Орта ғасырлардағы Орталық Қазақстан қалалары
Бұл ескерткіштерді алғаш ашушы және зерттеуші құрметіне академик Әлкей Марғұлан ие. Алғашқы құрылған Археологиялық экспедиция Ә.Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы болды. Осы уақытқа дейін экспедиция Сарыарқаның ежелгі дәуірлерін жүйелі түрде зерттеп келеді.
Осы уақытқа дейін экспедиция Сарыарқаның ежелгі дәуірлеріне жүйелі түрде зерттеу жүргізіп келеді, ол әрқашан тек аумақтық ауқымын ғана емес, зерттелетін ескерткіштердің кең хронологиялық ауқымын да ерекшелеген. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, Андронов және Дәндібай-Беғазы мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын, б.з. б. VІІ-І ғғ. жерлеу құрылыстарын, түркі заманының қорғандарын, ортағасырлық қалашықтар мен қоныстарды тауып, зерттеді және қазды. Ә. Х. Марғұлан орта ғасырларда Орталық Қазақстан тек көшпенділер елі ғана емес, сонымен қатар отырықшы және қалалық мәдениет орталықтарының бірі болғандығын дәлелдей алды. Мұнда Нұра мен Сарысу алқаптарында, Ұлытау тау бөктерінде қолөнер, сауда және егіншілік орталықтары болған ортағасырлық қоныстар мен қалашықтардың қалдықтары табылды. Көптеген қалалар мен ауылдар металдар – мыс, қалайы, күміс, қола, алтын өндірісінің орталықтары болды.
Кеңгір және Сарысу өзендерінің бассейнінен, Ұлытау және Жезқазған аудандарынан табылған ортағасырлық қалашықтар отырықшы мәдениеттің, суармалы егіншіліктің дамуын айғақтайды. Тұрақтар негізінен тастан, саздан салынған. Отырықшы мәдениеттің сақталып қалған іздерінің ішіндегі ең көрнектісі Ұлытау ауданындағы Арғанаты тауындағы Домбауыл қалашығы болып табылады. Бұл қала ортағасырлық Орда-Базар қаласынан үлкен. Орда-базарында 30 жыл бойы Дешті Қыпшақ ханы Әбілқайыр өз теңгесін басып шығарған. Тағы бір құнды тарихи орын-Ұлытау тауының солтүстік етегіндегі Қаратал көлінің жағасындағы Алаша хан қалашығы. Сондай-ақ Қорғантас мұнаралары орналасқан Нөгербек дарасы мен Басқамыр бекіністерін, Жошы хан кесенесіндегі бекіністі орынды атауға болады.
Орталық Қазақстанның ортағасырлық тарихы-қоныстар, бекіністер, қалашықтар бойынша археологиялық деректер береді. Археологиялық қазбалар ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ортағасырлық Қазақстанның осы шептерінде, тіршілік әрекеті бар бекіністердің қала-қоныстарында жүргізілуде.
Біз жұмыста қарап жатқан нысандарды қазақстандық археолог Жұман Смайыловтың археологиялық жұмыстарының қорытындылары бойынша 4 түрге жіктейміз:
Сонымен, жоғарыда аталған нысандарға толығырақ тоқталайық:
Достарыңызбен бөлісу: |
