Алматы «Сардар» баспа үйі

46
Қазақ тіліндегі этимологиялардың түрлері
Қазақ  тіліндегі  этимологияларды  (кітап,  мақала,  жеке  пікірлер 
т.б.)  жинақтап,  саралай  келе  үлкен-үлкен  үш  топқа  бөлеміз: 1. «Ха-
лықтық»  этимологиялар, 2. «Қызықты»  этимологиялар, 3. «Ғылыми» 
этимологиялар. Енді осылардың əрқайсысына қысқаша тоқтала кетейік.
«Халықтық  этимологиялар.  Білмегенді  білуге  ұмтылу,  өмірдегі 
жұмбақ  құбылыстардың  сырына  үңілу  адам  табиғатына  тəн  қасиет. 
Адамдар  айналасын  қоршаған  заттар  атауының  қайдан  шыққанын,  қа-
лай  пайда  болғанын  үнемі  қызықтап,  үнем  «зерттеген»,  өз  шама-ша-
рықтарынша  дəлелдеуге  тырысқан.  Бұл  сатыны  тіл  білімінің  ірге-
тасы,  алғашқы  баспалдағы  деп  қараушылар  да  бар.  Орхон-енисей  ес-
керткіштерінің  алғаш  «кілтін»  табушы  В.Томсен  Москвада 1938 жылы 
жарық көрген кітабының
36
 «Этимология у древних и ее ошибки» деген 
тарауында  былай  деп  жазады:  Античная  этимология  ищет  в  слове 
известное,  заранее  созданное  представление  о  предмете,  которое  оно
обозначает,  прибегая  к  произвольным  ассоциациям  и  к  столь  же 
произвольному  применению  чисто  логических  фигур,  как  равенства, 
аналогии, противоречия и т.п.»
37
.
«Өнер  алды – қызыл  тіл»  дейтін  қазақ  халқы  да  сөз  сырына 
үңілуден жалықпаған. Ел, жер, жұрт атаулары, сырттан енген түсініксіз 
кірме  сөздер  т.с.с.  жүздеген,  мыңдаған  сөздер  халық  санасында  қайта 
жаңғырып, талай аңыз-əңгімелерге арқау болып, ауыздан ауызға көшіп 
жүрген.  Түсініксіз  сөздерді  халық  өзі  түсінетін  сөздерге  «туыстырып», 
солардан  төркіндетіп  отырған.  Сондықтан,  көп  жағдайда  «халықтық» 
этимология «жалған» (ложная) этимология деп те аталады.
«Халықтық»  этимологияға  мысалды  алыстан  іздемей-ақ,  бала 
күннен  жаттап  өскен  ауыз  əдебиеті  нұсқаларынан  табамыз.  Соның 
бірі – көне  жырларымыздың  бірі  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу».  Ата-
бабаларымыз өздері «кіндік кесіп, кір жуған» талай жер атауларын осы 
жыр  кейіпкерлерімен  сабақтастырады.  Мысалы,  Қорқау  ойлы  Қарабай 
аударыла көшкен сəтте, абыр-сабырда сабасы жарылып, қымызы төгіл-
36
 Томсен В. История языковедения до конца ХІХ века (краткий обзор основных моментов. М., 
Учпедгиз, 1938, С.159
37
 сонда, 27 б. Осы кітаптың «Символические этимологии», «Составные этимологии», 
«Этимологии от противоположного», «Графическая символика и этимология» деген 
тарауларында жалпы этимологияға қатысты құнды да қызықты пікірлер бар.

47
ген  жер  «Ақкөл», «Жайылма»  атанады.  Қозыны  аңсай  күткен  Баян 
шыдамай,  алтын  сандыққа  сəлемдеме  толтырып,  Айбасты  ұзақ  жолға 
шығарып салып, содан «Домбыралы», «Моншақты», «Қарқаралы» деген 
жерлер  сол  сандықтан  «түсіп  қалған»  нəрселер  болса, «Жауыртауға» 
келгенде  аты  титықтап,  сол  жерде  амалсыздан  «Алтын  сандық»  та 
қалған-мыс.
Жазушының  əртүрлі  стильдік  мақсатқа  пайдалануына  қарай  бұл 
«дəстүр»  бүгінгі  əдебиетімізде  де  үзіліп  қалған  жоқ.  Б.Соқпақбаевтың 
«Өлгендер  қайтып  келмейді»  романынан  мынадай  үзінді  келтіруге 
болады: «...Мен саған айтып берейін, біліп ал, дүние жүзіндегі елдердің 
көпшілігін  біздің  қазақтар  ашқан.  Оған  дəлел:  көп  ел,  көп  жердің  аты 
қазақша.  Мəселен  «Азия»  деген  атау  қазақтың  «аз  ұя»  деген  сөзінен 
шыққан, яғни ата мекен деген сөз. Ұқсай ма? Мен ұқсайды екен дедім. 
Дүйсен əрі қарай түсіндіре бастады: «Африка» қазақтың «қапырық» де-
ген  сөзінен  шыққан,  яғни  «ыстық»  деген  сөз. «Жапон»  халқы  «жұпы-
ны»  дегеннен, «Бразилия» «мынауың  біраз  ел,  ə»  дегеннен  шыққан. 
«Европа» ол да қазақ сөзі, «жауропа» дегеннен шыққан. Көрдің бе, бəрі 
де  қазақ  сөзі. «Пекин»  қазақтың  «бекін»  деген  сөзі. «Жау  келе  жатыр, 
қаланың  қақпасын  жап,  бекін»  дегеннен  шыққан.  Қазақта  «қызың 
Қырымға,  ұлың  Ұрымға  кетсін»  деген  сөз  бар. «Қырымы – кəдімгі 
өзіміздің Қырым, Қара теңіздің жағалауы. Ал Ұрымы – Рим. Италияның 
астанасы. Қазақтар Римге тілі келмеген соң «Ұрым» деген.
...Мен бұл əңгімені алғашында шын көріп тыңдасам, сосын біртін-
деп  қалжың  екенін  білем.  Дүйсеннің  өзі  ойлап  тапқан,  өте  бір  қисын-
ды, тапқыр қалжың. Əдемі қалжың. Оқуы аз адамдар сеніп те қалатын-
дай. Дүйсеннің тапқырлығына мəз болып рахаттана күлемін.
-Қазақтар ашқан тағы қандай жерлер бар? – деймін.
-Көп,- дейді Дүйсен. Өзі күлімдейді, шын сөйлегендей етіп айтады. 
– Монғолияны да қазақтар ашқан. «Монғол» қазақша «мың қол» деген 
сөз. «Корея» қазақша «қария» сөзі. «Чили» қазақтың «шилі» деген сөзі, 
жерінде ши көп өсетін болғандықтан, солай атаған. Міне, тампыш бала, 
түйеге,  атқа  мініп  алып,  біздің  ата-бабаларымыздың  бармаған  жері 
қалмаған. Мына шеті Жапония, мына шеті Америкаға дейін аралаған»
38
.
Осы  типтес  «халықтық»  этимологиялар,  əсіресе  көрнекті,  шын 
мəніндегі  халық  жазушысы  С.Мұқановтың  қаламынан  көп  туындаған. 
Мəселен ол көмек сөзі туралы былай дейді: «Біздің жақта бір қазақтың 
38
Соқпақбаев Б. Өлгендер қайтып келмейді. Алматы, 1974, 134-135 б.

48
үйі  өртеніп  кетіп,  татар  көршісінен  көмек  сұрай  барыпты: «Абзи,  үйім 
өртеніп  кетті,  көмек  бер»  депті.  Сонда  бергісі  келмеді  ме,  көмек  деген 
сөзге  түсінбепті. «Жəрдем  сұрап  отырмын»  дегеннен  кейін: «Ə,  сенің 
көмек деп отырғаның помог екен ғой» депті. Кім біледі, сол помог бізге 
көмек боп кірді ме?»
39
.
Бүгінгі таңда «халықтық» этимологиялардың авторлары көбіне-көп 
ақын-жазушы,  журналистер  болып  келеді.  Əрине,  бұлардың  арасында 
оқушысын күлдіру мақсатында, əншейін, жеңіл күлкіге құрылғандары да 
баршылық. Негізінен бізді қызықтырары – аңыз-əңгіме, шежіре түрінде 
болып келетін «халықтық» этимологиялар. Халық творчествосы іспеттес 
бұл көне шежіре-сырлар халық тарихына сəулесін түсіріп, бағзы заман 
елестерінен деректер береді.

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: