Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
| 3.2 Өмір және өлім. Өмірдің мәні
Жан, адамның ішкі әлемі - күрделі құрылым. Жан - бұл адамның тұтастығы мен ашықтығы, әрі оның ішкі әлемінің тұтастығы. Алайда, бұл дүниенің тұтастығы ерекше түрде беріледі. Ішкі әлем ешқашан бірден ашылмайды, өйткені, әр уақытта санада тек бір ғана қандайда алаңдаушылық болады, бірақ рухани әлемнің тұтастығы бар. Бұл дегеніміз - ішкі жан дүниесінің жалпыға бірдей ниеті, жанның әмбебап күйлері арқасында махаббат, сенім, бақыт, үміт және ойлау сезімі (жалпы түсіністік немесе даналық) сияқты жалпыадамзаттық сезімдер пайда болады. Жанның бұл әмбебап күйлері (ниеттері) адамның бүкіл ішкі әлеміне еніп, оған бірлік береді. Олар адамның кез-келген алаңдаушылығымен, оның ішінде адамның ішкі әлемінің мазмұнымен немесе одан тыс байланыста болады. Махаббат (сүйіспеншілік) - өмірдің ең керемет сезімі. Сүйіспеншілік (махаббат) сезіміндегі адам ғана өзінің шынымен өмір сүретінін сезінеді, онсыз ешнәрсе өмір сүрмейді, бұл оның еркі мен тілегіне қосымша серпіліс, қуат береді. Философия тұрғысынан біреуді жақсы көру махаббат тақырыбымен емес, сүйіспеншілік қабілетімен түсіндіріледі. Сүйіспеншіліктің пайда болуын басқа себептер түсіндіре алмайды. Олар бір нәрсені емес, махаббат болған соң сүйеді. Игі істер үшін, ар-ожданның болуы үшін ешқандай себеп жоқ сияқты сүйіспеншілік үшін ешқандай себеп қажет емес. Адамның жақсылық жасауы, ар-ожданға сәйкес әрекет етуі - бұл белгілі бір мақсатқа ұмтылғандықтан емес, өз тумысында мейірімді, ар-ожданды болғандықтан және басқаша өмір сүре алмайтындықтан. Ғашық адам сүйіктісінде, басқалар көрмеген нәрсені көреді. Ғашық емес адам толыққанды адам емес, ол әлемнің, табиғаттың, адамдардың, қоғамның барлық сұлулығын көрмейді. Ғашық адамға әлемнің жаңа түстері, шұғылалы сәулесі ашылады. Ғашық болу дегеніміз - өмір сүрі деген сөз. Бастапқы өмірге деген сенім - бұл не ой, не трансцендентті жеке құдайдың бар екендігіне сену емес, бұл - баланың ішкі жан дүниесіндегі күштердің еркін қуанышты ойынына ұқсас ішкі жан күйі, жүректің тірлігі. Жанның осы күйі шексіз махаббаттың киесімен, мейірімділік, тыныштық, рақаттың, қасиеттілік сияқты сарқылмас асыл қазынасымен мызғымас байланыста. Сенім дегеніміз - оның мәні мен құндылығы жағынан адамның өзінен жоғары тұратын керемет нәрсе ретінде айқын сезінетін күштің жалыны. Сенім - идея да, идеялар жүйесі де емес. Бұл өмірдің өзі және оның қайнар көзі, өзін-өзі тану, әрі өзі сынақтан өтеді және тіршілік, өмір беретін күш-қуат ретінде әрекет етеді. Бақыт деген не және бақытты болу деген не деген сауал адамды көптен бері мазалап келеді. «Құс ұшу үшін сияқты, адам бақыт үшін жаралған». Бұл қанатты сөз мазмұнында халық даналығы бақыт дегеніміз адамзат баласының тіршілігінің терең қырларына, оның табиғатына қатыстылығын көрсетеді. Тек сол себепті де бақыт түсінігі адамның адамгершілік өмірінің белгілі бір сәтін, кезеңін көрсетуі керек. Бақыт ұғымының мәнін санамызда түсіну адамның рухани өміріндегі бұл құбылыстың күрделілігімен ғана емес, сонымен қатар, «бақыт» сөзінің күнделікті өмірде әртүрлі мағынада қолданылуына кедергі келтіреді. Бақыт ұғымы әр адам үшін жеке дара. «Біреулерге бақыт ізгілік, екіншілеріне - парасаттылық, үшіншіге - танымал даналыққа ұқсайды, ал басқаларына мұның бәрі бірге немесе ләззатпен бірге не болмаса ләззаттың қатысуынсыз бір нәрсе, әрі бақыт үғымына сыртқы дәулеттілікті қосатындар да бар» (Аристотель). Бақыт түсінігіне қатысты адамдардың түрліше пікірлерін атай отырып, көпшілік үшін бақыт сәттілікте, ләззатта, құрметте, байлықта, т.б. көрнекілік және болуы тиіс жағдай. Аристотельше «Бақыт дегеніміз - бұл дәулет және жақсы өмірдің өзі». Сондықтан, бақыт туралы сауал – бұл тек қалай жолы болу, риза болу немесе тіпті ізгілікті болу емес, алайда ең бастысы жақсы бақытты өмір деген не және адам ең алдымен оған ұмтылуы керек нәрсе. Бақыт жөнінде өз болмысының жағдайына, жеткіліктілікке және адам мақсатының жүзеге асырылуымен өмірдің мазмұндылығына адамның анағұрлым ішкі жан дүниесінің рақатқа бөленуі жағдайын көрсететін адамгершіліктік сана-сезім ретінде де анықтамасы баршылық. Арман сияқты, бақыт идеалдың сезімдік-эмоционалды формасы, бірақ оған керісінше жеке адамның ұмтылысы емес, осы ұмтылыстардың орындалуы деген сөз. Бақыт түсінігі адамның белгілі бір қалпын немесе субъективті жағдайын сипаттап қана қоймайды, сонымен қатар өмірдің қандай болуы керектігі, ол үшін қандай рақат бар екендігі туралы идеяны білдіреді. Адам өмірінің мақсаты мен мәні қалай ашылатындығына байланысты, бақыттың мазмұны түсініледі. Демек, бұл ұғым нормативтік-құндылықтық сипат да болады. «Бақыт» сөзінің этимологиясын саралауда, заңдылықты байқауға болады екен. Ежелгі гректік «Eudaimonia» (шынайы бақыт) сөзі 2 сөзден тұрады екен: «eu» (қайырымдылық) және «daimon» (құдай, құдірет), яғни сөзбе-сөз аударғанда адам тағдыры құдайлар қамқорлығында дегенді білдіреді. Римде «бақыт» сөзі әйел-құдайдың есімі Фортуна дегенді білдірген. «Fortuna» сөзінің сәттілік пен тағдыр деген тағы екі мағынасы бар екен. Әйел-құдайы молшылық, береке кернейімен, доңғалақ және ескек рөлімен бейнеленген. Яғни, ол тек лайықты адамдарға бере алатын Құдайдың рақымын бейнелейді. Сондықтан, Рим империясында бақыт ұғымы категория ретінде қабылдануы тек практикалық тұрғыда болды. Бұл байлық, тілектерді орындау мүмкіндігі және т.б. Сонымен бақыт дегеніміз адамның тiлегiнiң оpындалып, қуанышқа кенелуi. Қазақ дүниетанымында «бақ даpыды», «бақытқа бөленді», «жақсылыққа кенелді», «бақыт таңы атты», «қуанышты күн туды», «дегенiне жетiп, бақытқа кенелдi», «бағы жанды, жолы болды», т.б. ұғымдар арқылы ойдағы аpман оpындалып, шаттыққа кенелушiлiкті білдірген. Бақыт сөзінің мағыналас ұғымдары - бақ, құт, ырыс, талай, береке, бақыт құсы. Рухани мәдениет дәстүрінің тізгінін ұстаған майталман өкілдері қандай іс-әрекетті қолға алса да, оның мән-мазмұндық бастауының өзегінде адамгершілік қасиеті тұрған. Сондай дара тұлғалардың әрқайсысы өз тарих дәуірінің танымдық жүйесінде адамгершіліктік құндылықтардың негізін қалыптастыра отырып, оны көпшілікке насихаттаған. Бұл жеке дара тұлғалардың көпшілік алдындағы жауапкершіліктерін көрсетеді. Ал біздер білеміз, жауапкершіліктің жүгі өте ауыр. Немесе қай ұлт болмасын өзінің тарихи даму жолында ұлттық келбетіне, ментальдық қадір-қасиетіне сай өзгеше бейнелілік тәсілдерді де сөз өрнегімен жеткізу тәсілінде жетік пайдаланған. Мысалға, Бұқар жыраудың Абылай ханға арнауында мына бір жолдары осының дәлелі: Дәулет құсы қонды басыңа, Қыдыр келді қасыңа. Бақ үйінде түнедің, Алыстан тоят тіледің. Бұл жерде «дәулет» сөзі астарында – қоғамның не жеке адамның материалдық игіліктерінің жиынтығы байлық, бақ, ырыс ұғымдары жатса керекті. Сәкен Сейфуллиннің пікіріне жүгінер болсақ, қасиетті заттар «құс» ұғымының баламасы болған: «Бақ сүйген пендесіне құс болып қонады» деген наным бар. Ол құстың түсі ақ болады деп нанады. Әлгі «дәулет құсы» дейтіні, «басынан бағы ұшты» дейтіні – осы. Бұрынғы заманда хан сайланғанда, «бақ құсы», «дәулет құсы» деген екі құсты ұшырады екен. Сол ақ құс кімнің басына қонса, соны ақ киізге отырғызып, хан көтереді екен деген ертек те бар. Адамның басына қонған ақ құсты – «бақ құсы», «дәулет құсы» екен деген ертекке жұрт нанатын [1, 46-47 бб.]. Дәулет сөзінің ауыспалы мағынасы байлық болып келеді. Жалпы қалыптасқан түсінік бойынша бақыт ұғымының өрісі сан қырынан көрінеді. Мысалы үшін, мағыналас ұғымдары: біріншіден, бақ-дәулет, «қолға қонған құс», ырыздық; екіншіден, қуаныш, ләззат, рахат; үшіншіден, жақсылыққа, ізгілікке жету, даналық; төртіншіден, өмірден өз орнын табу, толыққанды тұлғаға айналу, яғни кемелдену. Бұл түсініктердің базалық негізі адамның басына келген жақсылықтарға меңзейді, олар – байлық, мансап, дәреже, шаттық, қуаныш, айнымас дос, т.б. «Бақыт құсы» адамға түрліше жағдайда келуі мүмкін. Егер адам оны уақытында бағалай білсе, тұрақты болуы мүмкін, ал бақыттың қонғанын дұрыс зерделей, пайымдай алмаса, ол ұшып кетеді деседі. Демек, бұл сөз тіркесінің мәні жақсы қасиеттер мен мінездер – адамгершілік, рухани қазына және жақсы нәрселер – деннің саулығы, адал дос, терең танымның адамзат баласына орнығуымен сипатталады екен. Алланың берген бақ-дәулетіне мастанба, бекер жатпа, еңбек ет, ел-жұртыңа пайда әкел, жақсылық жаса дегенге саяды. Ал енді «Қыдыр ата» бұл қанымызға сіңген әдемі түсінік-ұғымдардың бірі, ел аралап жүретін адам, бейнелі әулие, адамға бақыт, дәулет беруші Түркі халықтары мифологиясында ислам дініне дейін және одан кейінгі кезеңде пайда болған екі діни-фольклорлық дәстүрді қамтитын мифтік бейне. Қазақ халқының ұғым-түсінігінде Қыдыр – сәттілік пен бақ беруші, көбіне иман жүзді қарт түрінде бейнеленіп, өзін көзімен көру сәті түскендерге бақыт сыйлаушы ретінде суреттеледі. Демек, күнделікті кездесетін адамдардың арасында Қыдыр-ата болуы мүмкін деген түсінік қалыптасқан: ол әртүрлі кейіпте (көбіне кедей адам секілді) жүреді. Одан сый алу үшін кез келген адамға, оның әлеуметтік мансап-мәртебесі мен байлығына, киіміне, түр-әлпетіне қарамай, қонақжайлылық көрсету керек деседі. Өйткені оның Қыдыр болып шығуы әбден мүмкін. Халық арасында кеңінен тараған «Қырықтың бірі Қыдыр» сөзінің астарынан осындай түсініктен туындаған моральдық факторды көруге болады. Осындай ұтымды сөз өрнегін мағыналық жүйеде шебер пайдаланған Бұқар жыраудың өлең жолдарының астарында керемет философиялық мән жатыр. Қолданыстағы сөз тіркестері ежелгі дәстүрден бері жалғасын тапқан ой-танымның ұрпақтар сабақтастығымен үндестігін көргендей боламыз. Өлім - адам тіршілігінің ең маңызды факторы. Біз тек өлімге бет бұра отырып, өмірді жақсы көре бастаймыз. Егер өлім болмаса, өмір мағынасыз болар еді. Ежелгігрек мифологиясында ажалсыздық құдайлар адамды үкімге кескен ең қорқынышты жаза болған. Адам барлық тіршілік иелерінен өзінің өлімін білетіндігімен, өлімде барлық тірі табиғаттың сөзсіз аяқталатынын көретіндігімен ерекшеленеді. Өлім мәселесі сөзсіз жеке адамда да, қоғамдық санада да, ең алдымен дін мен философияда кездеседі. Дін адамның өлімін оның жердегі, тәндік өмірінің аяқталуы және мәңгілік, рухани, жансыз өмірге көшу деп санайды. Ежелгі мысырлықтар адамның жер бетінде өмір сүруінен оның о дүниеге дайындығын көрді. Олар бұл дайындықты өте мұқият жүргізді - олар қабірлер мен пирамидаларды тұрғызды және безендірді, өлгендердің денелерін шебер бальзамдады. Аруақтарға табыну қандай да бір дәрежеде барлық діндерге тән. Ежелгі грек философиясында, ең алдымен Демокрит пен Эпикурдың еңбектерінде дәйекті және даулы, еркін ой мен атеизм өз көрініс тапты. Соңғы ойшылдың айтуынша, жан ерекше нәзік атомдардан тұрады және денемен бірге ыдырайды. Философ өлімнің бізге ешқандай қатысы жоқ деген. Біз болған кезде өлім болмайды, ал өлім болған кезде біз жоқпыз. Осыған ұқсас дәлелдер философиялық ойдың дамуы барысында бірнеше рет қайталанды. Алайда ежелгі философияда адам туралы, оның өмірі мен өлімі туралы материалистік емес, діни-идеалистік идеялар басым болды. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|