Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ғылыми этимологиялар. Қазақ тіл білімінде этимологиямен
арнайы айналысып жүрген ғалымдар саны санаулы-ақ екенін жоғарыда атап өттік. Ұзақ жылдар бойы осы қиын да қызық салада талмай тер төгіп, қазақ тіл білімінде этимологияны арнайы пəн дəрежесіне көтеріп, қалыптастыру жолында көшбасшысы ретінде абыройлы міндетті атқару 41 Успенский Л.В. Почему не иначе? Этимологический словарь школьника. М., 1967; Потиха З.А. Школьный словообразовательный словарь. Волгоград, 1961; Шанский Н.М., Иванов В.В., Шанская Т.В. Краткий этимологический словарь русского языка. М., 1971, т.б. 42 Ф.Фолсом. Книга о языке (Пер. с анг.) 2-ое изд., М., 1977; Шанский Н.М. Слова, рожденные Октябрем. М., 1980; Крысин Л.П. Жизнь слова. М., 1980; Колесов В.В. История русского языка в рассказах. 2-ое изд., М., 1982; Шанский Н.М. В мире слов. М., 1978; Сергеев В.Н. Новые зна- чения старых слов. М., 1979; Этерлей Е.Н., Кузнецова О.Д. Неизвестное в известном. Л., 1979; Мокиенко В.М. В глубь поговорки. М., 1975; Откупщиков Ю.В. К истокам слова. М., 1973 т.б. 50 қызықты да қиын тіл əлемінің тереңіне бойлауды қажет ететін аса жауапты да күрделі шаруа. Басынан таратып айтар болсақ, этимология саласындағы алғашқы ізденістеріміз ұйғыр тіліндегі қос сөздерді зерттеген кандидаттық диссертацияға байланысты зерттеулерден бас- талады. Сол ізденістердің жемісі ретінде 1958 жылы «Парные слова в современном уйгурском языке» деген кітабымыз жарияланды 43 . Осы кітаптың 3-тарауы («Семантикао-этимологическая характеристика ка- тегории парных слов» деп аталады) түгелдей ұйғыр тіліндегі қос сөздердің семантикасы мен олардың көмескі сыңарларының табиғатын ашуға арналған, атап айтқанда, басқа да түркі тілдері фактілері мен ескерткіштердің деректерін пайдалана отырып, қазақ тілінде жиі кездесетін бірнеше қос сөздердің көмескі сыңарларының ұмыт болған мағыналары «қалпына келтірілді». Мысалы: «Тұрақ – второй компонент казахского парного слова арық-тұрақ «тощий», «худой», «истощенный» (о скоте). Ср. киргизское арык-торык. Это слово мы находим в тексте «Памятника в честь Тонюкука» как самостоятельное слово в значении «тощий, худой»: turuqbuqa «тощий бык», а также в кашгарских песнях, помещенных в «Диване турецких языков» Махмуда Кашгарского – (арабша жазылған) – печаль сделала меня тощим. Из современных языков мы встречаем его в узбекском: тырық – «тощий», «худой»; в бурят-монголском: туранхай – «тощий», «ис- тощенный», «слабый», «худой»; в урянхайском языке: тору – «тощий», «худой». Отсюда надо полагать, что одна из производных форм тұ- рақ – торығу сохранилась в казахском языке, которая получила некото- рую семантическую дифференциацию, т.е. торығу – «отчаиваться», «терять всякую надежду», «удариться в пессимизм» 44 . Кітапта тарихи-салыстыру əдісі арқылы қазақ тіліндегі шаға (бала- шаға), шашын (жауын-шашын), баранды (үйлі-баранды), торым (тоқты- торым), жора (жолдас-жора), қырқын (қыз-қырқын), шар (дау-шар), тараж (талан-тараж), əдет-ғұрып т.б. жəне «Қазақ тілі мен əдебиеті» журналында жарияланған мақаладағы 45 осы тақырыпты жалғастырып, қалаш (қатын-қалаш), сарсаң (əуре-сарсаң), теге (түйе-теге) сөз сы- ңарларының төркіні туралы алғаш рет пікір айтуға тырыстық. Бірақ қазақ ғалымдары ұжымының нағыз этимолог-ғалым ретіндегі зерттеулері ҚТҚЭС-дегі мақалаларынан көрінді. Сөздік мақалаларының 43 Кайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке. Алма-Ата: Наука, 1958, С.167 44 Сонда, 107 б. 45 Қайдаров Ə.Т. Кейбір қос сөздердің этимологиясы//Қазақ тілі мен əдебиеті», 1959, №10 51 өзінің көлемімен, айтқан ой, келтірген тілдік фактілердің молдығымен ерекшеленіп, барлық түркі тілдері мен ескерткіштерінің фактілерін шебер пайдалану міндетіне аса назар аударылды. Зерттеуші ретінде өз тарапымыздан қазақ (түркі) сөздерінің «сырын» бір буынды түбір сөздер төңірегінен іздеу осы сөздікті жасау барысында байқалды. Соның нəтижесінде қазақ тіл біліміне «синкретикалық түбірлер, гомогенді түбірлер» ұғымдарының ғылыми айналысқа енуі заңды құбылыс еді. Мəселен, бауыздау сөзіне қатысты мақалада 46 : ...боғуз//бауыз//буғиз// жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|