Алматы экономика және статистика академиясы

i=r+

i-номиналды пайыздық мөлшерлеме

Инфляция қарқынының жобасы:

r =i -

Инфляция қарқыны жоғары болса:

r=(1+i) /(i+ )

i=r +П^e-болашақта инфляция қарқыны өзгеретін жағдайда. Фишер формуласы түрленеді.

Ақша сұранысы M^s банктік жүйеден тыс қолма-қол ақша мен депозиттерден тұрады.

C-қолма-қол ақша.

D-депозит

Жаңа депозит пайда болу нәтижесінде ақша ұсынысы.

1/rr-банк мультипликаторы немесе депозиттік мультипликаторы банктік қор нормасы.

Ақша базасы-Н немесе МВ

MB=C+R (банк жүйесіндегі қолма-қол ақшамен +Орталық Банк салымдардан тұрады=ақша базасы)

R-резерв, яғни банк салымдары

mm-ақша мультипликаторы=ақша ұсынысының ақша базасына қатынасымен анықталады.

сr- қолма-қол ақшаның депозитке қатысы С/D

Ақша мультипликаторы ақша базасы мен ақша массасы арасындағы байланысты көрсетеді:

M^s=mm*MB

Егер халық қолма-қол ақшаны пайдаланатын болса:

МВ мен ақша массасы арасындағы байланыс банк жүйесінің жаңа ақша жасау қабілетін көрсетеді.

Ұсыныс ақша жиынының айналымы, яғни берілген мезетте мемлекеттегі төлем құралы айналымының жиынтығы.

Эмиссия бұл мемлекет тарапынан банкноттардың, тиындардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма қол түрінде немесе қолма қол ақшасыз түрінде болуы мүмкін.

Қолма қол ақша түріндегі эмиссия бұл айналысқа банкноттар мен тиындардың қосымша шығарылуы.

Экономикаға ақша эмиссиясының ықпалы:

1. Қысқа мерзімді уақытта

2. Ұзақ мерзімді уақытта

3. Стагфляция жағдайында болады.

Депозит несие ақшаны құру үшін қажет құрал болып табылады. Банк салымдарын қарызға беру арқылы несие ақшаларын құруға болады.

БТА банкі, резервтер талабының көлемі 10%
Актив Пассив Актив Пассив

Резервтер Депозиттер Резерфтер Депозиттер

+10000 +10000 +1000 +10000

Несие мен

Бағалы қағаздар

+9000
Сбербанк России Коммерциялык банк

Актив Пассив Актив Пассив

Резервтер Депозиттер Резервтер Депозиттер

+900 +9000 +810 +8100

Несие мен Несие мен

Бағалы қағаздар Бағалы қағаздар

+8100 +7290

Ақша сұранысындағы өзгерістер баға деңгейіне пропорционалды болады.

Ақша сұранысы нақты табыс өскенде артады, ал атаулы пайыз мөлшерлемесі өскенде азаяды.

Ақша сұранысының екі тұжырымы бар:

1. 
   Классикалық
   
2. 
   Кейінстік
   

MV=PY

V ақша айналымының жылдамдығы

P баға деңгейі

Y өнім шығару көлемі

Классикалық теория ақша сұранысын табыс көлемімен байланыстырады.

Кейнстік теория ақша сұранысын пайыз мөлшерлемесімен байланыстырады.

Инфляция факторын жою үшін ақшаға нақты сұраныс көрсеткіші (M/P)d пайдаланады, ал сұраныс функциясында атаулы пайыз мөлшерлемесі (i) пайдаланылады.

(M/P)d= f (Y i)

Ақша сұранысының икемділігі 1 ден төмен, яғни ол ½ тең.

Табыс икемділігі ақша сұранысының пайыздық өзгеруін өлшейді. Ондағы өзгеріс табыстағы бір пайыздық өзгерісте болуы тиіс.
Дәріс 4

4-тақырып. Сұраныс және ұсыныс икемділік теориясы

Нарықтық жағдайларды зерттеген уақытта, сұраныстың не себепті және қандай мөлшерде өзгергенін зерттеу үшін сұраныстың икемділік коэффицентін пайдаланады. Бұл абсолюттік емес, салыстырмалық коэффицент. Сондықтан, сұраныстың икемділік коэффиценті зерттегелі отырған сұраныс функциясының факторы 1 процентке өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді.

Сұраныс теориясында үш түрлі икемділік коэффиценті пайланылады. Олар мыналар:

ΔQ

• 
  E_p = Q = ΔQ · P _ бағалық икемділік коэффициенті
  

ΔQ

• 
  E_i = Q = ΔQ · I _ табыстық икемділік коэффициенті
  

ΔQ_i

• 
  E_p =Q_i = ΔQ_i · P_j _ қиылысқан икемділік коэффициенті
  

Бұл жердегі бағалық икемділік коэффиценті (Е_Р) заттың бағасы 1%- ке өзгерсе, онда сол затқа деген сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретіні көрсетеді.

Бұл көрсеткіш сұраныс көлемінің осы тауардың бағасы өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады, бірақ сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарамыз. Сұраныстың бағалық икемділігінің (СБИ) шамасы теріс сан болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін анықтаған кезде тауарға деген сұраныс төмендегідей бес түрге бөлінеді:

1) икемді; 2) икемсіз;

3) икемділігі бірге тең; 4) өте икемді; 5) өте икемсіз.

Егер сұраныс көлемінің өсу проценті бағаның өсу процентінен көп болса және тауардың бағасы төмендегенде жалпы түсім көбейетін болса, онда сұраныс икемді болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін график түрінде көрсетейік.

Бұл графикте сұраныс көлемі бағаның өзгеруіне сезімталдықпен жауап беріп тұр. Бағаның 50 теңгеден 30 теңгеге төмендеуі сұраныс көлемін 30данадан 60-ға дейін көбейіп тұр.

Сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бағаның проценттік өзгеруінен көп болғандықтан, бағаның төмендеуі тауарларды сатудан түскен түсімді көбейтіп отыр. Түсім дегеніміз- тауардың бағасы мен сатылған тауар мөлшерінің көбейтіндісі: TR=P*Q,,

Мұнда, TR- түсім, m;

P-тауардың бағасы, m;

Q-сатылған тауардың көлемі, дана.

Сұраныстың бағалық икмділік коэффицентін (E_P(D)) анықтағанда төмендегідей формулаларды қолданамыз.

ΔP Q

Егер СБИ-дің абсолюттік мәні 1 мен ∞, (1<| E_P |<∞) аралығында болса, онда сұраныс икемді дейміз. Ал егер осы айтылған көрсеткіштің мәні (0<| E_P |<1) болса, онда сұраныс икемсіз болады. Егер | E_P | = 1 болса, бұл жағдайда сұраныс икемділігі бірге тең болады.

Сұраныстың бағалық икемділігін (СБИ) қарасытған уақытта оларды нүктелік және доғалық икемділік деп бөлеміз. Нүктелік икемділікті есептеген кезде бағаның және сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бастапқы.

Егер E_P (D) мәні оң болса, онда зерттеп отырған тауар Гиффен тауары болады.

СБИ-ді есептеуді заттың бағасы өзгеруіне байланысты тұтынушылар шығындарының және сатушылар түсімінің өзгеруін жорамалдау үшін қолдануға болады.

СБИ	Жалпы түсім (шығындар өзгеруі)
	Баға төмендегенде	Баға жоғарылағанда
Икемді сұраныс (EP > 1)	Көбейеді	Азаяды
Икемсіз сұраныс(E P<1)	Азаяды	Көбейеді
Икемділігі бірге тең сұраныс EP=1	өзгермейді	өзгермейді

Сұраныстың бағалық икемділігіне төмендегіднй факторлар әсер етеді:

1. 
   қарастырып отырған тауарды ауыстырушы (субститут) тауарлар көп болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икмді болады, ал ауыстыратын тауарлар аз болса немесе жоқ болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемсіз немесе өте икемсіз болады;
   
2. 
   тұтынушылардың баға өзгеруіне бейімделуі;
   
3. 
   баға өзгеруін күтуі.
   

Сұраныстың табыстық икемділігі (СТИ) (E₁) тұтынушы табысының көлемі 1%-ке өзгерген уақытта қарастырып отырған тауаға деген сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді. Сұраныстың табыстық икемділік коэффиценті E_і – оң сан, теріс сан және нольге тең болады. Егер табыс өскен уақытта затқа деген сұраныс та өсетін болса, онда E_P > 0. Бұндай тауарларды кәдімгідей тауарлар дейміз. Ал егер СТИ-дің мәні E_P<0 болса, онда бұл тауарлар – сапасыз тауарлар болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған деген сұраныс азаяды.

Сұраныстың табыстық икемділігі төмендегідей формуламен анықталады.:

E_j(D)= dQ · J

DJ Q

E_j(D) – 1 және2 сұраныстың табыстылық икемділік коэффиценті

J- тұтынушы табысы;

Q-сұраныс көлемі.

Егер табыс пен сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін болса, онда сұраныстың табыстық икемділігі мына формуламен анықталады:
E_j (D)= Q₂ – Q₁ · J₁ +J₂ .

J₂ – J₁ Q₁+ Q₂

Мұнда, Q₁Q₂-1 жйне 2 кезеңге сәйкес келетін сұраныс көлемі;

Микроэкономикада тауарлар бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын болғандықтан, бір тауардың бағасының өзгеруі, екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін, сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткішті енгіземіз. Бұл коэффицент у тауарының бағасы 1%-ке өзгерген кезде х тауарына сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді және төмендегідей формулалармен анықталады:

Ep_y(D_x)= dQ_x · P_y

dP_y Q_x

Мұндағы Е_Ру(D_х)-қиылысқан икемділік коэффиценті;

Р_у- у тауарының бағасы;

Q_х-х тауарына деген сұраныс көлемі.

Егер У тауарының бағасы мен Х тауарына деген сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгерсе, онда Е_Ру(D_х)-былай анықталады:

Ep_y(D_x)= Qx₂ – Qx₁ · Py₁ +Py₂

Py₂ – Py₁ Qx₁+ Qx₂

Q_Х1 Q_Х2- 1 және 2 кезеңдегі Х тауарына деген сұраныс

көлемі;

Е_Ру(D_х)>0, яғни оң сан болса, онда қарастырып отырған х және у тауарлары бірін-бірі толықтыратын тауарлар болады. R_Ру (D_х)=0, онда х және у тауарлары бір-біріне қатысы жоқ тауарлар болып табылады.

Ұсыныс көлеміне әсер ететін ең басты фактор осы қарастырып отырған тауардың бағасы болып табылады. Баға өзгерген уақытта ұсыныс көлемі де өзгеріп отырады. Осы байланысты табу үшін ұсыныстың бағалық икемділігі деген көрсеткішті пайдаланамыз.

Е_Р(S)-баға 1 процентке өзгерген уақытта, ұсыныс көлемі неше процентке өзгеретінің шама.

Ұсыныс икемділігін қарастырғанда уақытты 3 кезеңге бөлеміз:

• 
  дәл қазіргі кезең;
  
• 
  қысқа кезең;
  
• 
  ұзақ кезең.
  

• 
  егер ұсыныс функциясы берілген болса,
  

Е_Р(S)= dQ_s · P

d Q_s/dP-Ұсыныс функциясының Р арқылы алынған алғашқы туындысы

Р-қарастырып отырған тауардың бағасы;

Q-осы тауарды ұсыну көлемі/

2) нүктелік икемділік:

Е_Р(S)= ΔQ · P

ΔP Q

3)доғалық икемділік:

Е_Р(S)= Q₂ – Q₁ · P₁ +P₂

P₂ – P₁ Q₁+ Q₂

Сұраныс пен ұсыныс икемділіктері микроэкономикалық талдауда жиі қолданылады.
Дәріс 5

Жұмыссыздық макроэкономикалық тұрақсыздықтың формасы ретінде.
1.Жұмыссыздық. Жұмыссыздық түрлері

2. Жұмыспен қамтылуды мемлекеттік реттеу.

Еңбекке қабілетті адамдар (жұмыс күші) – жұмыс істейтін және істемейтін жұмысшылардың жалпы саны.

Жұмыссыздық көрсеткіштері

Жұмыссыздық түрлері

Бұл – жалпы ұлттық өнім мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы айырмашылық. Жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгеймен салыстырғанда 1 % - ға көтерілеуі нақты жалпы ұлттық өнімнің өсу жылдамдығын 2,5 %-ға төмендетеді

4
3
2

Жұмыссыздық деңгейі

1 2 3
Еңбек нарығы ( жұмыс күші нарығы) – бұл жұмыс күшіне сұраныс мен сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы. Ол тұтынушы сұранысына сәйкес экономика секторларына жұмыс күшінің біртіңдеп орналасу механизмінің икемділігін қамтамасыз етеді.

1. 
   Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу (еңбек биржасы)
   
2. 
   Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру («еңбек флексибилизациясы»), еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету
   
3. 
   Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау
   

1. 
   Сағатына, аптасына, айына, жылдық.
   
2. 
   Кесімді
   

табыс пайызы

20 40 60 80 100

АВС – табыстың нақты бөлінуі

Кдж = АВС фигурасы аумағы ACN фигурасы аумағы

Ал егер К= 1 болса, онда қоғамның көпшілігі кедей, аз бөлігі тым болғаны. Джини кофифициенті неғұрлым көп болса, табыстағы теңсіздік соғұрлым көп болады. Алайда нарықтық экономикада табысты қайта бөлу саясаты арқасында мұндай шектеулерге жол берілмейді.

Табысты қайта бөлудің мемлекеттік саясаты

Қайта бөлудің құралдары

Инфляция түрлері

Сұраныс инфляциясы

Шығын Инфляциясы

Импорттанған инфляция

Инфляцияның себептері мен факторлары

Тауардан ақша жиынының асып түсуі

( жоюға) әкеледі.Сондықтан инфляциялық салық ақшасы бардың бәріне салынады.

Инфляция зардаптары

жағымсыз

Инфляцияға қарсы саясат*

Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшу терең экономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізілді. Өндірістің құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.

Реформаның барлық кезеңінде кейде әсіресе инфляцияға айналған өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипаты болып табылады. Тұтыну бағалары 1992 ж. – 3006 процентды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30 проценд мөлшерінен асты, ал 1993 ж. қараша айында ол 55 процендқа жетті. Бұл жағдай стагфляция деп аталады. 1994 ж. сегіз ай мерзімінде инфляция деңгейі 1993 ж. осы мерзіммен салыстырғанда 608 проценддан 759 процендға көтерілді.

ҚР Ұлттық банкісі жүргізген қатаң монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18 – 19 проценд деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейін сипаттайтын тұтыну бағаларының индексі 1997 ж. – 11,2 проценд; 1998 ж. – 1,9 ; 1999 ж. – 17,8; 2000 ж. – 9,8; 2001 ж. – 6,4 процендды құрады.

ҚР өтпелі кезеңдегі инфлияция себептеріне мыналарды жатқызуға болады:

• 
  ұлттық экономикада өндірістің терең құлдырауынан болған тауар тапшылығы;
  
• 
  өндірілген өнімдерге энергетиканың, материалдың, еңбектің жоғары мөлшерде жұмсалуы;
  
• 
  өз тауарлары мен қызметтеріне бағаны негізсіз көтеруге мүмкіндік берген жеке тауар өндірушілер монополизмі;
  
• 
  мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, оны бүркемелеу үшін мемлекет қағаз ақша шығарады;
  
• 
  мемлекеттің өнімсіз шығындарының жоғары деңгейі;
  
• 
  басқа мемлекеттердегі экономикалық дағдарыстардың ықпалы.
  

1.Бюджет-салық саясатының қысқа және ұзақ мерзімдегі мақсаты

2.Мемлекеттік шығындар, салық және баланстық бюджет мультипликаторы.

3. Дискрециялық және дискртциялық емес қазыналық саясат.

4. Бюджет тапшылығы және бюджет артықшылығы.
1. Мемлекеттің экономикаға әсер eтyi салық салу құралдары аркылы жургізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің каржыларын пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салык, бюджеті каржымен камтамасыз ететін бірден-6ip кұрал.

Бюджет-салық саясаты (казыналык (фискальный) саясат) — мемлекеттік бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында өкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, телем балансының тепе-тендігін және экономиканың өсуін қамтамасыз ету максатында жүргізіледі.

Ұзақ уақытқа созылған төмен салық мөлшері өндіріс факторларының ұсынысының жоғарылауына және экономиканың мүмкіндігінің өсуіне алып келеді. Бұл кезде кешенді салық реформалары және тежеуші ақша-несие саясаты жүргізіледі.

Ұзақ уақытка созылған жоғары салық мөлшері жиынтық ұсынысты төмендетіп, өндірістің құлдырау механизіміне негіз болуы мүмкін.

Егер мемлекеттік шығыңдар ∆G-ғa ессе, онда жоспарланған шығындар кисығы оңға қарай жылжиды және сол мәнге өседі. Ал тепе-тендік өнім көлемі Y₁-ден Y₂ -гe өседі, демек ∆Y = ∆G* mg.

Мемлекеттік шығындар мультипликаторы- мемлекеттік шығындар 1 теңгеге көбейгенде табыс (ЖІӨ немесе Ү) мөлшері өседі, ол тұтынуды алғашқы өзгеріске ұшыратады, оның нәтижесінен табыс пен шығын көлемі тағы да өседі де, ол тұтынуды екінші өзгеріске ұшыратады.

Салық мультипликаторы – салық көлемінің бір өзгерісі тұтынудың көп қатар өзгерісін көрсетеді.

Егерде мемлекеттік шығындар жөне автономды салық төлемдері бірдей көлемге өзгерсе, онда тепе-тендік өнім көлемі де өседі. Мүндай жағдайда баланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.

Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын мүлдем жоя алмайды. Бүл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралы айтылады, демек (∆Т = ∆G). Мүндағы ∆Т — бюджеттегі табыстың өсімшесі, ал ∆G бюджеттегі шығынның өсімшесі болып табылады.

Мемлекеттік шығындардың өсуімен салыстырғанда, салық мөлшерінің азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу болады.
3.Дискрециялық қазыналық саясат- үкіметтің арнайы шешімі бойынша салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың көлемін мақсатты бағытта өзгерту.

Бұл саясат экономикадағы құлдырау кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында мақсатты түрде G өсіріп, немесе Т мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады.

Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде бюджет артықшылығы құрылады.

Дискрециялық емес қазыналық саясат- жиынтық табыстың өсуі немесе төмендеуі нәтижесінде салықты, мемлекеттік бюджеттің сальдосын және мемлекеттік шығындардың дағдылы өзгеруі.

4.Бюджет тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:

1. ақша-несие эмиссиясы

2. займ шығару

3. мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.

Сеньораж- бұл ақша шығару арқылы мемлекеттің табатын пайдасы.

2-сұрақ. Ақша-несие саясатының мақсаттары мен қолданатын құралдары.

Ақша несие саясатының 2 типі болады:

1. 
   рекстирикциялық
   
2. 
   экспанциялық
   

Экспанциялық ақша-несие саясаты- несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады.

Ақша саясатының көздеген мақсаты мен оны жүзеге асыруда қолданылатын құралдарды былайша топшылауға болады:

Түпкі мақсаттар:

а) экономикалық өсу;

ә) толық жұмыстылық;

б) баға тұрақтылығы;

г) тұрақты төлем балансы.

Түпкі мақсатқа жетудегі аралық мақсатты басымдықтар:

а) ақша массасы;

ә) пайыз мөлшерлемесі;

б) айырбас бағамы.

а) несие беру лимиттерін (шегін) белгілеу;

ә) міндетті резервтер нормасын өзгерту;

б) есеп ставкасын(қайта қаржыландыру ставкасын) өзгерту;

г) ашық нарықтағы операциялар.

Тікелей және жанама реттеу құралдарының өзара айырмасы бар. Жанама реттеу құралдарын қолданудың тиімділігі елдегі ақша нарығының даму деңгейіне тығыз байланысты. Дамудың өтпелі кезеңінде, әсіресе экономикасы кенже қалған елдерде жүргізілетін шаруашылық реформаларының бастапқы кезеңін басынан кешіріп жатқан мемлекеттерде тікелей және жанама реттеу құралдары қатар қолданыла береді. Бірте-бірте экономиканың даму деңгейіне қарай тікелей реттеу құралдарының орнын жанама құралдар ығыстырып шығара бастайды.

Түпкі мақсаттар экономикалық саясаттың бір тармағы болып саналатын ақша-несие саясаты арқылы жүзеге асырылады. Әрине, түпкі мақсатқа жетуде, қазына саясаты, валюта саясаты, сыртқы сауда саясаты, құрылымдық саясат, ақша-несие саясаты бәрі де жұмыла қолданылады. Аралық мақсаттар тікелей Орталық Банк қызметіне жатады және олар жанама реттеу құралдарының көмегімен жүргізіліп отырады.

Ақша жүйесін жанама реттеудің құрадарын қарастырып көрелік.

Банктер өз ықтиярымен басы артық резервтер қорын қалыптастыруы да мүмкін. Мысалы, тосын жағдайларда қажет болуы мүмкін өтімді құралдар қоры. Бірақ банктер, басы артық резервтер қорын құру нәтижесінде, осы қаражаттарды айналысқа жіберіп табуға болатын қосымша пайдадан қағылады. Сондықтан, пайыз мөлшерлемесінің өсуіне қарай басы артық резервтер деңгейі, әдетте, төмендейді. Неғұрлым Ұлттық Банк міндетті резервтер нормасын жоғары белгілеген сайын, соғұрлым коммерциялық банктер өздерінің белсенді операциялары үшін қолданатын қаражат қорынан айырыла түседі.

Іс жүзінде міндетті резервтер нормасы өте сирек өзгеріп отырады, себебі ол процедураның мультипликативті әсері өте зор болады.

Ақша-несиелік реттеудің тағы бір құралы ретінде Ұлттық Банктің есеп ставкасының (қайта қаржыландыру ставкасы) өзгеруін атап көрсетуге болады. Осы белгіленген ставка бойынша Ұлттық Банк коммерциялық банктерге несие беріп отырады. Егер бұл ставка мөлшері жоғары болса, онда қарыз беру көлемі қысқарады. Қымбат несие алған коммерциялық банктер өз клиенттеріне берілетін несиенің өсімін өсіреді. Нәтижесінде, экономикадағы ақша ұсынысының жалпы көлемі қысқара түседі.

Есеп ставкасы, әдетте, банкаралық нарықтағы пайыз мөлшерлемесінен төменірек болады. Дегенмен, коммерциялық банктердің кез-келгені Ұлттық Банк несиесіне қол жеткізе алмайды.

Қысқа мерзімді ссудалар әдетте коммерциялық банктердің резервтерін толтыру үшін беріледі. ҰБ-ң орта және ұзақ мерзімді несиелері ерекше қажеттіліктер (маусымдық мұқтаждықтар) үшін немесе ауыр қаржы жағдайынан шығу үшін беріледі.

Кейбір елдерде Орталық Банк банктерге арнап қайта қаржыландыру квотасын белгілейді, ал несиенің тиімді шарттары банктерді аталмыш квоталарды пайдалануға ынталандырады.

Банкаралық несиеден гөрі Ұлттық Банк ссудалары, коммерциялық банктердің резервтік шоттарына түсе отырып, банк жүйесінің жиынтық резевтерін арттыра түседі де, ақша базасының кеңейюіне және ақша мультипликаторының өзгеруіне негіз болады. Дегенмен, коммерциялық банктердің Ұлттық Банктен алатын несиелері жалпы тартылатын несие көлемінің азғана бөлігін құрайды. Ұлттық Банктің есептік ставкасының өзгеруін оның жүргізіп отырған саясатының индикаторы деп қараған жөн болады. Экономикасы ілгері елдерде есеп ставкасының көтерілуі ынталандырушы ақша-несие саясатының басталатыны жөнінде хабар береді де, банкаралық несие нарығындағы ставкалар өседі де, іле-шала коммерциялық банктердің банктік емес мекемелерге беретін несиесінің ставкалары көтеріле бастайды. Бұл өзгерістер айтарлықтай жедел қарқынмен бірінен соң бірі жүріп отырады. Яғни Ұлттық Банктің есептік ставкасы мен коммерциялық банктердің ставкалары арасында нақты байланыс бар екендігін көреміз.

Ұлттық Банк коммерциялық банктерден бағалы қағаздарды сатып алған кезде, ол банктің резервтік шотындағы ақша қаражатын көбейтеді. Яғни банк жүйесіне «қуаттылығы жоғары» қосымша қаражат келіп түседі де, ақша массасының мүльтипликативтік кеңею процесі басталады. Егер бағалы қағаздарды сатушы тарап жеке тұлға болса, ол Ұлттық банктен алынған чекті коммерциялық банкке ұсына отырып, не банктегі өз есеп-шотындағы қаражатын көбейтеді немесе қлома-қол ақша алуына болады. Жеке меншік банк аталмыш чекті Ұлттық Банктегі өзінің резервтік шотына аудара отырып, ақша базасын кеңейтуге мүмкіндік алады. Ақшаның молаюының ауқымы ақша массасы өсімшесінің қанша бөлігі қолма-қол, ал қаншасы депозит түрінде болатынына байланысты болмақ: ақша өсімшесінің қолма-қол ақша түріндегі үлес салмағы жоғары болған сайын, ақша экспансиясының ауқымы тарыла түседі. Егер Ұлттық Банк бағалы қағаздарды сататын болса, жоғарыда айтылған процесс керісінше жүре бастайды.

Ашық нарықтағы операциялар ақша саясатының көптеген елдерде икемді әрі дәлдігі жоғары құралы ретінде қарастырылады.

Жоғарыда аталған құралдардың көмегімен ұлттық банк ақша-несие саясатының алға қойған мақсаттарына қол жеткізе алады: ақша массасының деңгейін немесе пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру.

1. Қаржы нарығы

2. Валюта нарығы.

3. Валюта бағамы, түрлері және әсер етуші факторлары. Төлем балансының түсінігі

Қаржы нарығы:

1. 
   қолма-қол ақша нарығынан
   
2. 
   несие капиталының нарығынан
   
3. 
   бағалы қағаздар нарығынан тұрады
   

1. 
   Бәсекені дамытып, монополиялық үстемдікті шектеу мақсатымен меншіктің барлық формасындағы, соның ішінде мемлекеттік сектордың, материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бастапқы шаруашылық буындарына неғұрлым кең дербестік беру
   
2. 
   Қаржы ресурстарын қайта бөлуде мемлекеттің рөлін қысқарту; өндірістік күрделі жұмсалымды орталықтан қаржыландыруды азайту, кәсіпорындар арасында қаражаттарды ведомстволық қайта бөлуді жою
   
3. 
   Шаруашылық субъектілері мен халықтың құнды қағаздарға салынатын ақшалай табыстарының өсуі
   
4. 
   Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды доғару; республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы мемлекеттік займдар шығару арқылы жабылады.
   
5. 
   Инфляцияны тежейді (бұл жерде үкімет ақша шығармайды, керісінше құнды қағаздар шығарады олар нарықта еркін жүреді)
   

Оған мыналар жатады: акциялар, обликациялар, мемлекеттік борыш міндеттемелері, жинақ сертификаттары, вексельдер.

Құнды қағаздарды шығару –эмиссия – бұл құнды қағаздарды оның бастапқы иелеріне –инвесторларға, яғни заңды мекемелер мен жеке адамдарға сату.

Қор биржасы-бұл құнды қағаздардың қалыпты айналысына қажетті жағдай жасау, бұлардың нарықтық бағасын анықтау және олар жөнінде ақпараттар тарату өз қызметінің ерекше тақырыбы болып табылатын ұйым.

Валюта нарығы- шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік –экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.

Төлем балансы- сауда операциялар балансы мен капитал қозғалысының балансын қамтиды.

Елдің экспорттық операциялары елдің импортынан артық болғанда төлем балансы активті (оң) сальдолы, ал кем болғанда төлем балансы пассивті (теріс) сальдолы деп аталады.

Төлем балансының сальдосы тек сандық сипатта және статистикалық мәнде көрініс табады. Оң төлем балансы импортқа қажетті шет ел валютасымен қамтамасыз етіледі.

Төлем балансы экономикаға валюта бағамына өзгерту арқылы жүргізіледі.

Валюта бағамы деп бір елдің валютасын екінші елдің валютасына айырбастағандағы валюталардың қатынасын айтамыз.

Валюта бағамын белгілеудің әдістері:

1. 
   Еркін айналымдағы бағам ( бағам ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады)
   

• 
  Тұтынушы талғамының өзгеруі
  
• 
  Табыстың салыстырмалы артықшылығы
  
• 
  Бағаның салыстырмалы өзгеруі
  
• 
  Салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерінің өзгеруі
  
• 
  Алыпсатарлық
  

• 
  Белгісіздік және сауданың нашарлауы
  
• 
  Сауда жағдайы валюта бағамына тәуелді болады.
  
• 
  Тұрақсыздық
  

2. 
   Тағайындалатын бағам (Мемлекет валюта бағамын тұрақтандыру кезінде қолданылады. Мұнда валюта жетіспеушілігі автоматты түрде жойылады, осыдан мемлекет тапшылықты жою керек болады) Оны жою әдістері:
   

• 
  Резервтерді қолдану, егер оң сальдо болса-валюта қоры көбірек болса пайдаланады
  
• 
  Сауда саясаты, импортты шектеп-экспортты ынталандарады
  
• 
  Валюталық бақылау; оңтайландыру
  
• 
  Ішкі макроэкономикалық реттеу, салық және ақша саясаты арқылы шет ел валютасына сұранысты азайту
  

1. 
   Алтын стандарт жүйесі 1879-1934
   
2. 
   Бреттон-Вуд валюталық жүйесі 1944-1971, Ол конференцияда ХВҚ құрылды
   
3. 
   Атаулы бағам ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы
   
4. 
   Нақты бағам ол екі елдің тауар бағасының қатысы
   

Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ,

ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).

Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы

құрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі және т.б ) Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады.

• 
  Неокейнстік
  
• 
  Ноеклассикалық
  
• 
  Тарихи-әлеуметтік.