Абай поэзиясындағы жүрек ұғымының поэтикалық өрнегі

Абайдың дүниетанымы мен жыр мұхитының алтын арқауы – ЖҮРЕК деген ұғым – символдың астарында жатыр.

Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көңілін қойып көзін ашпақ –

деген әйгілі жолдарының шешу түйіні де сол символ – бейнеде алаулайды...

Иә, Абайға дейін «жүрек» махаббат тілінде сөйлеп, ғашықтың сырын шертті, сезім қылын тербетті. Ұлы ақында ет жүрек алғаш рет адамша сөйлеп кетті, адамша күйінді, күйді, ақық жырдың алтын арқауын әйгіледі. Алуан түрлі рең – бояу, өрнек – айшыққа малынып, мағыналық аясын кеңітті. Енді сезім жалыны, көңіл лүпілімен шектелмей, ақыл – ойдың «қызыл тіліне» айналды. Саяси - әлеуметтік тұжырым дейсіз бе, философиялық түйін дейсіз бе, өкпе – наз, егестік, ереуіл дейсіз бе, - әйтеуір қиял жетер парасат айдынында шеру тартты. Сөйтіп жүйелеу, жинақтау қуаты бұрын – соңды болмаған қуат – күшке, құпия – сырға ие болды. Образ өрістеп, сөз салмақтанды. Ұлы ақынның кермек ойы жаңа өріс тауып, айтып жеткізе алмас көркемдік қуатты паш етті.

Ақын атаулы атам заманнан бері күңгірт күй, көлеңкелі ғұмыр – азаптың күнәкәрін қоғамнан, уақыттан, жеке адамнан іздеді, кінәлады, кінәраттады; тек көмескі, көртірлікке өзін де айыпты санаған ешқайсысы табылмады. Тек Абай ғана бұл салтанатты саптан оқшау тұр.

Ұлы ақынның көркем түйсінуін, өрелі ойдың өрісін зерделесек, таңғажайып жыр әлеміне, екі аяқты пенденің тұңғиығына бойлаған керемет жеке дара озық дүние танымға тап боламыз. Ал, «ЖҮРЕК» Абай пәлсафасы мен эстетикасында адам бойындағы қадыр – қасиет пен кемшілік – мін атаулының бұрқ – сарқ қайнасқан қорытпасы – көркемдік ұлан – ғайыр метафора, қиянаттан қара жерге қараған шағында даланы жаңғырықтырған жан айғайы, ой – сезімнің сығындысы. Қарар қамшы шыбын жанын аяусыз осқылағанда, қансыраған жүрек үні - әлем өнерінде жоқ жаңалық.

Абай азапты тіршілікті өзі таңдаған жан. Бүкіл болмысқа көзқарасының қорытындысы, ой – сезімінің тірелер асқар бір шыңы да – сол. Адам баласы арқалаған бүкіл күнә - дертке ол өзін ортақпын деп білді, жұмыр басты пенденің кемшілігі мен қайшылығы менің де тұла бойымды шымырлатқан деп ашық айтты! Сол ортақ күнәқарлықтан адам баласын тазарту үшін ғұмыр бойы тозақ отында қақталып өтеді, алтын басын жалаң қылышқа тосады: «Уа, жарандар, кешіріңдер мені. Мен де өздеріңдей күнәһармын! Есіңді жи, етегіңді жап, ағайын!» - деп жар салады.

«Өкінішті көп өмір кеткен өтіп» деген жырында (1866) ұлы ақын тұңғыш рет ет жүрекке қинала үңілген еді:

Сенімі жоқ серменде сырды бұзды

Анық таза көрмейміз досымызды.

Қылт етпеге көңілдің кешуі жоқ,

Жүрегінде жатады өкпе сызы.

Мақсатсыз, мағынасыз өтіп бара жатқан өмірге ашынған ақын: «Сеніскен досым да жоқ, асығым да, Ақыры өлең қылдым жасымды да», дейді қайғы – мұңның тұңғиығында тұншығып. Байқайсыздар ма, «жүрек» таза махаббат, әуен – сезімнің көне шекарасын бұзып, әлеуметтік – қоғамдық кең мағына айдынында қанат қағады: адамгершілік пен аярлықты бағалайтын мүлде жаңа қасиет - өлшемге ие болады – «жүрегінде жатады өкпе сызы» деген тіркестің мән – мағынасы қорғасындай салмақты. Достық та, ар да сатулы, «досыңнан» көрген күнің қараң... «Моласындай бақсының жалғыз қалған» ақын адал дос, ақ махаббатты – жүректер жақындығын аңсайды, бірақ бұл тілегінің де қолға қонбас сағым құсы екенін біліп, өзегі өртеніп отыр. Сондықтан да жүрегінен қан тамшылайды. Жалғыз – ақ тіркесті осыншама жандандыру, ана тіліміздің көкжиегін кеңейту, ажарына – ажар, әріне әр қосу – тіл ұстартуда жаңа жол ашып беру еді. Бұл – ана тілді құнарландырудың, байытудың сарқылмайтын алтын арнасына айналды. Ана тілімізде Абайға дейін «сыз» және «сыздану» деген сөз бар еді, оларды қолданудың белгілі шеңберінен ешкім асып көрмеген – ді: «жердің сызы», «ауа сызы», «сызданып отыр», «сыздануын – ай!» - деген сияқты.

Абай: «Жүрегінде жатады өкпе сызы» деп дүниені шыр айналдырады! Табиғаттың онша келісімді емес қасиетін адамға теліп теңдесі жоқ тіл мүмкіншілігін ашады. «Өкпе сызы» - тұңғиық ой – сезім, керемет метафора – «сенімі жоқ серменде сырды бұзды», - бірлікті, тірлікті бұзды, ажарын кетірді, жаныңа айықпас дақ салды... – деген сияқты ой туғызумен қатар, астарында адалдықты аңсау, ақ серік іздеу, торығу, күйіну, арман жатыр – осы іспеттес сансыз сезім – ойды көкірекке құйып отыр!...

«Білімдіден шыққан сөз» (1899) – ұстаздың ұрпағына бағыштаған өсиеті – сорлы елінің белін жазып, еңсесін көтеретін абзал азаматты аңсауы.

Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез.

Нұрын, сырын көруге,

Көкірегінде болсын көз.

«Көкірек көзі!» - ақынның қасиетін аша, түрлендіре түсетін – қуатына қуат қосатын жаңа ой – образ. Әдетте адамның жан тынысын ағартатын «көкірек» (көкірегі өртене күрсіну) енді мүлде жаңа ой – сезім ұялатады, жаңа мән – мағынаға ие болады. «Қайран сөзі қор болған» ұстаз «жүрегі айна, көңілі ояу» - сезімтал, сергек, көзі ашық ұрпақты аңсайды. Тосыннан табылған көркем бейне толықсып, қиялға қанат бітіріп тұр.

Абай үрдісі онымен де бітпейді – көз талдырар жыраққа қол создырады. Егер Абай: «Саналы, білімді немесе сезімтал жас» десе, әңгіме сонымен бітер еді, ал: «Көкірегінде болсын көзі!» - ұмытылмас бейнелі ойдың әсері мүлде басқа! Ой ағымы көркем толғаныс пен жетумен қатар, «жүрегі - айна» жас ұрпаққа ғұмырлық талап қойып, азаматтық биікке шақырады. Көкейкесті арман – тілек көріктеніп, жадағай ұрандықтың шаңын қағады. Ауырмай тәнім,

Ауырды жаным,

Қаңғыртты, қысты басымды.

Тарылды көкірек,

Қысылды жүрек,

Ағызды сығып жасымды...

Әр жолы – құдырет. Қара халықтың қайғысы мен қасіретіне булыққан ақын жанын жарып шыққан бейнеге қайта оралады. Ашынған жүрек жан айғайын әлемге жария етеді. «Қысылды жүрек!» - міне, айрықша, әсерлі, алтынды мұхит – бейне! Қуатты сезім ағымы ел мүддесі үшін, күйзелген ақберен азаматтың от - тұлғасын көз алдымызға алып келеді, рухани дарияға бойлатады.

«Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» (1899) – жартас жыр. Алып тұлғалы ақынды көр де, жырға үңіл, жырды оқы да, қинала соққан жүректің дүбіріне құлақ түр. Әлемнің бай күйігі мен күйзелісі, запыраны мен зәрін көресің - өмір – ғұмырды саралаған кемеңгердің ой – жанары тірі жанның құпия – сырын ақтарады. Жұмыр басты пенденің мәңгі қиналысы – көкіректе арпалысқан ақ пен қараның ойраны ғой - өз жүрегіңді өзін қайтып жұлып аласың?! Өз пиғылыңа өзің қайтсең кісен сала аласың, қайтіп ақ тілекке ғана жүгінесің?! Егер қайран жүрек ақ пен қараның арпалысқан ордасы болса, не шара?!...Бейнетқор өмірдің жан айнасы – тағдырдың өзімен пара – пар образ – сәуле – айтып жеткізе алмас өрелі де өрісті бейне – символ, тек ұлы ақынға тән кемел тұлға. «махаббат, ғадауатпен майдандасқан, қайран менің жүрегім мұз болмай ма?» - бүкіл адамзаттың жанын жезтырнақтай бүрген қасырет.

Асау жүрек аяғын шалыс басқан

Жерін тауып артқыға сөз болмай ма?!...

«Асау жүрек – аяғын шалыс басқан!»Бас білмес асау, ырық бермес тентек, аяғын шалыс басқан азамат болушы еді. Ал, «Асау жүректі» бұрын – соңды естігеніміз осы! Енді осынау дария метафораның мән – мағынасын саралап көріңізші – түбіне жете алмайсыз! Әлденеше ағым: мән – мағыналық, сезім – ойлық, өрнек – ажар, әуен – саз... – санап шығудың өзі күш!... Батыр жүрек білек сыбанып, алға шыққанда, сен, ақыл – есеп, ұмыт бол: ер – азамат қателесер, аяғын шалыс басар, тіпті жапа шегер, бірақ адам – ақ тілек, адал ниетпен адам емес пе?! Егер азапты, ауыр, бірақ ақ жолда аяғымды шалыс бассам, қателессем, көтеріп алдым, қылша мойным талша деп, әйтсе де сен, туған ел, кешір, кешір сен де келер ұрпағыммен тек ақ жүрегімнің әміріне ғана бағындым. Ақ сәулеге талпынғанда, «асау жүрек» ырық бермей, адал жанға, ақ ниетке ара түсті, бір ғана сәттік талпынысқа мың күн жапа шегер – одан азамат қашар ма?!... Көріп отырсыздар, бір тіркесте сансыз тармақты ой – сезім, телегей теңіз астардың шымырлауы ақын жырының арда қасиеті, сөз ұстартудағы ғаламат жеміс берген сарқылмас арнасы, асыл арнасы. Иә, «асау жүрек» - Абайдың от – жүрегін кернеген өрт – сезіммен, мұхит ойымен бірге асқаралы тұлғасын айқындап, алаулап тұрған ауқымды бейне – символ. Жырдың төртінші шумағы ойды өрістете түседі.

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!

Енді жырдың үшінші жолына назар аударып көрелік. Әдетте халық: «соқпақсыз» деген сөзді табиғатқа байланысты айтады. Ал, Абай «соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім» - деп мүлде басқа айдынды ашады: мынау тарих – қоғамның тұңғиық, түнек сапар – соқпағында, соқтығысқан, соқпақсыз жолайырықта ғұмыр кешкен қайран елінің жағдай – күйін керемет көркемдік қуатпен бейнелеген!

Иә, жаңа ғана Абайға дейін қазақ: «асау жылқы» десе де, ешқашан «асау жүрек» деген емес дедік. Ұлы ақынның қиялынан қайнап шыққан ғажайып бейне: «Асау жүрек аяғын шалыс басқан» бірден – ақ ойнап, түлеп шыға келген. Асаудың соңынан қалмай, тақымдаған бес аспап жылқышы мен басына жүген тимеген асау жүй ріктің мінезі – тас тұяқтың дүбірі, орға да, ойға да қарамай жанталасқан шабысы, жылқышының қиқуы – бәрі – бәрі келеді көз алдыңа. Күйбең тірліктің, қоламта күнкөрістің ырқына көнбей, сергелдеңнен сескенбей, ақиқат үшін, ар үшін басын тасқа да, тауға да соққан азаматтың «суық ақылға» бой бермеген «асау жүрегінің» дүбірін естиміз. Бір сөздің қауызына бір ғұмырды сыйдырған сөз ұстарту деген осы да! Өнер деген осы да!

Қараңызшы, жалғыз жырда қанша «қос ағын», қанша ой – сезім ордасы сап түзейді. «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма, Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма, Махаббат ғадауатпен майдандасқан, Қайран менің жүрегім»... «Асау жүрек аяғын шалыс басқан, «Қаны қара бір жанмын, жаны жара», «Жүрегіңнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла. Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім. Мыңмен жалғыз алыстым кінә, қойма! Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ, Айлаға, ашуға да жақтым шырақ. Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым, Етекбасты көп көрдім елден бірақ. Ой кіргелі тимеді еркі өзіме. Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме, Өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор етті, Сен есірке, тыныш ұйқтап, бақ сөзіме!... Ішім толған у мен дерт, сыртым дүрдей, Мен келмеске кетермін түк өндірмей. Өлең шіркін - өсекші, жұртқа жаяр, Сырымды тоқтатайын айта бермей... »

Ұлы ақынның сөз ұстартуының бір ғана арнасын көрсету үшін, әйгілі өлеңді түгел дерлік көшіруге мәжбүр болдық. «Жай ғана айтыла салған сияқты» «етекбасты» деген бейнені алайық. «Етекбасты көп көрдім елден бірақ!» - деп сөз ұстартудың жаңа көкжиегін ашады. Ұмытпас, әсерлі образ - өрнекте қаншама тосын сурет, ой – сезім жатыр!...

Бұл – құдырет Абайдың ақындық жаңашылдығы мен өнерпаздық ерекшелігін анық байқатады. Уақыт озған сайын бой түзеген өрнек – бояу, образ – ой көңілді де, көзді де үйіреді: «Қара көңілім», «Көкірек көзі», «Жетім көз», «Жапырағы қуарған ескі үміт», «Ылайла ылайлы оймен тұнығыңды», «Батыр ой» т.т. – таланттың жасыл ойлауы.

Абай мұрасы – туған елдің рухани шыңы, рухына рух қосар, айдыныңды ашар, әлемдік ақыл – ойдың құз – қиясына самғатар азығымыз, адамдық, азаматтық ақ туымыз, ұлттық мирас. Бір сөздің қауызына бір ғұмырды, фәни жалғанды түгел сыйғызған бұл не деген құдырет!...

Арбаулы қауымда сенісуге, мұңдасуға жан таппай, ел аман, жұрт тынышта әуре – сарсаңға түскен, қарайып жалғыз қалған ақын күйзелісі – «Жүрегім, ойбай, соқпа енді!» (1892) атты жырында булыға, қинала шымырлайды. Шағын (не бары төрт шумақ) толғаныста Абай үш рет қиналған, қысылған жүрек бейнесіне оралады, оралған сайын күтпеген шешім – оймен құнарлана, тереңдей түседі. Рухани жалғыздықтан шексіз жапа шегіп, нелер тосқауыл, тосқынға тап болса да, Әділдікті жан сала қорғаған, бірақ қиянатшыл, қытымыр заманға не істесін, өмірі босқа өтіп, қажыған адамның мұң – зарын естиміз. Өксігі көп, өкінішті шексіз жүректі жарып шыққан ащы үн жаныңды сыздатады. Бірінші шумақта ақын жүрегінен соқпауды, мәңгілік тоқтауды қинала өтінеді. Өмір не? Онда не мағына – мақсат, не қызық бар?! Жақыным деген, жаным деген сүйген – сүйенген, сүйсінген ағайыннан көңілің азынап, көкірегің күйіп жатса...

Көрмейсің бе, тоқта енді,

Кімге сенсең, сол шикі.

Келесі шумақ тынысыңды тарылта түседі.

Сорлы жүрек мұнша ауыр,

Неге қатты соқтығар?

Сенісерге жан таба алмай,

Сенделеді ит жүрек (!!!)...

Ақынның қиялында, дүние фәнидің қатпар – сырын көруінде шек жоқ!... Ауыл иті қай уақытта сенделеді?... Күздің қара суығында. «Сенделеді ит жүрек» деген суреттен жаныңыз түршігеді. «Жалғыздық Құдайға ғана жарасқан»....Азынаған күз. Жадау, жабырқаулы дала, жауын – шашынды қырат – төбе... Жабыққан жалғыз жан, төңіректі топ дұшпан торыған. Жаны азынап жазирадан сая таппай сенделген азамат...

Ұлы ақынның өз бейнесіндей болып кеткен «Жүрегім менің қырық жамаудың» (1899) - әуезіне құлақ түріп көріңізші! Жұмыр басты пенденің күйгенін, күйзелгенін бұдан артық бейнелеу мүмкін емес! Ақын тапқан арна айбынданып, ауқымданып, құдыреттене береді.Сөз құдыретін аша түсудің тағы бір керемет үлгісі «сөз өнері – дертпен тең», - деген тіркестің тұңғиығында көлбеңдейді. Ақын эстетикасының негізі – соқтықпалы, соқпақсыз өмір – ғұмырдың, соқталы ой, сом образ – тұлғаның мұхитына қадалған шырақ – жанарда. «Сөз өнері - дертпен тең!» - сан сала мағыналы, сансыз суретті түпсіз ой – сезімді. Бейнелі метафора екпінді шарықтап, ордалы образ - ойды қоздатады. Бір өнер иесі: «Күйініп, қиналып, тер төгіп көрдің бе?!» - десе, екіншісі: «Кеудеңде қызғаныш өрті лаулады ма?» деп ойласа, үшіншісі: Абырой, арыңды жалғыз киелің – Еліңе құрбандыққа шалып көрдің бе?! Отқа күйіп, судың түбі – құрдымда тұншығын көрдің бе?!» - деп, өмір – ғұмырдың от көрігінде күйінеді. Мұхит ойдың тұңғиығында бойлаудың өзі күш. Жаңағы Абай сөзінен ақынның шыбын жанына төнген жалаң қылыштың ысылы да, мерез жандардың өсегі де естіледі...Абай үшін өнер ардың ісі, жан сыры, Өнер – азап, ақтық демің қалғанша тыныстар қасиетің. Жүрек түбінен шымырлап шыққан рух келер ұрпақтың да зердесін оятар, санасына – сана, ақылына – ақыл қосар өлмейтін рухани байлық. Білімдінің жүрекжарды сыры есте мәңгі қалар құдырет, жан азығың. Ақынның ой – образ, бояу тасқыны – салқар жер шалқар өнердің алабөтен қасиет – құдыретін айқындайды. Абайдың тұлғасы қаншалықты күрделі болса, соншалықты нұр сәулелі – ұлттық өнердің өркендеп, өсе берудің сарқылмас көзі, ұлттық сана – сезім, ұлттық рухтың - бас арнасы.

Абай дүниетанымы мен жыр мұхитының алтын арқауы ЖҮРЕК – жан айнасы; ізгілік пен зұлымдықтың шарпысқан майданы. Бірде күйіп, бірде жанған – жүрек бейшараны қойсаңшы, тағдыр ізі сайрап жатыр. Жаныңды шөлдей қаңсыратар тірлік майданында, Тәңір – ау, неге зұлымдықтың мерейі көбірек үстем шығады? Ғұмыр – сүгірдің қорқау қалпы жүрегіңді қалай қырық жамау етпесін, қалай зар – запыран болып төгілмесін?! «Қаны қара бір жанмын, жаны жара», «Ішім толған у мен дерт, сыртым дүрдей», «Егер менің ішімді жарып көрсең, жылауыңды ұмытып, шошыр едің», «Мен көрдім дүние деген иттің көтін, Жеп жүр ғой біреуінің біреуі етін», «Біреуге мылтық үйреттім, ол мерген болды, мені атты», «Жүрегімді кескілеп салып жүрген Арсыздарды досым деп неге аяймын», «Ауру жүрек ақырын соғады жай, өз дертін тығып ішке, білдіре алмай»... «Жүрегім, ойбай, соқпа енді, Бола берме тым күлкі. Көрмейсің бе, тоқта енді – Кімге сенсең, сол шикі»... «»Жүректің көзі! («Көзінен басқа ойы жоқ», (1891)); «Ауру жүрек» («Ауру жүрек ақырын соғады жай», 1898); «Жүректің қанымен» («Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын», 1895); «Күйесің, жүрек, күйесің» («Жүрегім нені сезесің», 1900); «Ыстық жүрек» («Жапырағы қуарған ескі үмітпен», 1901); «Жаралы жүрек» («Есіңде бар ма, жас күнің», 1899); «Жүрек теңіз» («Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас», 1902); «Жүрегімді байқасам, инедейін таза емес» («Ойға түстім, толғандым», 1901)...

Енді махаббат лирикасына назар аударыңыз. Абай қиялының ақ сәулесіне малынған шар – тарапты бейне – жүрек нәркес бойжеткен мен бозбаланың сырын наздана тербетіп, сыбызғы үнмен көңіл қылын шертеді. Көңілдің көгілдір мұхиты сізді де еріксіз тебірентеді. Жүз жылдан бері ақынның сезім лирикасы неге ылғи жаңғырып, жаңара береді? Неге Абай әні ылғи той – думанның төріне жайғасады? Неге басқа жұрттың ай – аруы да Абай әніне қосыла жөнеледі? Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда, деп Абай айтқандай, шырқаған, қалқыған, сорғалаған, тамылжыған сырлы сазды адамның жан жүрегіне сондай жақын.

«Қызарып, сұрланып» (1891) – тұңғыш жеке жолыққан ғашықтардың үрікпе, нәзік көңіл күйі, жүрек дүрсілі. Ақын: «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл» (1894), «Жөндеп те айтпадым, Жүрегім лүпілдеп» «Көзімнің қарасы», (1891), «Қайғың болар шермен тең, Қара көңлім жермен тең» («Қыз сөзі», 1889) – дейді. Самалда тербеген жібектей арайлы нәзіктік, жүрек лүпілі жаныңызды жылытып жібермей ме? Махаббаттың тылсым тербелісін жеткізудегі шеберлігіне үңілейікші. Жүректің өзі мұңайып, өзі сөйлейді - өз сырын өзі шертеді. Ғашық жардың жан діріліне қалай бейтарап қаласыз, қалай толқымайсыз? Жас жандардың алабұртқан көңілі сіздің де кеудеңізді шарпып өтеді. Аулақта алғаш жүздескен сәт: тарылған таныс, үркек көңіл, жүрек лүпілі – одан кейін лап етіп лаулай, жана жөнелген сезім оты Абай әнінен лапылдайды.

Әлемнің бір әуен – сазын үн қосқан Абайдың көктем назын аралай бергің келеді: «Ыстық жүрек», «Тулаған жүрек» («Әуелде бір суық мұз ақыл зерек», 1889); «Ет жүрек өртенді» («Сен мені не етесің», 1889); «Балқыған жүрек» («Жігіт сөзі») «От жайған жүрек» («Қыз сөзі», 1889); «Жүректі түртіп қозғамай?» («Жастықтың оты қайдасың?», 1889); «Жас жүрек»: («Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында», 1896); «Лүпілдеп жүрек» («Көзімнің қарасы», 1891)... «Мен не болсам, болайын, Сен аман бол!» - деп сезім құдыретін аспанда әуелеткен де ұлы Абай.

Өзгеге көңлім тоярсың,

Өлеңді қайтіп қоярсың, -

Сазды әуезге деген шексіз сүйіспеншілігін де өзі өрнектеп береді.

Ән мен жыр – шерлі жүректің үні. Өнегелі, өрелі өнер ғасырға кетпек, жан сырын ұрпағына жеткізбек.

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп – тегіс, жұмыр келсін айналасы.

Әнді құлақпен емес, «жүрекпен тыңда!» Өнерді түсінудің өзі өнер: «көкірегінде оты бар, құлағын ойлы ер салсын... қас надан нені ұға алсын?».

Ұлы ақынның өмір – ғұмырының бел – белесіне сай образ – символ «жүрек» жырдан – жырға, жылдан – жылға тереңдеп, талант жұлдызындай жарқырай, жайнай берген. Үңілген сайын ақынның асыл сөзді қалай таңдап, қалай – қалай таба білгеніне қайран қаласыз.

«Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» (1896) – ақындық шамшырақ. Сиқыр әнді қойсаңшы! - сыры қандай, сыны қандай?! – «ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, үннің тәтті оралған мәні оятар». Сырлы саз көкірегінде көзі бар сырласты, мұңдасты аңсайды, көңіл құсын түсінер озық ойлы, сезімтал жанды алабұрта іздейді. «Мұңмен шыққан, оралған тәтті күйге, жылы жүрек қайда бар қозғаларлық!».

«Жылы жүрек!» - сыршыл жырдың қан тамыры, шырыны. «Ақылдының сөзіндей ойлы күй», «Көкірегінде оты бар ойлы адам», «Ой көзі», «Жабырқаған көңіл», «Ұйықтаған жүрек» - «жылы жүректің» сиқыр сәулесімен нұрланып, салқар көңілге ұласады.

Шырқап, қалқып, сорғалап, тамылжиды,

Жүрек тербеп, оятар баста миды.

Бұл дүниенің ләззаті бәрі сонда,

Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды.

Абайдың ән мен жырға деген кемел ойының айдыны бұл. Ақындар ұстазының өнерге деген көзқарасы, өнерді жырлау мәнері тамыр жайып, мол жемісін беріп келеді.

«Адамның кейбір кездері» (1896), «Құлақтан кіріп бойды алар» (1896) Абайдың эстетикасын аша түсіп, өлең – жырға деген талабын айқындай береді. «Кірлеген жүрек», «ызалы жүрек» сынды сырлы бейне – символ Абайға жыр «ішкі менін» ақтарумен пара – пар екеннін дәлелдейді.

Абай жыры – ел арманы, тот баспас зерлі айдын. Жан сыры – халық сыры, туған халқының – тұнба тұнығы. Азамат ақынды күйзелткен қайғы – қасырет – халқының қасырет – қайғысы. Абайдың үлкен жүрегі заманының үні, елінің жан дауысы. Ақын мұрасы сондықтан да ғасырлар өткен сайын жаңғырып, жасар берер мың жылдық мұң, елінің рухани қасиеті.

Абай қартайған шағында айықпас қайғыға душар болды – 27 жасында үміт артқан жан тірегі Әбдірахман көз жұмды. Парасатты мұрагері көзінің қарашығы, көңілінің нұры еді. Көкірегін кернеген күйік запыран – зар болып төгіледі. Сорлы жүрек қалай қиналды, қалай қысылды десеңізші! (Жәй ғана жеке бастың күйініші деп қараған зерттеушілер осынау ақық жырдың тереңіне үңілмей келеді).

Топтаманың бірінші өлеңін («Я, Құдай, бере көр») қамкөңіл әке перзентінің дауасыз науқасқа шалдыққан шағында жазған – ды. «Шошынған жүрек», «суылдаған жүрек» - Абай қасыретінің «көлеңкесі», көкірегін булықтырған дерт, күйік. Тағдырдың қатыгез кейпінен шошыған ақын - әке «жүрегім» деп қайталай береді – үрей де, үрку де, қайғы қасырет де айғай салып тұр. Өршіл өлеңмен таныстаған ақын қайғы – дертін сездірмей, ұлына дема беріп, демейді – «Жүректің сөзін сөйле, тіл» деп тебіренеді.

Сұм тағдыр аямады, қыршын жасты қара жер құшағына алды. Ақын - әке көрлақатта тұншығып, сұмырай жалғанның түксиген түрінен түңілгендей күйге түсті, дегенмен уақыт жылжып өткен сайын қайғысы қасыретті жырға айналып, ақ қағазға зар – маржан болып төгіле берген. Әбдірахманның асыл бейнесі жыр тұғырында асқақтап кетеді.

«Жүрек» - Абай сезімінің тұнба тұнығы; «Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде, сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме» («Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап», 1896), «Жүректің ақыл суаты» («Алла деген сөз жеңіл», 1896), «Жүректегі қайрат», («Ауру жүрек ақырын соғады жай», 1898).

Абай философиялық һәм әстетикалық көзқарасын атақты өлеңінде «үш – ақ нәрсе – адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» деп жинақтаған. Әйтсе де ақын эстетикасы мен поэтикасында «жүректің» орны айрықша. Қазақ жерінде, мүмкін, бүкіл Шығыста Пушкинді, Лермонтов, Крыловты, Бунин мен Полонскийді, орыс поэзиясы арқылы Байрон, Гете, Мицкевичті тұңғыш аударған Абай. Ұлы жүректер тебіренісі қазақ халқының көкірегіне жол тапты; талай жүректің отын тұтандырып, талай көздің нұрын жарқыратты. Сары далада шырқаған Татьяна әні орыс қызын қазақ құрбыларымен мұңдас, сырлас етті – қарақат көз мұңды сұлу сонау XIX ғасырдың өзінде – ақ «Евгений Онегинге» құлақ тікті.

Демонның бүлікшіл, дауылпаз рухы қазақтың күнге күйген ер жүрек жігіттерінен жақын – туыс тапты, бірақ та бізді қызықтырып отырған ол емес, ақын аудармасының кейбір шешімі. Таңданарлық жағдай – Абайдың Пушкинде жоқ Онегиннің өлер алдындағы сөзін жазғаны ғой деп ойлаймын. Романның соңғы тараулары жоғалып кетті де, қалың қауымға Евгенийдің қайсыбір шатқалды қиялары белгісіз қалды. Тек жүз елу жылдай уақыт өткен соң ғалымдар Пушкин өз романын бас кейіпкердің өлімімен аяқтаған деген қорытындыға келді. Қазақтың ұлы ақыны бұл тарихи - әдеби пайымдауды білмей – ақ әріптесі Пушкиннің өзекті ойын, роман жүйесін терең түсініп аударғаны мәлім. Абай аудармаған романның басты бір жүйесі – махаббат шытырманын таңдап алғаны – бұл әңгімеден бейхабар оқушыға білініп тұрады. Ақындарымыз Пушкин маржанын қазақ халқының рухани дәулетіне айналдырмақ болып әлденеше жасаған әрекетіне қарамастан, Абай аудармасының биік шоқтығына әлі де қол жетпей келеді.

Аударма жүйесі ақын мақсатына тікелей байланысты: аударма көлемінде Татьяна мен Онегин бейнесін жаңғырту, жан бітіру, бейтаныс оқырман жүрегінде шымырлаған тұтас әсер қалдыру. Егер «Онегиннің сипаты», «Татьянаның Онегинге жазған хаты», «Ленскийдің армиясы» түпнұсқадан ажыратқысыз болса, басқа үзінділер еркін аударылған (бұл ежелгі Шығыс поэзиясының дәстүрі). Бұл үзінділер Абай аудармасында мағына – мақсатын, ырғақ – интонациясын, сезім әлемін түгел сақтаған.

Пушкин:

Что я могу еще сказать?

Теперь я знаю, в вашей воле

Меня презреньем наказать...

Абай:

Амал жоқ – қайттым білдірмей,

Қоймады дертің күйдірмей,

Не салсаң да тартамын.

Енді негізгі мәселеге көшейік: «Онегин сипатында» («Как рано он мог лицемерить?») Пушкин екі рет «жүрек» деген бейнені қолданады («В сердечных письмах небрежен», «Послушать сердца первый звук»). Міне, сондықтан да: «В сердечных письмах небрежен» деген жолды Абай: «Ғашықтық сөзге жүйрік, әсіресе» деп аударады. Бұл өзгерістен өлең зиян көріп тұрған жоқ. Енді бір жерде Абай: «Жүрегің қалай соқса, пайым қылар» деп дәлме – дәл аударады. Демек ұлы қазақ ақыны әріптесіне қылдай қиянат жасамай, оның ой – түйінін, сезім – ағымын ықылас ізетпен әдіптейді. («Онегиннің жауабы»):

Души доверчивой признанья

Любви невинной излияния...

деген тармақтарды да Абай жібектей тарқатады:

Жан жүректің толқынын да

Жаза алыпсың толтырып.

Еркін аударған өлеңдерінде Абай экспрессия мен эмоцияға толы тосын тіркестерді орынды қолданады – «Сұм жүрек» (екі рет) «Жас жүрек жанған», «Жүректің отты шағы» тәрізді. «Онегиннің Татьянаға жазған хаты», «Онегиннің Татьянаға жауабынан» мүлде басқаша: көңіл өзгерісін – «май сықылды еріп, от боп күйді жан», «жүрегіме түсті өрт», «Өлі бойға жан жүгірді», «Ықтиярсыз мұңды сезім, кетті ыршып жолыңа» - дей келіп осының бәрі ғашығы – Татьянаның «ақ жүрегінен» деп тиянақтайды.

Біздің еңбегімізден «жүрек» бейнесі шексіз қайталана береді деген пікір тумаса керек, мәселе керісінше: әлі күнге дейін әдебиетшілеріміздің өздері де бұл құбылысты жөнді байқап, байыбына бара қойған жоқ. Өйткені Абайдың жыр алқабында қисыны таба қиысып, табиғи сіңісіп кеткені соншама тосын көзге байқала бермейді. «Жеміт көз», «Қанды көз», «Қара бет», «Жанның жүрегі», «Жан кірі», «Жан жалыны» т.б. арнаулы зерттеуді қалайды.Абай тіл қазынасын тереңнен қопарған зергер. Қоғамның тамырлы құбылысы мен ет жүректің тылсым сырын шыншыл бейнелеп берген ана тілі ақын жырында қуатына – қуат, салмағына – салмақ қосып, асылдай шұғыла шашады.Ұлы ақын өнердің де сыры мен қыры, сымбаты мен сипаты, зері мен зердесі туралы терең ойды тебірене шертеді. Аталы пікірі әйгілі болғанмен, ақын ізін тағы шолып шығудың өзі - өрісті ойдың өресін танытып, келешекке қол созған ізгі арман – тілегін байқатады.