Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Білім, ғылым, техника және технологиялар
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- techne»
| 2.4 Білім, ғылым, техника және технологиялар
Ғылым философиясы – өзінің негізгі мәселесінде ғылымды эпистемологиялық және әлеуметтік-мәдени феномен ретінде таңдайтын философиялық бағыт, арнайы философиялық пәннің нысаны ғылым болып табылады. «Ғылым философиясы» (Wissenschaftstheorie) термині ең алғаш рет Е. Дюрингтің «Логика және ғылым философиясы» (Лейпциг, 1878) еңбегінде қолданылды. Е.Дюрингтің мақсаты ғылым философиясын «логика аясын қайта құру емес, айтарлықтай кеңейту» ретінде құруы жүзеге аспады, алайда бұл терминологиялық жаңалық өте уақытылы болды. Философияның және ғылыми білімді жинақтаудың бірінші әрекетінің туындауынан ғылыми білімді жүйелеу және жіктеу қажеттілігі туды, содан бері ғылым, білім мәселелері Демокрит, Платон және Аристотельдің философиясында қолданылатын элементтерге айналды. Ең көп мәнге Орта ғасырға дейін теориялық ғылымды белгілеген Аристотельдің жіктеуі ие, онда таным «өзі үшін» («бірінші философия», физика, математика), практикалық - адамның мінез-құлығы үшін басқару идеяларын береді. Ал шығармашылық - пайдаға қол жеткізу мақсатында немесе тамаша (өнер) нәрсені жүзеге асыруда жасалады. Эпикуршылар және стоиктер білімді физикаға (табиғат туралы ілім), логикаға (адам және табиғатты тану жолдары туралы ілім) және әдепке (адамның бақытқа жетуі туралы ілім) бөлді. Аға Плиний ғылым жіктелуін объектілер бойынша келтірді. Орта ғасырларда негізгі орынды теология, логика және грамматика иеленеді, жаратылыстану бағынышты саналады, бірақ Ф.Бэконның жіктеуінде едәуір көп үлес салмақ алады. Ғылымның одан әрі даму процесі және олардың саралануы Ф.Бэконның сана, тарихқа деген психика, философия және поэзия бойынша қасиеттерді егжей-тегжейлі ғылыми жіктелуінде өзіндік көрініс табады. Ф.Бэконмен ұсынылған жіктеу көптеген кейінгі ғалымдардың (ағартушы) кейбір вариацияларымен қабылданды. Алайда, олардың пәні бойынша ғылымды бөлу қажеттілігі одан сайын айқындала берді. Әл-Фараби Әбу Нәсір Мухаммед ибн Тархан (870 ж. Сырдариядағы Фараб қаласында дүниеге келіп, 950ж. Дамаскіде дүниеден озады) – Шығыс философы, ғалым - энциклопедист, шығыс аристотелизмінің аса ірі өкілі. Аристотель мен Платонды зерттеуші және толықтырып жалғастырушы (Әлемнің «екінші ұстазы» деген атағы осыдан шыққан). Негізгі шығармалары: «Философиялық трактаттар», «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік - эстетикалық трактаттар», «Қайырымды қала тұрғындары», т.б. Әл-Фарабидің қатардағы адамдарға философия ақиқаты, оның асқақ әулие бейнесіндегі кемеңгер философтар «Қайырымды қала» туралы ілімі мәшһүр болды. Бақытқа жетудің негізі – қайырым жасауда дейді. Тек қана қайырым жасауға бейімделген адамдар арасында жамандық атаулы болмайды, соған орай олар бақытты ғұмыр кешеді деген тұжырым жасайды. Әл-Фараби ибн Синаға, ибн Туфейлге, ибн - Рушдке, сондай - ақ Батыс Еуропаның Философиясы мен ғылымына ықпал етті [5, 26 б. ]. Сен-Симон ғылымды жіктей келе, оларды білімнің жеке-жеке облысына конгломерат ретінде емес, оларды біртұтас, объектінің бірте-бірте өсіп келе жатқан күрделілігі негізінде болатын ғылымның энциклопедиялық иерархиясын қарауға тырысты. Ол жаратылыстануды органикалық жүйелер физикасы және бейорганикалық жүйелер физикасына бөлді, ал қоғам туралы білімді әлеуметтік физика, жаратылыстанудың бөлігі ретінде қарастырды. Сен-Симонның идеясы О. Контқа үлкен әсер етті. Гегель өзіне заманауи жаратылыстану деректерін қорыта келе, онда үш басты бөлімді белгіледі: «механизм» (салмақ қозғалысы), «химизм» (молекулалық және атомдық қозғалыс), «организм» (механика, физика және химияның жоғары бірлігі). XX ғ. ортасында қазіргі заманғы мәдениеттің келбетін XVII ғ. ғылымдағы көлемі бойынша өзгерістер және XX ғ. басындағы – ғылыми-техникалық революция өзгертті. Ол ғылым мен техниканың тығыз байланысы және өзара іс-қимыл нәтижесі болды. «Техника» гректің «techne» – «өнер», «шеберлік» деген сөзінен алынған. Техника, бір жағынан – бір нәрсеге қол жеткізу тәсілі мен икемі, екінші жағынан – шындықты әдейі өзгерту үшін адамның қажеттіліктері мен армандарына сәйкес қолданылатын қызметтердің жиынтық құралы. Техника түсінігі Платон мен Аристотельде жасанды еңбек құралын талдаумен байланыста кездеседі. Техниканың табиғаттан айырмашылығы табиғи білім болып табылмайды, ол құрылады. Адаммен өндірілген объектіні көбіне жасанды деп атайды. Латынша «артефактум» термині сөзбе-сөз «қолдан жасалған» дегенді білдіреді. Техника жасандылардың жиынтығы іспеттес. Техниканың мәнін түсіну үшін, оның тарихына үңілу қажет. Техника қалыптасу кезеңінде үш кезеңнен өтті: еңбек құралдарына үстемдік, машинаға үстемдік, автоматтарға үстемдік. Бірінші кезеңде – тарихтан бұрынғы XIX ғ. дейінгі уақыт – еңбек құралдарымен ұсынылған техника. Сол кездегі өндірістің негізгі күші адам болды, ал еңбек құралдары олардың тек физикалық мүмкіндіктерін күшейтті. Бұл кезеңде техника қарапайым және дамымаған, сондықтан мәдениетте айтарлықтай маңызды рөл атқармайды. Техника дамуының екінші кезеңі XIX ғ. машина өндірісінің пайда болуымен байланысты. Бұл уақытта ғылым мен техника жақындасып, соңғы кезең қарқынды дами бастады. Өндірістің негізгі күші машина болса, ал адам оның қосалқы бөлшегіне айналды. Бұл сәт техникалық немесе технотронды өркениетті болып саналады, техника мәдениеттің маңызды элементі болып табылады. Ал философияда оны зерттейтін техника философиясы деген бөлім пайда болды. Алғаш рет бұл сөз тіркесін неміс ғалымы Эрнст Капп 1877 ж. «Техника философиясының негіздері» атты жұмысында қолданды. Жүз жыл өткен соң, техника философиясы өзі туралы толыққанды мәлімет жасаған соң, қайта басылып шықты. ХХ ғ. 60-70 жж. техника философиясы философияның ерекше бөлімінде көрінді және таным теориясына тартылу зерттеудің салыстырмалы дербес саласына айналды. Бірақ техника философиясының елеулі бөлігінің мәселесі антропология және аксиология облыстарында жатыр. Басқаша айтқанда, техника философиясы өзіне кең ауқымды философиялық мәселелерді бір орынға жинастырады. Заманауи технотронды кезеңде өмірге туындаған мәселелерді арнай зерттеу ортасында шешу мүмкін емес. Техника философиясы дербес философия пәні ретінде ғылым философиясынан кейін қалыптасты. Ғылым мен техника қатынасының мәселесі Техника – бұл қолданбалы ғылым. Басқаша айтқанда, ғылым білім өндірумен айналысады, ал техника тәжірибелік қызметтен алған білім қосымшасын жүзеге асырады. Ғылым мен техниканың өзара іс-қимыл моделі сызықтық атқа ие болды. Ондағы ұтымды пішіндердің барына қарамастан, ол ғасырлар бойы ғылым мен техника арасында қалыптасқан нақты қарым-қатынастың өлшеусіз жеңілдетілген түрі болып табылады. 2) Ғылым мен техника бір-бірінен дербес дамиды, бірақ бұл процестер үйлестірілген болып табылады. Бұл өзара байланыс моделін әдебиетте эволюциялық деп атайды. Ғылым мен техника дамуын үйлестіру эмпирикалық құрауға ие: кейде ғылым өзіндік нәтижелерге қол жеткізу үшін техникалық құрылғыларды пайдаланады, кейде ғылыми нәтижелер техникада ойдағыдай пайдаланылады. Эволюциялық модельде үш өзара байланысты, бірақ дербес салаларды бөліп көрсетуге болады: ғылым, техника және өндіріс. Ғылым қазіргі заманғы техниканың (сызықтық модельден кері көзқараста) деңгейіне байланысты дамыды. Өз ұстанымын нақтылай келе, оның жақтастары ғылыми білімде жұмыс істеу құпияларын ашуға әрекеттелген құралдарды және техникалық аппараттарды зерттеу есебінде дамыған деп бекітеді. Әрине, мұндай зерттеулер ғылым тарихында бірнеше орын алды. Бірақ зерттеудің басқа да, әлдеқайда көп түрлері болды. ХХ ғ. техника мәселесіне философиялық тұрғыда анықтама берген ойшылдар баршылық. Олардың ішінде өткен ғасырдың ең бір елеулі философтарының бірі – М. Хайдеггер. Бұл техника туралы философиялық сұрақтың екі тәсілін алдын-ала анықтады. Бірінші, көп жақтастары бар, техниканы адам мәдениетінің ерекше феномені ретінде қараудан тұрады. Екінші, техникада адамның әлемге деген іргелі қарым-қатынас мәдениетін әмбебап негіздеуді қарайды. Бірінші жағдайда философиялық зерттеулердің (ғылым философиясы, дін философиясы немесе құқық философиясымен қатар) бір бағыты ретінде техника философиясы туралы әңгіме болса, екінші жағдайда біз мүмкіндіктер жайлы айта аламыз. Алайда, бұл ілім философиясы кең қанат жаймаған (мысалы, бұл жерде ұқсастық ретінде өмір философиясы). «Классикалық» философия мәселелерінің бірі техника философиясымен көтерілетін, техниканың шығу тегі және оның табиғат пен қоғам байланысы туралы сұрақтың туындауында. Философиялық деңгейде бұл сұрақ жаңа техниканы қалыптастыру процесін зерттеу әрекетін білдіреді. Яғни, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыс процесі. Қазіргі таңда техниканың табиғат және қоғаммен байланысы туралы сұрақ өзекті болып табылады. Техникалық процесс парадигмалары дәстүрлі түсінік бойынша «жақсарту» шексіз процесс ретінде Жаңа уақыт ғылымы және философиясымен тұжырымдалған екі базалық идеяға негізделді. Олардың біріншісі – бұл ғаламшардың табиғи ресурстарының шексіздігі туралы түсінік, екіншісі – адам туралы, оны «табиғат патшасы» ретінде түсіну. Бұл екі түсінік те қате болып табылады. Қазір адамның табиғаттағы орны кеңінен танымал өзгеше түсінік алуда. Адам – тек табиғаттың бөлшегі, онсыз өмір сүру мүмкіндігі жоқ. Осымен техникалық прогресс феноменін философиялық ұғыну, яғни, техника, табиғат және адам арасындағы байланыс қажеттілігі түсіндіріледі. Тұтастай алғанда ғылымның үлкен жетістігін Бэкон өзіндік айқын деп санады және өзінің атақты нақыл сөзінде «Білім – күш» (лат. «Scientia potentia est») деп айтып өтті. Алайда ғылымға көп орынсыз шабуылдар жасалды. Олардың барлығын талдап, Бэкон табиғатты тануға Құдай шектеу қоймаған деген қорытындыға келді. Керісінше, ол адамға Ғаламды танып білуге сана берді. Адамдар танып білудің екі түрі бар екенін түсіну керек: 1) жақсылық пен жамандықты танып білу; 2) Құдай жаратқан заттарды түсіну. Адамдарға жақсылық пен жамандықты танып білуге тыйым салынған. Оны Құдай киелі кітап арқылы береді. Ал жаратылған заттарды адам өзінің ақылының күшімен таныған дұрыс. Демек, ғылым «адам патшалығында» лайықты орында болуы тиіс. Білімнің бағытталуы адамның күші мен қуатын көбейтіп, оны бай және лайықты өмірмен қамтамасыз ету. Гегель адам рухына өзі ұмтылған жоғары қанағаттандыруды дәлелденбеген қағида жамылған дін бермейтінін пайымдайды. Бұл қанағаттандыруды оған тек қана философия және ғылым беруге қабілетті. Рух өз мәні бойынша өмір және еркіндік. Еркіндік элемент іспетті, онсыз ол мүмкін емес. Бірақ діни дәлелденбеген қағида жеке тұлғаға сыртқы, материалдық, өрескел бедел ретінде жүктеледі. Ойшыл адамзаттың қойнауынан шыға, бұл бедел өз ата-анасына қарсы тұрады, оны өзіне бағындыруға ұмтылады. Алайда, еркін адами рух өз еркіндігін жүзеге асырмауы мүмкін емес. Гегель дәлелденбеген қағида беделінен босай отырып, рухтың христиандыққа және оның құдайлық мазмұнына қарсы шығуға алыс екен деп санайды. Құдай үштігі, жүзеге асыру, болашақ кек алу, ақиқат мәні мәңгілік. Рух тек сыртқы, материалдық, өрескел тәсілдерге ғана қарсы тұрады. Догмат сананы меңгергісі келеді. Рух толық және еш наразылықсыз рухани бастамаға бағынуы мүмкін. Оның еркіндігі, абсолютті тәуелділігі көрінбейтін әлемге қатысты діни істе болады. Гегельдің пайымдауынша, рух ғылым, философияда ғана өзін-өзі толыққанды көрсете алады. Философия және ғылым – шынайы ғұрып, ең риясыз ғұрып, ең биік, ең рухани, сонымен қатар бейнелеуге қабілетті адам үшін әлдеқайда жағымды әрі жеңіл. Гегельдің бекітуінше, ғылымның арқасында сыртқы әлем рухтың билік күшіне білінбей еніп кете береді. Надандық жұмбағы үшін шешілмейтін ол – табиғат – одан әрі зерттелуде, танылуда, ашылуда. Ғажайыптар жоғалып, жарық жарқырай бастайды. Философия - рух өзінің соңғы түпкілікті еркіндігін аяқтайтын сала. Қазіргі заманғы Батыс философиясында толып жатқан, кейде бір-біріне қарама - қарсы ағымдар бар. Әрбірі дерлік ағымда бір-біріне қарама-қарсы бағыттар да бар. Қазіргі батыс философиясында толып жатқан ағымдар мен бағыттар бар. XX ғ. - ғылыми-техникалық революция дәуірі. Рационализм мен иррационализм арақатынасын ғылыми техникалық прогреске көзқарастан да байқауға болады. Біріншісін сциентизм деп атайды (лат. «schentіс» — ғылым). Бұл бағыт ғылымға және ғылыми-техникалық прогреске сенеді. Ғылым адамға қызмет етеді, оның өмірін жеңілдетіп, жақсартады. Бұл бағыт XX ғ. екінші жартысында дүниеге келді. Оған көптеген жаңа ғылымдардың, жаңа техникалардың, технологиялық әдістердің, компьютердің, т.б. дүниеге келуі себеп болды. Екіншісі антисциентизм деп аталады. Ол ғылымға сенбейді. Ғылыми-техникалық прогресс адамға тек қиындық әкеліп, зиян келтіреді, қоғамды басқарудың тоталитарлық жүйесін туғызады, ол адамдардың санасын қыспақта ұстайды, ойлау жүйесіне шектеу салады деп есептейді. Техника адамдардың барлық іс-қимылын, ойын бақылайтын автоматтарды, есептегіш машиналарды, жасанды интеллекттерді дүниеге әкелді. Осылардың бәрі адамды тірі, жанды автоматқа айналдырады, оның ерекшелік қасиеттерін сөндіреді дейді. Бірақ, сол ғылыми-техникалық прогресс капитализмге дем беріп, оны тез дамытқанын айтпайды. Олардың пікірінше, капитализм — мәңгі өлмейтін қоғам. Бұл - мәселенің әлеуметтік жағы. Ал, мәселеге басқа тұрғыдан келсек, бұл екі бағыттың екеуінің де айтқандары шындыққа жанасады. Мәселе қай жағынан келуде ғана. Сөйтіп, иррационализм сайып келгенде мистикаға, жоққа сенуге де, ғылыми ізденістерге де жеткізеді. Сондықтан, оған сыңаржақты қарап, жақтауға, не даттауға болмайды. XIX ғ. аяғы - XX ға. басында физиология мен психологияның, сезім мүшесінің рөлі артты. Оны уағыздағандар Эрнст Мах (1938-1916) пен эмпириокритизмнің негізін салушы Рихард Авенариус (1843-1896) болды. Рессейде оларды жақтап, соңына ергендер А. Богданов (1873-1928), В. Базаров (1874-1939), т.б. Э. Мах былай деді: «Ағаш, үстел, үй менің денемнен тыс, өздігінен өмір сүреді». Бірақ біз оларды тек психологиялық қабілет арқылы қабылдаймыз. «Біз мынадай қорытындыға келдік, - дейді Р.Авенариус, әртүрлі жағынан козғалыс ретінде ойға келеді». «Ол - ойды үнемдеу. Ол үшін ойлап, түбіне жете алмайтын ұғымдардан, мәселен, материядан бас тарту қажет, сонда бәрі де өз орнына келеді», — дейді. Э.Мах: «Сезім тудыратын денелер емес, жоқ денелерді құрастыратын, элементтер кешені, сезімдер кешені, - дейді. Олай болса, физика атомдары, химия молекулалары физика мен химиядағы сезім кешендерінен басқа ештеңе емес, тек физика-химия тәжірибесіндегі идеалистік бағытты В.И.Ленин өзінің «Материализм және эмпириокритицизм» еңбегінде жан-жақты талқылап, сынға алды. Дегенмен, XX ғ. идеалистік философияның басты бағыттары үшеу. Олар: позитивизм, неотомизм және экзистенциализм. Позитивизм - «дұрыс пікір» деп аталатын ұғым болып дүниеге келді, оның бастамасын салған Огюст Конт (1798-1857) және Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бұл философияның арғы түбі Д.Юм мен И.Канттан бастау алады. Олардың мақсаты - ғылымдарды толып жатқан бос ойлардан, былайша айтқанда, философиядан азат ету. Олардың пікірінше, әр ғылым - өз алдына философия. Сол ғылымдарды зерттеу қажет. Былайша айтқанда, әрбір ғылымда пайдалы да, пайдасыз да ойлар болады. Мақсат, - дейді позитивистер, - солардың тек дұрысын, пайдалысын ғана қабылдап, керексізінен, тыс ойлардан арылу. Ондағы мақсаты - француз революциясының теориялық негізі болған XVIII ғ. француз философиясынан бас тарту. Олай болса, позитивизм - идеалистік философия. Оның ішінде субъективтік идеализмге жақын. Сөйтіп, революция арқылы үстемдікке қолы жеткен буржуазия бұрын материализм, ғылым үшін күрескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден қойды. Позитивизм аз уақыт ішінде эмпириокритицизм, неопозитивизм немесе логикалық позитивизм, постпозитивизм деп аталатын кезеңдерден өтті[5, 53-54 бб.]. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|