Жүгері дақылын өсіру технологиясы

Жүгеріні жаңа ресурс үнемдегіш әдістермен, гербицидтерді тиімді қолданып өсіргенде, барлық аймақтарда да қатараралықты өңдеудің қысқартылуына байланысты, арамшөптерді тегіс құрту, топырақ ылғалын мол сақтау, негізгі жыртудың сапасымен тығыз байланысты.

Оңтүстік аудандарда суармалы жоңышқадан кейін сепкенде, өсімдік қалдықтарының минералдану бәсеңдету мақсатында жер өңдеу оларды жерге терең сіңіруге бағытталуы тиіс. Ол үшін қыркүйек айының басында жоңышқа пішенге орылып алынғаннан кейін оның тамырының мойнын қырқып кептіру үшін жер ЛДГ-10, ЛДГ-5 сыдыражыртқыштарымен немесе КПГ-350 сыдыра қопсытқышпен өңделеді. Осы өңдеуден 10-15 күннен кейін, тамыр мойындары кепкен кезеңде танапқа жыртаралды су беріледі де топырақ түренді соқалармен 30-35 см-ге жыртылады. Келесі жылдары өңдеу тереңдігі 25-27 см-ге, ал механикалық құрамы жеңіл топырақтарда 20-25 см-ге дейін азайтылады.

Отамалы дақылдардан кейінгі және арамшөптерден таза танаптарды алдын ала сыдыра өңдеусіз-ақ сүдігерге жыртады. Жел эрозиясы қаупі бар аймақтарда КПГ-250, КПС-2-150 жазық тілгішті қопсытқыштарды пайдаланып топырақты терең қопсытады. Ылғал жеткілікті аймақтарда топырақты жартылай сүрі жер типінде өңдейді.

Топырақты көктемгі өңдеу ылғал сақтауға, ұсақ түйіртпекті борпас топырақ қабатын қалыптастыруға бағытталуы керек. Ол ерте көктемгі тырмалау, 2-3 қопсытумен бірге қосымша тырмалаудан тұрады. Бірінші қопсыту, ерте мерзімде арамшөптер шыққаннан соң 10-14 см тереңдікке, ал тұқым себу алдындағы қопсытутұқым себу тереңдігіне жүргізіледі.

Гербицид енгізілген егістікте, көктем ылғалды болғанда тегістеу жүргізілмес бұрын, БП-8 тырмасымен немесе УСМК-5, КПС-4, КПГ-4 қопсытқыштарымен қопсытылады.

Арамшөптер мәдени дақылдардың конкуренті. Арамшөптердің ауылшаруашылық өндірісіне тигізетін зияндылығы тек ауылшаруашылық дақылдарының өнімнің күрт төмендеуінде ғана емес, алынатын өнімнің сапасының нашарлауында. Тәжірибе учаскесінде кездесетін негізгі арамшөптер мыналар: тауық тары, алабота, тісті ошаған, кәдімгі гүлтәжі, Теофраст канатнигі, жусан жапырақты ойраншөп, егістік қалуен, дала шырмауығы, кәдімгі қамыс, құмай (кесте 12 ).

кесте 12

Агрофитоценоздың арамшөп компонентінің құрлымы

Гербицид берілмеген мөлдекте арамшөптермен ластану дәрежесі өте жоғары екенін зерттеу көрсетті. Агрофотоценоздың арамшөптер компонентінің ерекшелігін зерттеуде, егістікте 20-дан 139-ға дейін арамшөптердің түрлері өседі, олардың ішінде 15 космополиттерге, 17 басқа елдерден әкелінген.

Орташа есеппен алғанда, аз жылдық арамшөптердің мөлшері шаршы метріне 52 дананы құрады. Олардың ішінде дара жарнақтылардың үлесіне 16 және қос жарнақтылардың үлесіне шаршы метріне 36 дана тура келді. Дара жарнақты жаздық арамшөптер 3 түрмен келтірілген олар: күрмек тары (Echinochloa crus galli (L.), көкшіл мысықұйрық (Setaria pumila (Poir.) Schult.), жасыл мысықұйрық (Setaria viridis (L.) Beauv). Қыстаушы қос жарнақтылар 2 түрмен келтірілген олар: жұмыршақ (Capsella bursa-pastoris (L.) Mediuc) және жабайы ассүттіген (Lactuca serriola (L.)). Қос жарнақты жаздық арамшөптер 11 түрімен сипатталған, олар: кәдімгі сасық меңдуана (Datura stramonium L.), бақша қараоты (Portulaceae oleracea L.), ісінген бөрітарақ (Hibiscus trionum L.), қызыл таспа таран (Polygonum aviculare L.), Теофраст канатнигі (Abutilon theophrasti Medic.), арам кенепшөп (Cannabis ruderalis Jan), татар көкпегі (Atriplex tataricum L.), алабота (Chenopodium album L.), қара алқа (Solanum nigrum L.), гүлтәжі (Amaranthus retroflexus L.) және кәдімгі ошаған (Xanthium strumarium (L.)).

Жүгері егіс алқабында кездесетін арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері.

Биологиялық ерекшеліктеріне қарай арамшөптерді азжылдық (біржылдық, қыстап шығатын және екіжылдық) және көпжылдық деп қарастырады. Арамшөптерді мәдени өсімдіктерге зияндылығы мен күресу шараларының күрделілігіне байланысты ерекшеленеді.Аса залалды атпатамырлы, яғни: тікенқурай (қызғылт қалуен),егістік қалуен, дала шырмауығы және т.б. Арамшөптердің бұл тобымен үздіксіз күресу шараларын жүргізіп отыру қажет. Олармен күресудің қиындығы сол, өсімдігін жойғанменде қайта өсіп өніп, жаңа сабақтар түзу қабілеттері жоғары. Ал дала шырмауығының аса қиыншылығы ол кеш пісетін жаздық арамшөптер тобына жатады, яғни ол гербицидпен өңдегеннен кейін өнеді.сондықтан жүгеріні қорғау жүйесінің негізі ретінде, бірінші кезекте өте жақсы препарат таңдап алу керек.

Жүгеріні өндіруде арамшөптермен химиялық күресудің экономикалық тиімділік

Экономикалық баға – ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіріп-өндіру технологиясының тиімділігі мен есептеу көрсеткіші болып табылады. Кейінгі нарықтық заман талабына байланысты, пайдаланылатын тыңайтқыштар мен гербицидтердің және өндірілген дән мен жанар жағар май бағасының тұрақсыздығы, сонымен қатар ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру барысында агротехникалық іс-шаралар жұмыстарын жүргізу құнының ауытқуы экономикалық тіимділікті ақшалай есептеу үшін біршама қиындықтар туғызады.

Ауылшаруашылық дақылын өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру үшін бұл дақылдың қаншаға түскенін зерттей, өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымын анықтай отырып, шығынның қай түрінен жоспардағыданартық немесе кем жұмсалғанын салыстыру шаруашылықтағы шығындардың дұрыс жұмсалуына бақылау жасау болып табылады.

Ауыл шаруашылық дақылдарын өндірудің экономикалық тиімділігін есептеу үшін өндіріс шығындарын, өнімін, сатылатын бағасын анықтап, сол арқылы таза пайда мөлшері, өзіндік құнын және рентабельдік деңгейін есептеп шығару керек етеді. Ауылшаруашылығында жоғары сапалы өнім өндіру бір өлшеміне шаққанда оны өндіру көлемін ұлғайтады, екінші жағынан бір гектар егіске немесе бір малға шаққанда қосымша жұмсалған шығыны артады. Осыдан келіп экономикалық нәтижесін, өнім сапасын жақсартуды анықтау проблемасы барған сайын зор мәнге ие болады. Тек сонда ғана рентабельдіктің артуына, ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігіне қол жеткізіледі.

Өндіріс шығындары – өнім өндіруге жұмсалған нақты және затқа айналған еңбек шығындарының жиынтығы. Өндіріс шығындары қоғамның өнімдерді өндіруге жұмсаған шығындары және кәсіпорындардың тауар өндіруге жұмсаған ақшалай шығындары болып келеді. Қоғамдық өндіріс шығындарына өнімді өндіруге жұмсалған өндіріс құрал жабдықтары бағасының бір бөлігі және қажетті еңбекпен жұмсалған өнімнің құны кіреді.

Олар тауардың жалпы құнын анықтайды. Кәсіпорындардың тауар өндіруге жұмсаған ақшалай түріндегі шығындары сол өнімнің өзіндік құны түрінде әрекет етеді. Өндіріс шығындарының бұл бөлігіне материалдық қорларға және жұмысшылардың еңбек ақысына жұмсалатын шығындары жатады.

Тауар өндірісі кезінде өндіріс шығындары құн түрінде көрініп іске асады. Қоғамдық өндіріс шығындары өндірілген өнімнің құнына тең болады.

Өзіндік құн – өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы амортизациялық жарна, еңбекақы және тағы басқалар жатады. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады. Неғұрлым өзіндік құн төмен болса, солғұрлым өндіріс тиімділігі жоғары болады. Өзіндік құнды төмендетудің негізгі жолдары: өнім көлемін көбейтіп, сапасын арттыру, ғылым мен техника жаңалықтарын және қалдықсыз технологияларды өндіріске енгізу, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс қорларын ұтымды пайдалану, өндіріс циклін қысқарту, ұйымдастырумен басқаруды жақсартып оған кететін шығындарды азайту, өндіріс қалдықтарын толық пайдалану, өндірістің тоқтауын және дер кезінде жүргізілген бақылау, есеппен экономикалық талдау, айналым қаржыларының айналуын тездету болып табылады.

Кез келгендақылдарды өңдеу технолгиясымен өнімді өңдеу жүйесін, барлық негізгі бағалық көрсеткіштерді ескере отырып, бағалау қажет болады. Оған табыстылық, пайда, өзіндік құн, рентабельділік жатады. Баға тауар құнының ақшалай көрінісі. Тауар өндірісі мен айналысы жағдайында еңбек өнімдері тауар түрінде өндіріліп, сатылады. Әрбір тауардың бағасы оның құнымен тепе-тең болуы керек. Бағаның құнынан ауытқуының жоғарғы шегі пайда көлемімен, ал төмегі шегі өнімнің толық өзіндік құнымен анықталады.

Қандай болмасын өндірістің тиімділігін, оның соңғы нәтижесі көрсетеді. Тиімділік мәні мен маңызын, соңғы нәтижесімен байланыстыра қарайтын болса, өнімнің қандай шығындардың жұмсалуымен алынғандығы ашылады. Оларды пайдалану өнімділігі кез-келген меншік формасы және қоғамдық – экономикалық формация кезінде мәні мен маңыздылығын өзгертпейтін әр түрлі көрсеткіштерде көрінеді. Негізгі экономикалық көрсеткіштерге бір гектарға шаққандағы өндірістік шығындар, өнімнің өзіндік құны, өнімділігі, таза пайда, рентабельділігі жатады.

Таза пайда - жалпы өндірілген өнімнің бағасы мен өндірістің шығыны арасындағы айырмашылық, қосымша алынған өнімнің ақшамен көрсетілген көрінісі. оның көлемін жалпы түскен пайда мөлшерімен жұмыс күшін сақтап қалуға арналған шығындарды шығарып тастау арқылы анықталады. Таза пайда өндірісте болашақта кеңейтудің және қоғамдық пайдалану қоры өсуінің басты көзі болып саналады. Пайда көлемі сатылған өнім мөлшеріне және сапасына, басқа түрдегі түсіммен шығынға байланысты.

Рентабельділік деңгейі - ең басты экономикалық категория ретінде, шаруашылық негізінде есептеуші мекемелердің барлығына тән. Онда тек еңбектің бүгінгі қорытындылары ғана емес, ол жұмыс арқылы өнімге айналған орналастыруға, сатуға, өткізуге тиісті өнімдердің, өндірісті ұйымдастыруға және басқаруға кеткен шығындарды да кіреді. Өнімнің жалпы бағасы өндірілген өнім мөлшерін сатылу, қабылдану немесе белгілі келісілген бағаға көбейту арқылы анықталады.

өнімінің жалпы түсімі, таза пайда, өзіндік құны көрсеткіштерін төмендегі формула бойынша есептедік:

Ж.т = Ө Ч С.б ; мұндағы (2)

Ж.т - жалпы түсім, тг; Ө- өнімділік, ц/га; С.б- сату бағасы, тг.

Т.П- таза пайда, тг; Ж.т - жалпы түсім, тг; Ш- шығын, тг.

Ө.қ.= Ш / Ө ; мұндағы (4)

Ө.қ- өзіндік құн, тг; Ш- шығын, тг; Ө- өнімділік, ц.

Экономикалық баға қосымша шығындардың дұрыс қолдануы және олардың біршама жарамды болуына байланысты. Рентабельділік деңгейін мынадай жолмен анықтайды:

Р.деңг = Т.П. / Ш; мұндағы (5)

Р– рентабельділік деңгейі, %;

Т.П – таза пайда, теңге; Ш - шығын, теңге.

Жүгері егістігінде гербицидтердің арамшөппен күресудегі тиімділігін алынған қосымша өнім арқылы бағаланады. Шығарылған шығын гербицидтердің бағасының қымбаттығына қарамастан, алынған қосымша өнімменнен ақталады.

Экономикалық тиімділікті есептегенде гербицидтерді сатып алуға, оларды топыраққа ендіруге және олармен жүгері егістіктерін бүркіп шығуға кеткен шығындарды есепке алдық. Сонымен қатар гербицидтерді сақтаумен, қосымша өнімді жинаумен және тасымалдаумен байланысты қосымша шығындар да есепке алынған болатын. Шартты түрдегі таза табыс,жүгері шикізатының өнімінің үстеме құнынан, жүгеріні күтіп баптаумен байланысты барлық шығындарды шығарып тастау арқылы есептеліп шығарылды.

Гербицид қолданылған нұсқаларда түскен таза пайда 43600 – 98800 тг аралығында болды. Бақылау гұсқасымен салыстырғанда трефланды 3л/га мөлшерде ендіруден жүгері өнімінің қосымша таза пайдасы 7900 теңгені құрды. Қалған гербицид қолданылған нұсқаларда қосымша өнім 32000 теңгенің маңында болды. Ең жоғарғы рентабельділік 98,8% эстеронды 0,7 л/га мөлшерінде қолданғанда көрсетті.