Амалбекова Гульмира Амалбековна Баялиев Улугбек Абдусаматович Тажиев Абдирашид Абдимажитович Маханова Айнур Таджибаевна абай мен əл-фараби

Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жырау-гары поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр жал-

бар. Кез келген халық әдебиетіңдегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Алтарихи жалғастық дегеніміздің өзі, ең алдымен, ақыл-парасат жалғастығы екені белгілі. Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық,

әлеуметтік-зтикалық ой-тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғасты-ғынтапты. Мәселен, Әл-Фараби өзінің «Интеллект (сөзінің) мағынасы жайында» депаталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келіп, оны «лотенциалды интеллект», «актуальды интеллект», «жүре келе дарыған интеллект»,«әрекетшіл интеллект» сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды. Әл-Фараби «жүре келе дарыған интеллект» туралы

айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын,

интеллектің өзі жүре келе, естіп, көріп барып қана дамитынын

ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері» атты еңбегіңде адам бойыңдағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды: «Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы бо- лып тумайтыны сияқты, қайырымдылық пен жаман қылық та адамға

әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ қайырымдылықпен немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, оған қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады... Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның болуы шындыққа сыймайтыны сияқты, қайырымдылықтың, этикалық және интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа сый-

майды, ол мүмкін емес» (7, 33).

«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, та-

тып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп балған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі деесті болады. Солестілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сондаіске жарайды, сонда адам десе болады», - деп жазады (2, 1/3).

Сондай-ақ Әл-Фарабидің ғылым-білімді меңгерудегі интеллект

рөлі жайындағы философиялық тұжырымын Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде» мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын: «ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпен яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болганша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса,сонда ғана оның аты адам болады», - деп тұжырымдайды (2, 189).

Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған еңбегінде «жан қуаты»

жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол қалпында Абай қара сөздерінде (7, 17, 27, 38, 43-сөздер) қайталануы кездейсоқ құбылыс емес. Әл-Фараби: «Ақыл-парасат күші - адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш» деп көрсетеді

(7, 194).

тары» атты философиялық трактатында «Қайрат», «Ақыл» және

«Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: «Жүрек - басты мүше,

мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді.

Бұлда басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес», - дейді (7,

289). Әл-Фарабидің «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» жөніндегі осы

философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші сөзіңде» өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат»,«Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып,

таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда «ғылым» бұл

үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де қажетсің: «Ей, Қайрат,

сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қатал-дығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсы-лықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соныңжаман», - депті. Бұдан кейін «ғылым» өз шешімін «Ақылға» айтыпты:«Жаратқан тәңіріні де сентанытасың. Жаралған екі дүниенің жайындасен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрісененшығады. Жақсының, жаманның - екеуінің де сүйенгені, сенгені -сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүресің, соның жаман »,- депті.

Бұдан кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әл-

Фарабидің жоғарыда айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді. Абай «Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де «Жүрек-ке» билет, - депұқтырып айтушының аты «ғылым» екен. - Осы үшеуіңбір кісіде менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы

көзгесүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағалақалпыңа әрдайым қарайды депкітаптың айтқаныосы»,- депті дегенқорытындыға келеді (2,171- 172).
Әл-Фарабидің «қайрат», «ақыл» және «жүрек» жайындағы философиялық ой-пікірлерін Абай өзінің «Әсемпаз болма әрнеге» атты өлеңінде де әріойшыл-кеменгер. әрі аса дарыңды сөз зергеші ретінде

оқырманға зор шеберлікпен жеткізген.

дейді. Өйткені ондай адам тек «суық ақыл» мен «жүгенсіз қайраттың» ғана өкілі болып табылады. Ал бойына осы екі қасиетпен

қоса-қабат әділет-шапқат (жүрек) біткен адам ғана «толық адам»,яғни ол енді «нұрлы ақылдың» өкілі деп танылады. Сөйтіп, Абайдың «нұрлы ақыл» жайындағы тұжырымының қайнар-бастаулары Әл-Фарабидің интеллект туралы ілімінде жатқанын аңғару қиын

емес.

зерттеулері де баршылық. Олар: «Бақыт жолын сілтеу», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері», «Ба-қытқа жету жолында» деп аталатынғылыми еңбектері. Әл-Фараби өз зерттеулерінде этика, мораль мәселелеріне ерекше назар ауда-рып отырған. Этиканың зерттеу обьектісі - мораль, мінез-құлық, әдептілік нормалары екенін жан-жақты дәлелдеген. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, этиканың ең жоғары категориясы бақыт болып табылады. Сондай-ақ ол адам бойындағы ақыл-парасатты этикалық адамгершілік қасиеттерден бөліп қарауға болмайды дегендей пікір айтады. Ақылмен адамгершілік, қайырымдылық өзара табиғи түрде байланысып жатқан құбылыстар екенінтүсіндіреді. Әл-Фарабидің

айтуы бойынша, адам өзінің мінез-құлқын жетілдіре түсу үшін, ең алдымен, ол өзіне-өзі мейлінше адал болуы тиіс. Сонда ғана адам өз бойындағы ізгілікті қасиеттерді барынша жетілдіре түсуге мүмкіңдік алады. Әл-Фараби «қандай шебер әдістің жәрдемімен жақсы мінез-құлыққа жететінімізді қарастыруымыз керек» дей келіп, әзіл мен күлкі сияқты құбылыстарға моральдық-этикалық тұрғыдан баға береді.

Қоғамдағы әрбір құбылыс шектен шығып кеткен жағдайда адамға теріс әсер ететіні сияқты адамның мінез-құлқындағы шамадан асып кеткен көріністер деізгі қасиеттерге кері ықпалын тигізеді. Осы пікірін түйіндей келіп, Фараби: «әзілқойлық – әзілді шектен тыс қолданудан болады. Ал әзілдеу оңай болғандықтан, біз соған бейім бола бастаймыз. Енді бізге қалғаны бір шеткеріліктен екінші шеткерілікке немесе орташа мөлшерге ауысуды жеңілдету үшін қандай амалдар бар екенін білу» деп жазады (7, 25). Әл-

Фарабидің осы моральдық-этикалық тұжырымын Абай өзінің

«Төртінші сөзінде» жалғастыра түседі: «Күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не бір ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіпотырса керек» (2, 162).

Егеменді ел мүддесі тұрғысына сай жаңа адамды қалыптастыруға жалпы бастау болар тәрбиенің көзі Абайдан табылады. Абай мұрасын оқытуда өркениетке бет бұрған қазақ тілі және әдебиеті пәні оқытушылары осы заман талабымен жаңаша пайымдап, қайта ой сарасынан өткізуді талап етеді. Абайдың адам тұлғасын қалыптастыруға негіз боларлық ғибрат сөздері ұрпақ тәрбиесіне ат салысам дегендердің тілегімен тікелей қабысып жатыр.

Бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне жауаптылардың көпіртіп айтар уағыздан арылған тұста олқылықтың орнын толтырар асыл сөз бен ақыл сөз де Абайда екені анық. Абайдың тұлға қалыптастыруға қатысты айтқан сөздері – бүгінгіге де, болашаққа да бағдарлама. Олай болса, Абай ғибратын ұрпақ бойына сіңіру, оның шығармаларындағы мазмұнды оқушы өміріне азық етерлік деңгейге көтеру – өзекті мәселе.

Адамның әлеуметтік белсенділігі, оның қоғамдық қатынасы күрделеніп, оның қоғамдағы әлеуметтік мәні де өзгеруде. Мұның бәрі ұрпақ тәрбиесінің мазмұны және әдісі жағынан да өзгеруін қалайды.

Абай шығармаларын орта буын оқушыларына оқыту арқылы жаңа қоғамның жаңа адамына керекті қасиет қалыптастыру жолын, оны мектептегі сабақ жүйесінде іске асыру әдістемесі көрсетеді.

Ал оқу - тәрбие процесінде Абай шығармаларын нәтижелі өтудің бір кепілі – мұғалімнің әдебиеттану, педагогика, психология ғылымдарын терең меңгеріп, әр сабақта ұтымды әдіс - тәсілдерді аталған негіздермен бірлікте қатар өре білуі. Сондықтан оқу құралында Абай шығармаларын орта буында оқытудың педагогикалық, психологиялық негіздері, тәрбиелік маңызы, тиімді әдіс - тәсілдері ұсынылып отыр. Оқушыларды Абай шығармаларына қызықтыру жолдарын іздеу, оларға керекті практикалық жұмыстар жүргізу, тиімді әдіс - тәсілдерді пайдалана отырып, жүргізген оң нәтижелерді ұстаздар қауымына, сондай - ақ мұғалімдік мамандыққа даярланушы жастарға ұсыну уақыт күттірмейтін іс - шараның бірі болып есептеледі.
Абай шығармалары орта мектепте екі жүйеде оқып үйренілетінін айтпай кетуге болмайды. Ең алдымен əдебиеттік оқу сабақтарында яғни 5 - 8 сыныптардағы Абайдың әр алуан тақырыптардағы өлеңдері, ақын өмірінен берілетін мәлімет.
Екіншісі – жоғарғы кластардағы əдебиет тарихы курсы бойынша үйренілетін Абайдың шығармашылығын монографиялық түрде оқыту. Әдебиет сабақтарының бұл екі жүйесі өзара тығыз байланысты дей тұрсақ та, олардың оқытылуы мен мақсаты тұрғысынан елеулі айырмашылықтары бар. Сондықтан да, бұл екі жүйенің əдістемелік жағы екі басқа, яғни екеуі екі мақсатқа қаратылған.
Абай Құнанбаев шығармаларын оқыту мектепте әдебиетті оқыту принциптерімен тығыз байланысты. Ол – әдебиеттің қоғамдық сана тудырған көркем өнердің бір саласы ретіндегі айырмашылығы. Әдебиет – адамтану, әлемтану ғылымы.
Абайдың жыл мезгіліне арналған өлеңдерінде жыл мезгілдеріне тән белгілерді суреттеп, табиғат көрінісін елестете отырып, әлеуметтік жағдайды көрсету, соны айқындау ниеті басым жатыр. Автордың қай сөзінің қатыңқы да, шытынап шығуы, қаһарлы қысқа, не суық күзге ызаланудан гөрі жыртық - тесік, кем - кетік, жұпыны өмірге, ондағы бейқамдыққа, қырсыздыққа ызалануы көбірек көрініп тұрады. Оған қоса ақынның ызалануында сол жыртық - тесік, жамау - жасқаумен жүргендер мен бүрсеңдеген балаларға жаны ашу, аяу белгісі де байқалады.
Күз туралы көңілсіздеу ой мен ақын суреттеуіндегі көрініс көз алдыңа екінші бір сиықсыз көріністі алып келеді. Ол – жыртық киім, жамау - жасқаумен жүрген ауыл әйелдері, бәрінің қабағы жабырқаңқы, бүрсеңдеген бала, от жақпаған, суықтан құты қашқан үй.

Бұл көрініс біріншіден, автордың оларға деген аянышы мен жан ашуын туғызып, екіншіден, одан туған көңіл - күйдің кейіске айналғаны байқалады. Берілген эмпатиялық әңгіме - сұхбат арқылы ақынның осы көңіл - күйін оқушыға сезіндіру мақсаты көзделуі керек.

Өз заманының суретшісі, ақын Абай сол кездегі халық тағдырына, олардың ауыр халіне қабырғасы қайысады. Елдің жүдеу тұрмысы, әлеуметтік жағдайы ақын шығармаларында ерекше көңіл - күйімен суреттеледі.

Өздік тапсырмалар. І топ: Абай «Жазғытұры» өлеңі

1. «Қыс» өлеңіндегі адамның көңіл - күйін білдіріп тұрған жолдарды тауып, оны «Жазғытұры» өлеңімен салыстыр. «Жазғытұры» өлеңіндегі көңіл - күйдің керісінше болу себебі неден?

2. Өлеңнен адамның жасына, кәсібіне қарай көктемдегі іс - әрекетін, көңіл - күйін білдіріп тұрған сөздерді тауып жаз.

3. Көктемнің жер бетіне, жан - жануарларға, адамзатқа, табиғатқа әкелген өзгешелік құбылыстарын саралап айт.

4. «Жазғытұры» жылдың қай маусымын білдіреді, жазға қарай, жазға салым, жазға таман, сөздері синоним бола ала ма? Осы сөздерге сөйлем құрап жаз. т. б.

1. Ақын қыстың қаһарлы күшін қалай көрсеткен? Түсінігіңді өз сөзіңмен ашып жаз.

2. «Шидем мен тон қабаттап киген малшы

Бет қарауға шыдамай теріс айналды». Өлең жолындағы шидем, тон сөздерінің мағынасын түсіндір.

3. «Кәрі құдаң қыс келіп әлек салды» деген жолдағы «кәрі құда тіркесінің мәнін түсіндір.

4. Абай сөзін қолданып айтуға дағдылану үшін «ажарланды», «әуес көріп», «домбығып», «үсік шалды», «бет қарауға шыдамау», «қажымас», «титығы құру» деген сөздерге, сөз тіркестеріне сөйлем құрап дәптерлеріне жазып келу.