты Карл ұста қайырды. Ап-арық, даусы 
шіңкілдеген, өзі тұтықпа болатын, немістердің ішінде қазақ тілін тез үйреніп, етене 
боп кеткен еді. 
− Ж-ж-жақсы ағаш к-керек, м-м-мына ағаш ж-жаман,- деді қолдан жасалған 
косогонды нұсқап. 
− Несі жаман? 
− Қ-қатты емес, т-тез сы-сы-сынып… 

− Қайтсеңдер де бүгін осы араны шауып бітіріңдер! Өздерің косоғон 
болыңдар! Егер бітірмесеңдер менен жақсылық күтпеңдер! Онда ертең анау 
кораларыңдағы саймандарыңды тегіс ұстаға алғызып, өздеріңді қаматам! — деді 
апам қатты ескертіп.- Әй, Карл, сен бүгінде осы лобогрейканың басында бол. 
Түнде болса да шабасыңдар. Ұқтыңдар ма?! 
− Ж-жа-жарайды. 
Апам атының басын бұрып кетті. Мен соңынан ергем. Кетіп бара 
жатқанымда Манар маған күлімсірей қарап көзін қысты да Карл сыбырлап: 
− Қ-қанат, анау дөңгелек әлі бар ма? — деп сұрады. Мен басымды изедім. 
Манар мен Карлдың әдеті — бүкіл ауылдағы көздеріне түскен темір-терсекті 
жинайды. Өздеріне керектіні де, керексізді де жинай береді. Бір жылдан бері екеуі 
машина құрастырып, жасап жүр. Кәдімгідей от алып жүретін, төрт дөңгелегі бар 
автомобиль машина жасаймыз деп бөседі өздері. Түнеукүні Карл біздің үйдің 
қорасынан мотоциклдің ескі бір дөңгелегін көріп, жат та кеп жалынып сұраған 
болатын, сол дөңгелектің маған тіпті түкке керегі жоқ болса да мен өзімнен-өзім 
қитығып бермей қойғам. Қазір де сұрап тұрғаны сол. 
− Әй, Қанат, жүр! — деді апам. 
Мен мұнан әрі қарайламастан шаба жөнелдім. «Әлі ол дөңгелек үшін 
екеуіңді талай жалындырармын,» — деп қойдым ішімнен. 
Манар мен Карлдың достығы біздің ауылда аңызға айналған. Араларынан 
қыл өтпейді екен десетін. Екеуінің қалай танысқандарын бір рет естігенім бар. 
Немістер келген кезде, оларды көшіріп әкелуге, станцияға біздің ауылдан барған 
арбаның бірін Манар айдап барады. Біздің Манар жұқалтаң өңді, сүйкімді, қыз 
мінезді бала ғой, ал осыдан үш жыл бұрын тіпті кішкентай кезі. Өзіне бір қараған 
бала үйіріліп, дос болғысы кеп тұратын, ерекше бір қасиеті бар бойында. Міне, сол 
Манар үлкен адам сияқты бір арбаның иесі бір өзі боп тұрғанда, қасына өзі 
құралпы бір немістің баласы келеді. Екеуі сөйлеседі, бірақ бірінің тіліне бірі 
түсінбейді, сонда да бірін-бірі түсінген адамдардай-ақ күліседі, қол алысады. Бірі: 
«Карл» — деп, екіншісі: «Манар»,- деп өздерінің аттарын атайды. 
Содан екеуі айырылмайды. Карлдың жалғыз кәрі шешесі бар екен, басқа 
колхозға кетпек боп тұрған жерінен екеулеп жүріп, Манардың арбасына 
ауыстырып отырғызады. Сөйтіп, ауылға келісімен Карл мен шешесі даярлап қойған 
басқа үйге бұрылмастан, тура Манарлардың қарсы үйлеріне барып кірді. Манардың 
да жалғыз кәрі шешесі бар болатын. Балалары тату-тәтті дос болғаннан кейін екі 
кемпір де бір-бірінің тілін ұқпаса да ыммен сөйлесіп, жақсы көрші боп кетті. 
Манар мен Карл екеуінің түрлерінде де, жүріс-тұрыс мінездерінде де бір 
ұқсастық бар. Екеуі де күліп тұрады, басқа өздері қатарлы балалар сияқты көшеге 
шығып дарақтап жүргендерін бір көрмейсің, ылғи шұқылап бірдеңе істеп 
жүргендері. Өткен қыста Ахат ұста соғысқа кеткеннен кейін колхоздың ұста дүкені 
екі айдай жабық тұрды. Ақыры бір күні шөп тартып жүрген бір шананың шен темірі 
босап, соны жөндеу үшін сол кездегі бригадир Байдалы шал дүкеннің аузын 
ашқан. Екі-үш шал көрікті қыздырып, енді темірді қалай пісіріп, қалай соғарларын 
білмей бір-біріне: «олай ет, бұлай ет»,- десіп керілдесіп тұрғандарында, үстеріне 
Карл мен Манар келеді. Карл үн-түнсіз кеп қызған темірді төске салып 
тарсылдатып соға бастайды. Қолы тіпті икемді, балға соғысы нық. Шен темірді әп-
әдемі етіп тартып, әп-сәтте шегелейді де береді. Мәз болып қуанып кеткен 
Байдалы шал дереу сол арада Карлды ұста етіп тағайындайды. Карлдың ұста болу 
тарихы осылай. 
Апам маған ренжіп ұрысқанда ылғи осы екеуін кесе көлденең тартып 
мақтайтын. Екеуі де еңбек сүйгіш, талаптары таудай, өнегелі жақсы балалар деп 

жер-көкке сыйғызбайтын. Маған: «солардан үлгі ал, солардай бол»,- дейтін. Енді 
қазір апамның екеуіне сонша қатты ұрысқанына таңырқап келемін. Оның қалай 
деп апамнан сұрауға батпадым. Өйткені ашулы еді. 
Қырманға келісімен, неше күннен бері тісін қайрап жүрген шолақ қол өкіл, 
ал кеп жан алқымға алды дейсің апамды. Дәл қазір табанда апамды айдатып 
жіберетін шығар деп зәрем кетті менің. 
− Астық қайда? Неге орылмайды? 
− Лобогрейка сынып қалыпты. 
− Неге сынады?! Неге?!.. Немене, қаскүнемдік істегің келе ме?! Әдейі 
сындырып отырсың ғой!.. Жауапқа тартыласың! Сотқа берем мен сені!.. Қолмен 
ор, орақпен ор!.. Бүгін мына қырманда астықтың бауы болатын болсын!.. 
Егін орағының нашар жүріп жатқанына апам кінәлі болу керек, өйткені 
жайшылықта өзіне бұлай айқайлаған адам болса көкесін таныстырып жіберер еді, 
ал мына шолақ қол өкілге ләм деп үн қатқан жоқ. Өңі қара күрең тартып сазарып, 
тістенген күйінде атына мініп қайта кетті. Біраздан кейін арбаға, сүйреткіге 
тиелген астық баулары келе бастады қырманға. 
Бұл күні біз қырманнан түнде қайттық. Қырманның басында-ақ қона салатын 
едік, бірақ түн суық екен, жалаң аяқ, жалаң бас күйімізде тісіміз-тісімізге тимей 
қалшылдап тоңып кеттік. Үйге апамның өзі әкеп салған. Бел орағышын шешіп, сәл-
пәл тізе бүгіп, беліне бөтелкемен ыстық су қойып, есін жиғандай болған соң, бел 
орағышын қайта Тас қып оранып енді кетпек боп тұрғанында, салдырлап жүріп 
келген арба есік алдына тоқтай қалды. 
− Тәте!.. Тәте!..- аттандай дауыстаған Манар. 
− Тағы не боп қалды?! Әй, оңбағандар-ай!..- деп апам сыртқа шыққан. 
Сөйткенше болған жоқ.- А! Не дейді?! Ойбай, не дейсің?!.- деген үрейлі даусы 
естілді. 
Үйдегі біздер де сыртқа ұмтылдық. Апам арбаға үңіліп: 
− Қалай болды?.. Қалай? — дей берді. 
Арба үстінде қинала ыңырсып біреу жатыр. 
− Карл-ай, әй, Карл, айналайын… 
− М-м…- деді ыңырси ыңыранған Карл.- М-мм… ма-ма-а… 
Манар «у-у» деп қыстыға тістеніп жылап жіберді. Онан соң жылай тұрып 
қалай болғанын айтты. Әлгінде ымырт кезінде, қараңғылық әбден түсіп, көз 
байланғанға дейін тағы бір-екі айналым жүріп тастамақ болады, сөйтіп екі 
айналып, енді үшінші айналымның орта тұсына жеткен кезде, шалғы астынан біреу 
баж ете қалады, аттарды тоқтатқанша, едәуір сүйретіп тастайды. Секіріп түсіп 
қараса: Карл… 
− Соның алдында ғана: «Мен сені қырман басында күтемін», деп, кетіп 
қалған болатын… Екеуміз түнделетіп Шымырбай шалдың үйіне қауын жеуге 
бармақ едік…- Мұнан әрі Манар сөйлей алмай тағы да өкіре жылады. 
Әжем үйден алып шыққан шамның жарығында апам Карлды қарай бастаған: 
өне бойынан сау-тамтық жоқ, қан-қан, үстіндегі киімдеріне дейін тілім-тілім 
туралып кетіпті. Астына төселген сабан да шылқыған қан. Апам шыдай алмай теріс 
айналып кетті. 
− Айналайын-ай… айналайын-ай… Дереу Қоңырға дәрігерге шабу керек, бұ 
күйінде мына түнде алып жүруге болмайды. Кім барады енді дәрігерге? — деді 
өзімен-өзі кеңескендей күңкілдеп. 
− Жә, мен өзім барам да,- деді онан соң.- Тек мына баланы қазір үйіне 
апару керек… Байғұс-ай, шешесінің жүрегі жаман еді… Әже-ау, сіз мына көршідегі 

немістің кемпірлерін оятыңыз, соларды ертіп, қазір мына баланы үйіне апаралық. 
Шешесін шошытып алмау керек… 
− М-м-м… ма-а… 
− Шыда айналайын, қазір мен дәрігер алып келем… Әже-ау, барсаңызшы 
енді тез!.. 
− Барайын, барайын. Ой, сорлы-ай, маңдайының соры бес елі екен-ау… Ой, 
соры ашылмаған бейбақ-ай… 
− Сен неғып тұрсың, дірдектеп?! — деді апам маған жалт бұрылып.- Кір 
үйге! Анау кішкене балалар шошымасын, солардың қасында бол! 
Мен үйге кірдім. Есік алдындағы арбаның жүрісі біртіндеп ұзап кетті. 
Әжемнің баурында ғана жатып ұйықтап үйренген інілерім: Болат пен Марат 
ұшып-ұшып тұрып, ал бақырып жыласын «әжелеп». Екеуін олай деп те жұбатам, 
бұлай деп те жұбатам, кәне қойсыншы, онан сайын өршеленіп, бірінен-бірі асырып 
бақырады. Олардың бақырған дауыстарынан қарындасым Жанар оянып кетті. 
Шошып ол жылай бастады. Не істерімді білмей дал болдым, тіпті әрі-беріден кейін 
соларға қосылып өзімнің де жылағым келді. 
− Әне, қазір аш қасқыр келеді!..- деймін.- Әне, терезеден аю қарап тұр!..- 
деймін, бәрібір қоймайды. Терезеге жүгіріп бардым да, оларға байқатпай тық-тық 
еткізіп қаға бастадым. 
− О кім, терезе қағып тұрған? — дедім, онан соң дәл сырттары біреумен 
сөйлескендей.-Бүбітай жындымын дейсің бе? Жоқ, ашпаймын есікті, әжем де, апам 
да жоқ үйде. Ашпаймын. Жылап жатқан біздің үйдің балалары емес. Мына 
Нұрсұлудың балалары ғой. 
Інілерім де, қарындасым да жылағандарынан сап тыйылып, көздері 
бағжаңдап үрейленіп, маған қарай қапты. 
− Бүбітай жынды кеп тұр ма? — деді ересегі Болат. 
− Иә. Сендердің жылағандарыңды естіп кеп тұр. 
− Қанат, біз жыламаймыз. Айтшы, кет деп. Біз жыламаймыз. 
− Әй, жынды Бүбітай, кет аулақ! Біздің балалар жыламайды! — дедім мен 
айқайлап. Бір сәтке өзім ойлап тапқан өтіріктен өзім қорқып, қараңғы терезеге 
қарай беруге жүрегім дауаламай, інілерім мен қарындасымның қастарына келдім 
де, солардың көрпесінің шетін жамылып жата кеттім. Жалғыз жатуға қорықтым. 
− Бағана күндіз жынды Бүбітай біздің үйге келген, Тоштан ұрып-ұрып алып 
кетті,- деді Болат тағы да. 
− Қанат, бей қайап жатшы,- деді даусын шығаруға қорыққан Жанар 
сыбырлай қыңқылдап. Онан соң мені мойнымнан шап қысып құшақтап алды. 
− Қанат аға, Болатқа айтшы, мені құшақтасын,- деді Марат та қыңқылдап. 
− Болат, сен үлкенсің ғой, құшақтап жат Маратты… 
Өстіп жатып ұйықтап қаппыз. 
Бұл түн мен үшін өте қорқынышты түн болды. Тыншып ұйықтай алмай 
қайта-қайта шошып ояна бердім. Ылғи бір қорқынышты түстер көрем: біресе 
Ырысбек ауылдың барлық балаларын алдына салып ап, бәріңді де атамын, деп 
мылтығын кезеніп қуып жүреді, мен есіктің алдындағы жинаулы тезектің астына 
тығылып жатып ояндым; енді бірде Манар мен үсті-басы қан-қан Карл екеуі 
құшақтасып ап күліп отырады, бірін-бірі сүйіп қояды. Карлдың еттері ырсиып-
ырсиып тілгіленіп,. қаны тамшылап тұр; тағы бір түсімде соғыс екен деймін, ылғи 
әскерлер сапқа тұрып, сарт-сұрт жүріп кетіп жатыр, тұманша қаптаған түтіннің 
ішіне кіреді де жоқ болады, соларға қарап тұрғанымда қолында жалаңдаған 
пышағы бар семіз адам екінші жақтан шыға келеді, көзі шатынап, мені сойып 
жемек боп қуып береді, мен жан дәрмен ышқына қашам, бірақ түк жүгіре 

алмаймын, «апалап» аттандаймын, әлгі адам әне ұстады, міне ұстады дегенше 
дәрменім құрып, жүрегім үзіліп отыра кетем… Шошып ояндым, жүрегім кеудеме 
сыймай дүрс-дүрс етіп дірілдеп кетіппін. Үйдің іші ала көлеңке, май шам 
сығырайып жанып тұр. Түннің қай мезгілі екені белгісіз. Әжем әлі жоқ. Кішкене 
балалар қаннен-қаперсіз пысылдап ұйықтап жатыр. 
Неткен ұзақ түн. Тағы да ұйықтап кеткем, тағы да түс көрдім: ауылға ылғи 
бір ұры иттер қаптап кеткен екен деймін, баяғы Қарақаншық — Көкінайдың 
күшіктері шеттерінен ұры боп, тістерін ақситып ырылдап, жұртты үйді-үйіне қуып 
тығып жүр; мен де зәрем ұшып үйде тығылып тұрмын, терезенің алдында менің 
сыртқа шығуымды аңдып тісі сақылдап өзімнің қара күшігім тұр, мені қаппақ: 
«Құдай-ау, бұл бір пәле болды ғой, далаға шығып ойнаудан қалдық-ау»,- деп зар 
еңіреп жылаймын… 
Үй ішіндегі тықыр-тықыр жүрістен ояндым, шам сөндіріліпті, терезеден 
бозамық жарық түсіп тұр, әжем жайнамазын жайып, таңғы намазын оқығалы жүр 
екен. 
− Әже, апам қайда? 
− Апаң қырманға кетті.- Сорлы… соры қайнаған сорлы, бүгін тағы ұйықтаған 
жоқ. 
Әжемнің даусында апама деген аяныш та, кейістік те, реніш те — бәрі-бәрі 
бар еді. 
Ертеңіне түсте апам ыстық су ішу үшін үйге кірген, бірақ іше алмады. 
Өйткені, әжем оған бірден дүрсе қоя берген: 
− Бұ колхоздың жұмысы саған ғана керек пе осы? Құдай-ау, неге сонша 
қатал боп барасың? — деп. 
Апам тісі ауырған адамдай қабағы кіржиіп шытынып қалды, бірақ үндеген 
жоқ. Неше күннен бері жөнді ұйқы көрмеген өңі әжімденіп, көзі кіртие қарайды. 
Мен іштей әжемді қостап отырдым. 
Лобогрейка да, астық шауып жүрген шөп машиналары да, мүлде тоқтап 
қалды. Ұста жоқ. Бүкіл ауылдан темірді темірге қойып соғатын бір адам 
табылмады. Нұғыман шапқылап ауданға қайта кеткен, ұста іздеп. Екі күннен кейін 
қайтып оралды. Бір ұста табылған екен, оның өзі де кергіп, үш күннен кейін ғана 
қолым тиіп бара аламын депті. 
Егін күннен-күнге қурап барады, енді біраз күн кідіртсе кейбір учаскелердің 
егіні жерге құйылып, түсу қаупі бар. Жан дәрмен кез. Шалғымен шабу басталды. 
Мектепте әжетке жарайтын балалар сабақтан босатылып, қол орақпен астық 
оруға, орылған астықты жинауға жіберілді. 
Колхоздың ең алыс участогі — Күреңбелдегі егін орағында жүргенімізге 
біраз күн болды. Үлкендер шалғымен шабады, біз, балалар, орағымыз барларымыз 
орақпен орамыз, орағы жоқтар орылған астықты баулайды. Бәрімізге күнделікті 
белгіленіп берілген норма бар. Таң қылаң бергеннен көзімізді жыртып ашып, 
шалғышы үлкендер бір қатар, орақшы балалар бір қатар боп тұра қап жұмысқа 
кірісеміз. Сонан ұзақты күнге бел жазу жоқ. 
Күзгі аспан реңсіз, буалдыр түтін басқандай мұнартады да тұрады. 
Таңертеңгі дала сызды, салқын, жақ жүніңді үрпитіп, өне бойыңды тітірентіп 
жібереді. Тек сәске кезінде ғана құрысың жазылып жылынасың. Дәл желкеңе 
шығып алған күннің көзі арқаңды шым-шымдап қыздырып, пысынатып, терлете 
бастайды. Төңірек тегіс шаңғытып кетеді. Құлағында тек сыр-сыр еткен шалғы мен 
орақтың сыбыстары. Көз алдыңда тек әбден қурап, сыңғырлаған мысық мұрт егін, 
уыстай қармағаныңда сабақтары зыңылдайтын сияқты. Абайлап ормасаң 
масақтары саудырап сағағынан сынып түсіп жатады. Ештеңеге алаңдауға да, 

іркілуге де болмайды. Неше күннен бері егіннің сабағы сойғылап күптей болған 
алақаның тұз уыстағандай тызылдайды, басың айналып, көзің бұлдырайды, бірақ 
бәрібір сонда да ора беруің керек. Әйтпесе күндік нормаңды орындай алмай 
қаласың. 
Өзегің талып тезірек түс болуын тілейсің. Түскі тамақты ішіп, ес жиып, аз да 
болса дамылдағың келеді. Шалғы шауып жүрген Ырысбек жаққа әлсін-әлсін 
қарағыштап соның бір ауыз сөзін зарыға күтеміз. Түс болғанда ол сағатын қолына 
алып, ылғи: 
− Демалыс! — деп айқай салады бәрімізге. Сол кезде қолдарымыздағы 
шалғы-орақтарымызды жеткен жерлерімізде тастай-тастай береміз. 
Шалғышылар мен орақшы балалар екіден-үштен бірігіп, шөпті қалыңдап 
жауып, бір-бір күрке жасап алғанбыз. Соңымызға кеп дамылдаймыз. Біз Нәзира 
әпкем екеуміз бір күркедеміз, бізден әрі Көлбай керең мен Дүрия, онан әрі Эмма 
мен Гүлсара, басқа бес әйел мен Әжібек бастаған балалардың бір-біріне иін 
тірестіріле жасалған күркелері, ең шетте Ырысбек пен Зибаштың күркесі. 
Ырысбек күркесіне жете бере домбырасын қолға алады. Осы күні өзі 
бұрынғыдай мұңаю, күңірену дегеннің бәрін қойған. Көбіне «Краковякты», немесе 
сол сияқты басқа да көңілді ән-күйлерді ойнайды. Домбыраны шанағынан тық-тық-
тық… дегізіп шертіп қойып отырып: 
Тира-ри-ра ри-ра-ра, 
Три-ра-ра-ра ра-ра-ра… 
Русский, немец и поляк 
Танцевали краковяк. 
Триля-ли-ли ля-ля-ля 
Трайля-ли-ля ли-ля-ля… – 
деп сампылдап әндетіп жөнеледі. Шөп күркелеріміз шошаң-шошаң етіп 
билеп тұрғандай боп көрінеді. Күй ырғағына еріксіз елігіп, тапыр-тұпыр билегің кеп 
кетеді. 
Мұнан кейін Ырысбек Зибашқа арнаған әндерін айта бастайды. 
Зибаш-ай, 
Қасыңның қара қиғашы-ай, 
Құрбыңды, қалқам, сыйлашы-ай… 
Күрке-күркемізде отырып мәз боп күлеміз, шаршағанымызды ұмытқандай 
сейіліп қаламыз. 
− Жынды ғой… нағыз жындының өзі…- деп Нәзира әпкем басын шайқап 
күле береді. 
Көп күттірмей ауыл жақтан ырғатылған өгіз арбамен түскі тамағымыз — сүт 
қатқан (кейде ішінде еті де болады) кеспе көже келе жатады. 
Түскі тамақты ішіп, аз-кем тыныстап алғаннан кейін жұмысқа қайта кірісеміз. 
Тағы да мұнартқан аспан. «Жжу-жжу»… еткен шалғының, орақтың сыбыстары, 
сыңғырлаған мысық мұрт астық, бір орыннан жылжымай мөлиіп тұрып алған 
күннің көзі, тызылдаған алақан… көз алдың бұлдырап, басың айналады… Күн 
батпай, кеш түспей зарықтырады-ау, тағы да. Әбден сілеміз құрып, титықтап кеп, 
күркемізге жете бере құлаймыз. Ымырт кезінде тағы да сүт қатқан кеспе көжені 
алып өгіз арба жетеді… 
Апам келіп, орылған жерді саржамен өлшеп, кім нормасын қанша 
орындағанын айтады. Сонсоң өзі қонаға Нәзира әпкем екеуміздің қасымызда 
қалады. Түн салқын. Киімшең күйімізде қисая кетіп, үйден әкелген ескі көрпе мен 
ішік-тондарға оранып, төңірегімізді шөппен қалыңдап қымтанып аламыз. Қураған 

шөптің арасында ермені болса көпке дейін пысқырынып-түшкірініп жатып ұйқыға 
кетеміз. 
Алайда апамның түн ұйқысының төрт бөлініп жататынын мен жақсы білем. 
Кейде ол тұрып кеткен кезде, ірге жағымнан лап етіп азынап қоя берген суықтан 
тітіркеніп оянам. Күркенің сыртынан оның әрі-бері жүрген аяғының дыбысы 
естіледі. Сәлден кейін қайтып кеп, қараңғыда сипаланып шетте жатқан Нәзира 
әпкемнің ірге жағын қымтап, ортадағы менің үстімді дұрыстап жауып, өзі ақырын 
ғана орнына жатады. 
− Апа, неғып тұрып жүрсің? — деп сұраймын мен. 
− Жәй, от кетіп қалмасын деп жүргенім ғой,- дейді.- Мынау Ырысбек деген 
түні бойы темекі тартады, сонан көріп балалардың арасынан да темекі 
тартатындар шығып жүр… Төңіректің бәрі қазір от түссе лап еткелі саңғырлап тұр 
емес пе. Ұйықта, таңертең ерте оятам… 
Апам шынында да ерте оятады. Шығыс жақтан таң қылаң беріп, төңірек 
ағара бастаған кезде, барлық күркедегілерді аяғынан тік тұрғызады. Бірден 
тұрғысы келмей, жылы күркеде керіліп-созылып, «әне, міне» деп жатып алатындар 
да бар, апам ондайлармен әздектеп тұрмайды, қамшымен жон арқадан бір 
тартады. Жөнді ұйықтамағандықтан өзінің түсі суық, ызбарлы, ешкімді бетіне 
қаратпайды. Мұндайда апамның бетіне қарауға мен өзім де қорқам. 
Дала өте салқын. Жылы күркеден шыққан бойда дірдек қағып, бүрсектей 
жөнелесің. Жалаң аяғыңды шөпке қонған ақ қырау шық қарып-қарып түседі. 
Орақты қолға аласың, жүзін көкаязданған қырау тұтып қалған. Егін оруға кірісесің, 
жез түтіктердей көкаязданған сабақтары алақаныңды қариды. «Жжу-жжу»… 
дегізіп шалғышылар бастайды. Мен Нәзира әпкеме қараймын, ол шалғысының 
жүзін жанып-жанып алады да құлаштап кеп сілтейді. Өзі шалғышылардың ең 
алдына түсіп алады. Әуелгі күндерде Ырысбек соңынан қуалай түсіп, 
бастырмалатпақ боп біраз әуреленген, өкпесі өшіп, өзі өліп қала жаздады. 
− Мына қыз ба? Мына қыз жойқын екен,- деді ақырында. Өзі Нәзира әпкеме 
қарағыштап, сөйлескісі кеп бір-екі рет жақын келген. Нәзира әпкем теріс қарап 
мүлде сөйлеспей қойды. 
− Өзінің көзі жаман, тіпті суқаным сүймейді,- деді кейінірек күркеге 
келгенімізде маған. 
Кеше түсте демалысқа шығар кезімізде Ырысбек тағы да кеп: 
− Нәзира, қалқам, осы сенің шалғың сиқырлы-ау деймін, кәне ұстап 
көрейінші,- деп, шалғыны емес, Нәзира әпкемнің білегін ұстаған. 
Нәзира әпкем жылан шағып алғандай қолын тартып алды да, өзі кейін 
шегініп, шалғысын құлаштай ұстап, тұра қалды. 
− Тура орып түсірем, кетіңіз аулақ! — деді, қып-қызыл боп түтігіп. 
− Қалқам-ау, Нәзира-ау, мен… мен… 
− Мен ешқандай да «қалқаңыз» емеспін сізге. Ендігәрі жақын жуушы 
болмаңыз! 
Нәзира әпкемнің түрін көріп мен өзім де тіксініп қалдым. Ырысбек енді бір 
қадам жақындаса аяйын деп тұрған жоқ, орып түсіруге дайын. 
Ырысбек тайсақтап өз жөніне кетті. Күркелерінен Зибаштың оған шаң-шұң 
етіп ұрысқаны, онан баж ете түскені естілді. 
Сірә, Ырысбек бір қойған болу керек. Қасыма Әжібек келе қапты, қолында 
Ырысбектердің шәугімі. 
− Жүр, бұлақтан барып су әкелейік,- деді. 
Мен күркеге кіріп, өзіміздің шәугімді алып шықтым. 

− Нәзира әпкең дұрыс істеді,- деді былай шыққан соң Әжібек.- Ол 
Ырысбекке сөйтпесе болмайды, күле қараса-ақ бітті, мүлде иектеп алады. 
− Сен өзің оған неге су тасып жүрсің, ендеше? — дедім мен. 
− Әй, Қанат-ай, баласың ғой әлі, мұрныңа түктің иісі келмейді. Мен суды 
Ырысбек үшін тасып жүр дейсің бе? Жоқ. Зибашқа бола тасимын. Сорлыға жаным 
ашиды. Түнде түні бойы жылап шықты. 
− Неге? Ырысбек ұрып па еді? 
− Жо, ұрып қайтеді оны, онсыз да табанын жалауға дайын тұрған қатынды. 
− Онда неге жылайды? 
− Ырысбек түнде бір жаққа кетіп қалды. 
− Қайда? 
− Білмеймін. Не көп, жесір келіншектер мен қыздар көп емес пе. Соның 
біреуіне кетті де. 
− Қалайша? 
− Тфу! Өзің бір ми кеще екенсің ғой… 
− Ал Зибаш ше? 
− Зибаш қайтушы еді, еңіреді де жатты таң атқанша. Әйтеуір қасында мен 
болдым. 
− Сен не істедің? 
− Әрі-бері жалынып жұбатқан болдым, сөйтіп арқасынан құшақтап жатып 
ұйықтап қаппын. Ертеңгісін сенің апаңның қамшысы жон арқамды тіліп өткенде 
бір-ақ ояндым… Тіпті оңдырмай ұрыпты, қарашы өзің, көкпеңбек қып тіліп түскен. 
Сен апаңа айтып қойсаңшы, тиыш жүрген адамға өйтіп жөн-жосықсыз өзі 
соқтығып, қожаңдай бермесін. Қазір баяғы заман емес, ұрып-соққанды көтеретін. А 
то ерегестіре берсе, мен бір күні сіріңкені алам да тартып кеп жіберем астыққа 
қарай. Сонан кейін не істер екен маған. Жүз жерден соттай берсін, сотыңнан 
қорқар мен жоқ. 
Біз бұлақтан су алып қайтып оралғанымызда Ырысбектің домбыраға 
қосылып әндеткен даусы Гүлсара мен неміс қызы Эмманың күркесінен естілді. 
Адам тумас Эммадай, 
Күміс шашты, ай маңдай, 
Үлбіреген тамағы, 
Жаңа піскен алмадай. 
− Өй, тилеуин курсун Ирисфек, жохалшы арі! — дейді шарылдай сөйлеген 
Эмма. 
Эмма — ұзын бойлы, сары шашты, көк көзі мөлдір аспандай тұп-тұнық, жасы 
жиырма бестердегі неміс қызы. Өзінің қазақша сөйлегені қызық. Әжібек оған ылғи 
бірдеңе деп тиісіп, сөйлетіп қояды да, оның қазақша қарғанып-сіленіп ұрысқан 
сөздеріне өзі ішек-сілесі қатып күледі. Міне, қазір сол Эмма Ырысбекке ұрсып 
жатыр екен. 
− Жә, жә, жә… Эммажан, өзің тіпті сауырыңа қол тигізбейсің ғой,- дейді 
Ырысбек. Бізді күркенің аузынан көріп қалған: 
− Әй Әжібек, жүгірмек, суды бері әкел! — деді дауыстап. 
− Қап, көріп қойды-ау, ә,- деді Әжібек өкініп, онан соң.- Қазір,- деп 
дауыстады да тасалана бере, шәугімнің қақпағын ашып, ішіне түкіріп-түкіріп 
қойды.- Кел, Қанат, сен де түкір. Тфэй, тфэй, осы суды ішіп, Эммаға жады боп 
қалса екен! 
Шыныменен Әжібектің түкіріп берген суының әсері болды ма, білмеймін, сол 
күні кешкісін Ырысбек Эмманың күркесіне біржола ауысып көшіп алды да, Гүлсара 

басқа әйелдердің қасына кетті. Зибаш шашын жайып жіберіп, көл-көсір жылап, 
Эмманы қарғап-сілеп қала берді. 
Кешкісін апам келгенде болған оқиғаны естіп, қатты ашуланды. Ырысбекпен 
сөйлесуге Эмманың күркесіне барған. Апамның не айтқанын ести алмадым, бірақ 
Ырысбектің сөздері анық естілді. 
− Күнім, жеңешетай, иманымдай шыным, мына Эммаға мен өлердей 
ғашықпын. Бұрынғымның бәрі бекершілік, бозбалалық екен. Енді, міне құдай 
қосқан қосағым, осы, «күміс шашты, ай маңдай» болады. Ант етем,- деді қарғанып. 
Ертеңіне Әжібектің қуанышында шек жоқ еді. Бетіне қарасаң-ақ болды езуін 
жия алмайды, ыржиып күле береді, бет-аузын қисаңдатып, көзін қысып қояды. 
− Зибаш қалай? — деп сұрадым мен бір қалт еткенде. 
− Қайтер дейсің екі-үш күн жылайды-жылайды да қояды ғой. 
− Түнде сен қасында болдың ба? 
− Әрине. Жалғыз өзі қорқады ғой. 
− Енді сен үйленесің бе? 
− Ақымақ, маған әлі төрт-бес жылсыз үйленуге болмайды ғой. 
− Оған дейін Зибаш тағы біреуге тиіп кетсе қайтесің. 
− Жоқ, енді басында торғайдың миындай миы бар болса тимес. Басына тас 
тиді ғой. Нишауа, өзі былай жылағанын қойып, есін жиған соң айтам ғой. 
− Не деп? 
− Менің ер жеткенімді күт деп. 
− Әй Қанат, неғып қарап тұрсың! — деді осы кезде Нәзира әпкем. 
Осымен Әжібек екеуміздің сөзіміз үзілді де жұмысқа кірістік. 
Бұл күні кешкісін апам, біздің қасымызға қонуға келген жоқ. Орылған жерді 
Бектай есепші кеп өлшеді. 
− Апаларыңды ауданға шақыртып кетті,- деді біздің сұрағымызға. 
Апамнан екі күндей еш хабар болмады. Бізде де пәлендей ештеңе бола 
қойған жоқ. Күні бойы бел жазбай орақ орамыз, түскі дамыл кезінде Ырысбек 
домбырасын қаққылап «Краковякті» ойнайды, Эммаға шығарған әндерін айтады, 
соны тыңдап біраз сейіліп қаламыз, кешкісін қымтанып оранып ап, ермен шөпке 
түшкіріп жатып қатып ұйықтаймыз. 
Үшінші күні таңертең оянғанымызда, аспан тұтасып бұлттанып күн жауып 
тұр екен. Ауа райы ызғарлы. Жоңғардың шыңдарына қар жауыпты көздің жауын 
алып, аппақ боп жарқырап көрінеді. 
− Әттегене-ай, енді екі күн ашық тұрғанда мына участокті бітіріп кететін 
едік-ау,- деді Нәзира әпкем. 
Орақ тоқталды. Ешкім күркесінен шыққан жоқ, оранып-қымтанып қайта 
жаттық. Ал ұйықта. Талайдан бергі есесі кетіп жүрген ұйқының орнын бір 
толтырдық. Түсте ауылдан тамақ келген жоқ. Ұйқымыз қанған соң қарнымыз 
ашты. Әркім масақ теріп әкеп, үгіп, қуырып жеуге кірістік. Ар жағына ел қонып 
көңілденген соң Ырысбек ән салды, екі сөзінің біріне Эммасын қосып айтады. 
− Хойшы, уят мес пе,- деп сыңғырлай күледі Эмма. Эмма күле берді, күле 
берді… Бір кезде Ырысбектің: 
− Жә, болды! — деп ақырған даусы естілді. Төңірек тым-тырыс тына қалды, 
басқа күркелердегі дабыр-дұбыр сөздер де пышақ кесті тоқтаған, тек Ырысбектің 
ғана ақырғаны естіледі: — Неменеңе жетісіп күле бересің?! Кет кәне!.. Кет!.. 
Көрінбе көзіме!..- Сәлден кейін Ырысбектің даусы күңірене шықты.- Ой, дүние-ай, 
не боп кеттің?!. Не боп кеттің?!. Жазың қайда жадыраған, жарым қайда күлмес 
жалған; қызық қайда — көрген түстей; отырмын мен неге у ішпей? Маңдайыма 
жазылмаған шынарым-ай, сұм тағдырдың жетегінде кетерміз бе, адасумен, 

осылай. Өрт боп лаулап күйіп-жанып барамын. Қор болдым ғой, қор қылдың ғой, 
қайтейін-ай, бір кездегі асылым ең — арманым… Дүрия!.. Дүрия!..- Мұнан әрі 
еңіреп жылап жібергендей болды. 
Біз, балалар, атып-атып тысқа шықтық, Ырысбек отырған күркенің аузына 
келдік топырлап. Эмма боп-боз боп құты қашып анадай жерде тұр, дір-дір етеді. 
Ырысбек күркенің ортасында, екі көзінен жас тарам-тарам ағып, екі қолымен 
кеудесін жұлып жеп, уқалап отыр. 
− Күйіп барам, өртеніп барам, алсаңшы мені, сұм тағдыр… Неден жаздым, 
неге бүйтіп қорлайсың… 
Біз, балалар, не істерімізді, не жәрдем етерімізді білмей қарадық та тұрдық. 
Бір кезде біреу кеп біздерді екіге бөліп ығыстырып, алға өте бастады. Дүрия екен. 
Мұның да көзі бұлаудай, сорғалаған жас. Ұмтылып барып Ырысбекті құшақтап 
отыра кетті. Екеуі құшақтары айқасқан күйде сағынысып көріскендей бірін-бірі 
аймалап, басқа дүниені тегіс ұмытты… Біз бұрылып өзді-өздеріміздің күркелерімізге 
кеттік. Көлбай керең өз күркесінің аузында тау жаққа қарап отыр екен. Өңінде ашу 
да, ыза да, күйіну де білінбейді, кеңірейген мең-зең отырыс. 
Со күні кешке жақын апам келді. Бұрынғыдай атпен емес, жаяулап, үсті-
басы су-су боп келді. Ауданнан қайтысымен, үйге де көп кідірместен бізге 
тартыпты. 
− Ырысбек мазаларыңды алмады ма екен деп, осы екі күнде қу жанымды 
шүберекке түйіп жүрдім,- дейді. 
− Мазалап көрсін, бақ еткізіп шалғыны ішіне бір-ақ сұғып алайын,- деді 
Нәзира әпкем.-Осы мен үшің қорыққаныңызды қойыңызшы. Иә, өзіңізді ауданға 
жәй шақыртып па? 
Апам шым-шымдай отырып Нәзира әпкеме бар әңгімесін айтып шықты. 
Менің ұққаным: оны бригадирліктен босатыпты, өзіне қатаң сөгіс беріпті. Онан 
соң: 
− Әлгі Ырысбек керек еді, шақырып келші,- деді маған. 
Мен барып Ырысбекті шақырып келдім. Ырысбек көп күттірген жоқ, күркенің 
ауыз жағына кеп отырды. 
− Иә, тақсыр жеңеше, не бұйырасыз? 
− Сені бастық ауылға келсін деді. 
− Не шаруасы бар екен? 
− Білмедім. 
− Е, онда кейін өзі келгенде айта жатар. 
− Жоқ, Ырысбек қарағым, бүгін жетсін деді. 
− Менің бүгін ешқайда барғым келмейді. 
− Өте тығыз шаруа бар деп еді. 
− Неге шақырғанын айтыңыз, бәлкім, көңіліме қонса жүріп те кетермін. 
− Өкіл екеуінің сөзіне қарағанда сені бригадир етіп сайламақ. 
− Мына мені ме? 
− Иә, сені. 
Ырысбек ысқырып жіберді. 
− Жоқ, жеңеше, басқасына көнсем де онысына көне алмаспын. 
Бригадирлігін желкемнің шұңқыры көрсін… Апырай, ә, мына мен, Ырысбек 
бригадирмін… ха-ха-ха… күлейін бе, жылайын ба?.. Ха-ха-ха… 
Ырысбек со күлген бойда тұрып кете берді, Көлбай кереңнің күркесінің 
алдынан өтіп бара жатып, кілт тоқтады да: 
− Уа, Көлеке, ашуланып, тұлданып кімді қиратасың. Қой ондайыңды! Жүр, 
бірге отырып шай ішелік, ағайынбыз ғой,- деді айқайлап сөйлеп.- Тату болайық. 

Бір қатын ортамызға сыйып жүрер. Қайта сенің Әпішің бар ғой, ал мен байғұста 
ондай Әпіш те жоқ. 
Көлбай керең танауының астынан бірдеңе деп міңгірледі де, Ырысбекке 
ілесіп, солардың күркесіне барып кірді. 
Сытыр-сытыр ақ жауын жауып тұр. Төңірек тұмшаланып, қараңғылық түсті. 
Тау жақтан жеткен алғашқы қардың ызғары бойды тоңазытып, құрғақ шөпке 
тығыла береміз. 
Күреңбелдегі астық орылып біткен соң, біз мектеп оқушылары жұмыстан 
босатылып, оқуымызға қайта кіріскенбіз. Екі дүркін қар жауған, үш-төрт күндей ой-
қырдың бәрі алапестеніп жатты да еріп кетті. Үлкендер жағы: «Күздікке жақсы 
болды»,- десті. Күн суытты, түнге қарай жер тоңданып, арық-шұңқырлардағы 
сулардың бетіне қабыршақ мұз қатып қалатын болды. Ертеңгісін мектепке бара 
жатып, сол жұқа мұздардың үстінде шыны басқандай шытыр-шытыр еткізіп 
сырғанап ойнаймыз. 
Қырмандағы жұмыс әлі тоқталған жоқ. Маялап жиналған астық баулары 
шетінен күнделікті бастырылып, төрт күнде бір өгіз арбамен станцияға 
жөнелтіледі. Нәзира әпкем сол арбаның бірінде жүр. Алпыс шақырым станцияға 
күн демей, түн демей жүріп отырып төрт күнде барып, қайтып оралады да үйге бір 
түнеп, ертеңіне қайта кетеді. Апам бригадирліктен түскен соң, Байдалы шалдың 
орнына қырман жұмысына ауысқан: сонда күндіз бір мезгіл астық ұшырысады да 
түнге қарай күзетте болады. Тегінде, қырманның түнгі күзетшісі Көлбай керең, ал 
апам болса коммунист ретінде оны бақылап, кезекшілікте жүреді. 
Бригадирлікке Ырысбек көнбей қойғаннан кейін, біраз күнге дейін ыңғайлы 
адам табылмай, ақыры Байдалы шалдың өзі қайта сайланған. «Қайта шапқан жау 
жаман…» деп, Байдалы шал осы күні тіпті құтырып кетті. Өйткені бүкіл колхозға 
бір өзі қожа, бір өзі би. Нұғыман бүгінде төсек тартып ауырып жатыр. Шолақ қол 
өкіл болса оның үйінен кетіп, Байдалы шалдың үйінде тұрып жүр. Соны арқалана 
ма, кім білсін, ешкімді бетіне қаратпайды. Бұрынғы әзілқойлықтың бәрін қойған, 
ылғи ашулы жүреді. Көзі шатынап, ақыра боқтап ұмтылғанда зәреңді алады. Өзі 
көк мауытымен тысталған жаңа бөрік тіктіріп киген, сонысын бір шекесіне қарай 
шекшитіп қойып, ұртына насыбайды бұлтита тығып, торы жорғаның үстінде бір 
жамбастай қисайып, көшенің ортасымен салдыртып өткені сән-ақ. 
Әжібек болса оның көзіне түспеуге тырысып, қашып-пысумен жүргені. «Қап, 
мына қақпастың дәуірлеуі-ай, ә. Ырысбектің мылтығын сұрап ап, бір күні 
«Қособаның түбінде қоса кетті дегейсің» дегізсем бе екен!» — деп кіжініп қояды. 
Бірақ айтарын айтқанмен өзі Байдалы шалдың қарасы көрінгеннен зытып береді. 
Соңғы кезде біз Әжібекке бұрынғыдай табынуымызды қойғанбыз. Біздің 
алдымызда беделі онша емес. Анау күні Күреңбелден қайтып келе жатқанымызда 
жолда өзін Зибаш аямай ұрып тастады. Сірә, Әжібек оған: «Мен ер жеткенше күт, 
өзім үйленем. Саған ғашықпын»,- деген болу керек. Өзі ішқұса боп, Ырысбектің 
қорлығына ызаланып, күйініп жүрген келіншек жол бойында қолына түскен көк 
шыбықпен Әжібекті қуып жүріп соқты. Өзі жүйрік екен, қаша жөнелмек болған 
Әжібекті екі аттатпай қуып жетіп: «Жайрағыр, қотыр итім… сен де құтырайын 
дедің бе?!. Ендігі қалғаны сенің мазағың екен ғой!..» — деп, ызақорлана жылап 
жүріп, көк шыбықтың астына алған кезде, Әжібектің пәре-пәресі шықты. Сонан 
бері біз Әжібектің күшіне шек келтіретін болдық. Әйелден таяқ жеген соң-ақ құны 
белгілі ғой. Алайда Әжібектің өзі ылғи: «Мен оған бәрібір ғашықпын, сондықтан ол 
ұрғанда қол да көтерген жоқпын, қашқан да жоқпын»,- деп ақталады. 
Сабақтан кейін күніне бір рет Ырысбектің үйіне соғып кетеміз. Ол қазір 
жалғыз өзі тұрады. Жұмыс атаулының бәрінен бас тартып, ертеңді-кеш үйінде 

отырады. Сурет салады. Паспортқа жапсыратын кішкентай суреттерді үлкейтеді, 
кәдімгі ақ қағазға әдемілеп бояп салған кезде айнытпайды әсте. Ауылдағы шал-
кемпірлер Ырысбектің бұл өнеріне өлердей тәнті. Соғыста қаза болған 
балаларының кішкентай суреттерін әкеп, жалынып-жалбарынып үлкейттіріп-ақ 
жатқандары. Бар дәмділерін Ырысбектің аузына ұстап, жандары қалмайды. 
Сондықтан Ырысбектің тамағы тоқ, көңілді, ыңырсып әндетіп отырып сурет 
үлкейтуден жалықпайды. Біз оның салған суреттеріне қызығамыз, аузымыздың суы 
құрып мақтап, әңгіме етеміз. 
Кей күндері Ырысбек біздің біреумізді жұмсап, хат жазып жіберіп Зибашты, 
немесе Эмманы шақыртып алады, үйін сыпыртып, кір киімдерін жуғызып, тамағын 
жасатады. Кейде екі-үш күнге дейін үйінен жібермей де қояды. Зибашты 
шақырғанда: 
Зибаш-ай, 
Байыңды, қалқам, сыйлашы-ай… – 
деп әндетсе, Эмманы шақырғанда: 
Адам тумас Эммадай, 
Қол-аяғы балғадай… – 
деп әндетеді. 
Зибаш та, Эмма да Ырысбектің қылықтарына үйренейін деген. Не айтса да 
көнеді. Шақырса тоқтаусыз жетіп келеді де, қуса бұртаңдасып ашуланған боп кете 
береді. Бірақ ешқайсысы кек тұтып тұлданбайды. Бұлардың ісіне ауыл да тегіс 
үйренейін деді. Әуелі кезде сөкет көріп әрқайсысын жеке-жеке сөз ғып, сөгіп жүрді 
де кейін тіпті көңіл аударуды қойды. 
Білмеймін, әжемнің сөзінің қаншалықты жаны барын: «Шешең байғұс тап 
сол күні өлетінін сезді ғой… сезді-і…» дейтін аһ ұра күрсініп, омырауын жас жуып. 
Шынында да апам өлетінін сезді ме, жоқ па, білмеймін. Оның сол күнгі жүріс-
тұрысын есіме алсам, ондай, өзінің өлетінін сезетіндей ешбір оғаш қылығы 
болмаған сияқты. Ең болмаса, өз ажалымен де өлген жоқ, сондықтан бүгін өлемін-
ау деген ой қатеріне қайдан келсін. 
Сол күні ертеңгісін мен мектепке кеткенде, ол қырманнан түнгі күзеттен 
қайтып, көрпе-жастықтарды далаға шығарып жайып, киіздерді қағып, түске дейін 
үйдің ішін әктепті. «Қарағым-ай, өзің титықтап шаршап жүргеніңде бекерге әуре 
болдың ғой»,- деген әжемнің сөзіне: «Октябрь мерекесі кеп қалды, үйдің іші таза 
тұрсын да»,- депті. Жетінші ноябрьге төрт-ақ күн қалған еді. 
Онан соң көкемнің және өзінің сандықта жатқан бір киер таза киімдерін 
шығарып, тегіс қағып-сілкіп, күн көзіне арқанға іліп қойыпты. 
− Шамамның келгенінше ондық-мұндықтарды шығарысып қолқабыс етіп 
жүргем. Бір қайырылып үйге кірсем,- дейді әжем кейінде сол сәтін еске алып.- 
Марқұм, айнаның алдында бөртпе шәлісін басына салып, бүйтіп өзіне-өзі төніп кеп 
қарап тұр екен. Менің кіргенімді де байқаған жоқ. Топырағың торқа болғыр, кейде 
бір кербез тарта қалатын керімсал еді ғой. Е-е, жаратқан, жақсыны құдай қойсын 
ба…- Әжем мұнан әрі кимешегінің ұшымен көзін сүртіп аз-кем жылап алады.- О, 
жалған-ай, десеңші, мен қақпаста да құдай сүйер қылық жоқ қой. Бір кезде со 
бөртпе шәлі үшін Ықсаным (менің көкем) екеуін екі күн үйге жолатпай қуып ем. 
Екеуі алғаш қосылған жылы қалаға базарға барып, сонда Ықсан сатып алып 
берген екен. Келген соң: «Әже, байғазы»,- деп, әлгі бөртпе шәлісін басына салып, 
келінім ыздиып алдыма келе қапты. Неден сайтаным ұстай қалғанын білмеймін, 
әйтеуір аяқ асты өз теріме өзім сыймай тырыса қалғаным. «О, қараңқағыр!..» -деп 
қолыма түскен сабаумен тұра ұмтылдым, ол күнде енеге тура қарайтын келін 
қайда, тұра қашты. Тіпті безіп кетті. Ықсаным бірдеңе-бірдеңе деп ара түскендей 

күңкілдейді. Ә, қатынжанды жайрағыр!» — деп сабаумен салдым кеп. Ол да 
шыбын-шіркей боп безді. Содан екеуі менен қорқып екі күнге дейін үйге жолай 
алмай жүрді ғой. Нұрсұлудың үйіне қонып жүрді… Сонымды кек көрмеген қос 
қарашығым… Екі күннен кейін екеуі ыржиып күліп алдыма кеп тұр. «Әже-ау, неден 
жаздық, ең болмаса айтып ұрсаңызшы»,- дейді. Неден жазғандарын өзім де 
білмеймін. Ашуымнан да қайтқым келмейді. Сабаумен екеуін екі салдым. 
Қолымның қайратының бар кезі емес пе, байқаймын, екеуіне де батып кеткен 
сияқты. Бірақ сыр бермейді өздері, со ыржиып күлген кейіптері. Бір ауық ашуым 
тарқап, қыбым қанғандай болды. Міне, сол бөртпе шәліні сонан қайтып менің 
көзіме көрсеткен емес. Бір жаққа барса үйден жасырып алып шығып, сыртта ғана 
басына салатын. О, ана сыйлаған қарғаларым… Енді, міне, екеуінен де айырылып, 
қу томар боп отырған отырыс мынау… Өлеріне көрінді ме, тап сол күні әлгі бөртпе 
шәлісін басына салып айнаның алдында өзіне-өзі төне қарап тұр екен. Қазір 
ойласам, бой түзегені екен ғой, күнімнің… Бір кез мені көріп жаман қысылып 
қалды. Балаша қызарып: «Әже-ау, мына бөртпе шәлі менің енді не теңім. Осыны 
Нәзирашыма берсем қайтеді?» — деді. «Өзің біл, қарағым»,- дедім де қойдым. 
Үстінен аңдып кіргендей болғаныма өзім де қысылып, қайта шығып кеттім… 
Марқұм, тап сол күні өлетінін сезді ғой… сезді-і… 
Мен сабақтан шыққан соң үйге қайтып келе жатып, арық-шұңқырлардың 
бетіндегі ертеңгісін өзім сырғанап өткен қабыршақ мұздармен тағы да сырғанай 
жүргем. Бір шұңқырда түске қарай жіпсіген жұқа мұз ойылып кетіп, белуарымнан 
балшық суға шолп етіп түстім де кеттім. Басқа балалар ішектері түйілгенше күліп, 
сандарын шапақтап мазақтап, қыран-топан күлкіге батты. Шұңқырдан сүметіліп 
әзер деп шықтым. Үстім сығып алғандай су болды. Жуырда ғана қолдан сырылған 
шарығым мен мақталы қалың шалбарым шұңқырдағы судың тең жарымын сорып 
алған сияқты. 
Үйге таяй бергенімде апамды көріп қорыққанымнан еңіреп жылап жібердім. 
Бірақ апам ұрысқан да, ұрған да жоқ. Су киімдерімді дереу сыпырып шешіп алды 
да, көкемнің жейдесінен кішірейтіп тіккен жейдені кигізді, сөйтті де: «Шалбарың 
кепкенше отыр» — деп көкемнің жағалы қара пальтосына орап отырғызып қойды. 
Біз үшін көкемнің үйде қалған әрбір киімі баға жетпес қасиетті бұйым еді. «Апа, 
көкемнің пальтосын енді кім киеді?» -деп сұрағым келеді, бірақ сұрауға батпаймын. 
Өйткені көкемді сөз ету жанды жараның аузын тырнаумен бірдей. Ол туралы 
әрқайсысымыздың ішімізде жатқан құпия бар, мейлі қара қағаз келсе де 
жүрегіміздің түбінде сөнбеген үміт бар. 
− Сенің оқуыңды тексеріп, қадағалауға да мұршам болмай кетті. Сабағың 
қалай? — деді әлден уақытта апам. 
− Жақсы,- дедім мен пальтоның жағасына тұмсығымды тыға түсіп міңгірлеп. 
Егер апам: қанша «бесің», қанша «төртің», қанша «үшің» бар деп, қазбалап сұрай 
бастаса, әрине, таяқ жейтінім анық. Өйткені бұл тоқсанда «үштерім» көп еді. 
Сондықтан мұнан әрі сұрамаса екен деп қылпылдап Жаным шығып отыр. Апам 
қазбалаған жоқ. 
− Оқуыңды жақсы оқысаңшы, балам,- деді де қойды. Онан соң белін тас қып 
орап, қырманға кетуге жинала бастады. Әжеме: — Мына Нұрсұлудың үйіне 
бағанағы астықтан бірер шелек кіргізіп беріңіз. Балалары ашығып қалмасын,- деді. 
Сөйтіп, апам түс ауа қырманға кеткен, ертеңіне таңертең күн шықпай жатып 
есігіміздің алдына аттандап Көлбай керең жетті: 
− Ойбай!.. Ойбай!.. Айрылдым Бағиладан! Айрылдым!.. Ойбай!.. 
Біз төсегімізден ұшып-ұшып тұрдық. Үйге апыр-топыр ауылдың қатын-
қалаш, кемпір-шалдары толды да кетті. 

Кейіннен Көлбай кереңнің үлкендерге апамның өлімі туралы айтқан 
әңгімесін әлденеше рет естідім: түн жарымында қырманға тұтқиылдан салт аттысы 
бар, арбалысы бар бір топ адам cay ете қалады. Ес жиғызбастан Көлбай кереңді 
бір-екеуі кеп бас салады. Апам оқтаулы мылтықты ала сап кезене бергенше, біреуі 
оны сойылмен ұрып жығады. Көлбай кереңнің аузына шүберек тығып, қол-аяғын 
артына қайырып байлап тастайды. Өздері арбаларына сықап астық тиеп, аттарына 
теңгеріп тайып тұрады. Көлбай керең таң атқанша байлаулы күйінен тырп ете 
алмай жатады. Тек ертеңгісін қырманға бірінші барған Байдалы шал босатады. 
Менің апам со түндегі сойыл тигенде қызылға етпеттей құлаған жерінде жатыр 
екен. Барып қозғап көрсе әлдеқашан жан тәсілім етіпті, сойыл қате тиіп қарақұсын 
айырып жіберген екен.