Алматы «Сардар» баспа үйі

196
сөзді  біз  екі  морфеманың,  яғни  парсы  тілінен  енген  һеч  жəне  ай/ей 
одағайының жымдаса бірігуінен пайда болған біріккен сөз деп білеміз. 
Сонда  бұл  фраза  о  баста:  «бір-біріне  еш  «ай» («айқайласу», «дауыс 
көтеру»мағынасындағы  анайы  естілетін  одағай)  десіп  көрмеген  тү-
рінде  айтылған  да,  кейін  сөйлеу  тілінің  ыңғайына  байла нысты  құ-
рамындағы еш + ай қысаңішай/ішəй вариантына ауысқан.
Шық  бермес  Шығайбай.  Тұрақты  тіркеске  айналған  бұл  күрделі 
(анықтауышты)  жалқы  есімнің  құрамындағы  шықпен  шығай  сөз-
дерінің  мағынасы  біз  үшін  күңгірт,  беймəлім  тəрізді.  Алдымен 
шықсөзін  қарастырып  көрейік.  Бұл  сөздің  табиғаты  өте  қызық.  Біздің 
байқауымызша,  бұл  түбір  сөздің  түркі-монғол  тілдерінде  жиырмадан 
астам  варианты  бар  да,  олардың  бəрі  «сырость/сырой», «влага/влаж-
ный», «мокрота/мокрый», «неспелый», «зеленый» мағы насында  қолда-
нылады екен. Олар мыналар: шық ~ шік ~ чық ~ чік ~ чіг ~ шый ~ шій ~ 
чый ~ чій ~ зық ~ зік ~ зых ~ зақ ~ зəқ ~ зах~ зай ~ зəй ~ сыз ~ сіз ~ саз ~ 
сөз~ сұй ~ сүй ~ жый ~ жій ~ жу ~жү ~ жып ~ жіп,т. Б. Бұл қатардағы 
түбірлердің бəрі де белгілі бір фонетикалық заңдылықтар, яғни [ш ~ ч ~ 
з ~ с ~ ж ], сондай-ақ[й~к~қ~г~х~з~у~б~п] дыбыстарының өзара алма-
суы  негізінде  пайда  болып,  түркі  тілдерінің  көпшілігінде  не  жеке,  не 
туынды сөз құрамында сақталғандығын көреміз. Тек қазақ тілінің өзін-
де  ғана  сақталған  шық–«салқын  түнде  шөп  басына  тұрып,  қалатын 
дымқыл,  су  тамшысы»;  сыз–«ылғал,  ызғар,  дымқылды  жер»;  говор-
лардағы:  зай/зəй/зəк– «дым,  дымқыл,  дымқылдык,  сыз»;  ши>шикі– 
«піспеген, дымқыл, суы бар» (өсімдік, нан, ет, т. Б.); жіб >жібіту; жіп-
сіп  терлеу  (мұнда  да  беттің,  дененің  дымқылдануы);сұй  >сұйық  тə-
різді  сөздердің  төркіндес  екеніне  этимологиялық  тұрғыдан  күмəн 
тудырмау керек.
Сонда  шық  бермес  тіркесі  о  бастағы«дым  берместің»  синонимі. 
Ал енді шығай сөзіне келсек, ол ерте замандарда қазіргі кедей, кембағал 
сөздерінің  орнына  қолданылған  түркі  тілдеріне  ортақ  дербес  сөз. 
Мысалы, «Күлтегін»  ескерткішінде  «кедей  халықты  бай  қылдым» 
дегенді  c'Cpaj budunuj baj qilt'im[KT
29
]деп  берген.  Сол  замандағы  шы-
ғай ~ чығай сөзі, біздің пайымдауымызша, қазақ тілінде екі түрлі фор-
мада  сақталған:  біреуі  –жалқы  есім  құрамындағы  шығай>Шығайбай
(дəл  аударсақ,  Кедейбай.Шық  бермес  Шығайбай– «дым  татырмайтын 
кедей,  жұтаған  бай»)  болады  да,  екіншісі  –шыған;  ол  қазақ  тіліндегі 
шығаннан шыққан кедей деген фразеоло гизм құрамында ғана кездеседі. 

197
Сонда  ол –«кедейден  шыққан  ке дей»,  немесе  «кедейдің  кедейі»  деген 
мағынаны білдіреді деген сөз. Ал шығай мен шыған төркіндес, бір сөздің 
екі түрлі этимологиялық варианты екенін «Көне түркі сөздігінен» (148-
б.) анық көруге бола ды. Мұндағы айырмашылық –көне түркі тілдеріне 
тəн  сөз  аяғындағы  [й ~ н ] дыбыстарының  фонетикалық  сəйкестігіне 
байланысты (мысалы: қой – хон варианттарын салыстыруға болады).
Зығырданы  қайнау.  «Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде»  бұл  фра-
зеологизмді «ыза кернеу, ашулану» деп түсіндіреді жəне оның «зығыры 
қайнау»  түрінде  айтылатынын  ескертеді.  Біздің  ойымызша,  кейінгі 
вариант алдыңғы варианттың қысқарган түрі тəрізді. Өйткені бұл тұрақты 
сөз  тіркесінің  этимологиясы  тек  зығырдан  сөзіне  ғана  байланысты 
анықталатынын  көреміз.  Бұл  жердегі  зығырдан  парсы  тілінен  енген 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: