Аралық аттестацияның СҰРАҚтары зауыттық будандастыру, оның мақсаты мен міндеті

2. Өндірістік будандастыру, оның мақсаты мен міндеті.

3. Кезек будандастыру, оның мақсаты мен міндеті.

4. Сіңіре будандастыру, оның мақсаты мен міндеті.

5. Кіріспе будандастыру, оның мақсаты мен міндеті.

6. Мал өсіру әдісі дегеніміз не, оның қандай түрлері бар?

7. Таза тұқымды өсіру, оның мақсаты мен міндеті.

8. Мал шаруашылығы тәжірибесінде инбридинг жіне аутбридингтің

пайдалану ролі.

9. Жұп таңдау түрлері мен формалары.

10. Гомогенді (біртекті) жұп құру, оның жағымды, жағымсыз жақтары.

11. Гетерогенді жұп таңдау және оның жағымды, жағымсыз жақтары.

12. Шалғай будандастыру (гибридтеу), мақсаты мен міндеті.

13. Аталық із және аналық ұя бойынша мал өсіру.

14. Малдың өсіп жетілмегендерінің түрлері-эмбрионализм, инфантилизм

және неотения жөнінде айтыңыз.

15. Малдың өсіп жетілуін қандай көрсеткіштермен анықтайды және оған

қандай факторлар әсер етеді?

16. П.Н. Кулешовтың жіктеуі бойынша дене бітімінің қандай түрлерін

білесіз? Оларға сипаттама беріңіз.

17. Дене пішінінде кездесетін кемістік пен кемшіліктерге сипаттама

беріңіз. Неліктен оларға мән берілді?

18. Малдың негізгі сыртқы дене мүшелерін атаңыз және сыртқы дене

пішініне баға берудің қандай әдістерін білесіз?

19. Мал бойының негізгі өлшемдері, өлшеу құралдары. Тұлға индексін

анықтаудың қандай маңызы бар?

20. Сұрыптау дегеніміз не, оның қандай түрлерін білесіз?

21. Малдың шжіресі деп нені айтады және оны қалай жасайды?

22. Мал тұқымы туралы түсінік. Мал тұқымының құрылымы.

23. Етті бағыттағы малға тән дене пішінін сипаттаңыз.

24. Сүтті бағыттағы сиырға тән дене пішінінің ерекшеліктеріне сипаттама

беріңіз?

25. Малдың өсуіне қандай факторлар әсер етеді?

26. Малды таңбалаудың негізгі әдістерін сипаттаңыз?

27. Малдың тірі салмағы мен жасын қалай анықтауға болады?

28. Мал шаруашылығында гибридтеуді пайдалану.

29. Ет өндіретін мал шаруашылығына гетерозисті пайдалану.

30. Будандастыру мен гибридтеудің негізгі мақсаттары қандай?

қой тұқымдары, олардың жіктелуі

2. Биязылау жүнді бағыттағы қой шаруашылығы. Негізгі биязылау жүнді

қой тұқымдары, олардың жіктелуі.

3. Қойдың биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері

4. Жүнінің таза шығымен қалай анықтаймыз?

5. Биязы жүнді бағыттағы қой шаруашылығы. Негізгі биязы жүнді қой

тұқымдары, олардың жіктелуі

6. Ұяң жүнді бағыттағы қой шаруашылығы. Негізгі ұяң жүнді қой

тұқымдары, олардың жіктелуі

7. Жүннің жіңішкелігі оны анықтау әдістрі және оған әсер етуші

факторлар. Жүннің түрлері. Жүн талшықтарына сипаттамалар.

8. Жүннің таза шығынын қалай анықтаймыз? Таза жүн шығымы қой жүн

бағытындағы қой тұқымдарында ең жоғары болады.

9. Жүннің шайыры және ақаулары, оны болдырмау жолдары.

10. Қойдың қырқымын ұйымдастыру. Қай бағыттағы қой тұқымдары

жылына екі рет қырқылады және қай мерзімдері.
Жылқы шаруашылығы
1. Жылқының жыныстық және өндірістік жетілуі

2. Ет және сүт өндіру үшін өсірілетін жылқы тұқымдары, олардың

сипаттамасы

3. Салт мінетін әрі жегілетін жылқы тұқымдары.

4. жемісті жылқы тұқымдары, олардың сипаттамасы

5. Жылқының биологиялық және шаруашылық ерекшелітері

6. Жылқы малының дене бітімінде, сырт пішінінде кездесетін ақаулар

мен кемшіліктер.

7. Ауыр жүк тартушы жүк тұқымдары, олардың сипаттамасы

8. Биеннің сүт өнімділігін және өған әсер етуші факторлар

9. Жылқының түр түсі белгілерімен ен-таңбалары

10. Биенің жыныстық жетілуі және буаздылығының орташа ұзақтылығы.

2. Сүт бағытындағы ірі қара тұқымдары, олардың сипаттамасы

3. Сауын маусымы дегеніміз не? Оның ұзақтылығы

4. Суалған кезең деген не? Оның ұзақтығы

5. Қай уақыт аралығы «сервис кезең» деп аталады?

6. Ірі қараның биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері

7. Сүт өнімділігі және оны есептеу әдістері. Сүт құрамы. Ол неге

байланысты өзгеріп тұрады?

8. Етті бағытындағы ірі қара тұқымдары, олардың сипаттамасы

9. Ірі қараның сырт пішіні. Әр бағыттағы ірі қара сырт пішінінің

ерекшелітері. Ет бағыттағы ірі қара малының сырт пішінінде кездесетін

ақаулармен кемшіліктер.

10. Асылтұқымды және тауар ірі қара шаруашылығында негізгі

қолданатын мал өсіру әдістері.

Түйе шаруашылығы

2. Түйенің биологиялық және шаруашылық ерекшелітері

3. Әр түрлі түйелердің сыртқы пішінінің ерекшеліктері және

айырмашылықтары

4. Түйе малының сырт пішінінде кездесетін ақаулармен кемшіліктер

5. Түйенің тірі салмағы мен қоңдылығын қандай әдістер мен анықтауға

болады?

6. Інген сүтінің құрамы, желінінің құрылымы және ерекшеліктері

7. Түйенің жүн өнімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер

8. Түйе жасын тісі арқылы анықтау

9. Інген буаздылығының ұзақтылығы және сауылу кезеңі неше күн?

10. Түйе жүнінің кластарын нобайы бойынша анықтаңыз (бактериан мен

дронедар).
Шошқа шаруашылығы
1. Шошқаның сырт пішіні мен дене бітімін бағалау және сипаттау

2. Шошқаның биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері

3. Мегежіннің сүттілігін қалай анықтайды? Торайды енесінен қай

мезгілде бөледі

4. Шошқаның өсіп-өнуі қасиеттерің сипаттайтын көрсеткіштер және

оларды анықтау жолдары.

5. Мегежіннің буаздылығы мерзімінің ұзақтылығы

6. Шошқаны ет өнімділігі бойынша бағалау ерекшеліктері

7. Шошқа шаруашылығында қолданатын мал өсіру әдістері

8. Торайларды өсірудің әр түрлі тәсілдер сипаттамасы

9. Бордақылаудың әр түріне ыңғайлы шошқа тұқымдары, бордақылауға

әсер етуші факторлар

10. Қабан мен мегежінді ұрыққа дайындау
Құс шаруашылығы
1. Құстардың ет өнімділігі және оған әсер ететін факторлар немесе

жағдайлар

2. Жұмыртқаны инкубациялау: әр түрлі құстар жұмыртқасын

инкубациялаудың ұзақтығы

3. Үй құстарының биологиялық және шаруашылық ерекшеліктері

4. Құстың жұмыртқалағыштығына баға бергенде қандай көрсеткіштер

есепе алынады?

5. Құстардың жұмыртқа өнімділігін және оған әсер етеін факторлар

6. Үйрек тұқымдары, олардың сипаттамасы

7. Қаз және күркетауық тұқымдары, олардың сипаттамасы

8. Негізгі жұмыртқа бағытындағы тауық тұқымдары, аталық іздер және

кросстар

9. Өндірістік құс шаруашылығында ет өндіру үшін қолданатын тауықтың

тұқымдары, аталық іздері және кросстары

10. Негізгі жұмыртқа – ет бағытындағы тауық тұқымдары, аталық іздер

және кросстар

міндеттерін айқындау және оны кең көлемде пайдалана білу

1. Кіріспе

2. Жануарлардың сыртқы пішіні мен дене бітімін бағалау.

3. Ауыл шаруашылығы малының өсу және жетілу заңдылықтары

1. Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру. Алматы, Қайнар, 1987.

2. Байжұманов А.Б., Отарбаев А. Селекция сырлары, А., 1990.

3. Базымов К. Жылқы және түйе шаруашылығы, Алматы, Қайнар, 1993.

4. Нұрғазы Қ.Ш. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум 2007ж

5. Кәрімов Ж.К., Дәленов Ш.Д., Найманов Д. Қ. Ірі қара мал

шаруашылығы. Қостанай, 1996.

6. Қарабаев Ж. Қой шаруашылығының негіздері, А., 1993.

Мал шаруашылығы - халық шаруашылығының маңызды саласының бірі. Мал шаруашылығына қой, ешкі, cиыр, жылқы, түйе, шошқа, құс, үй қояны, бұғы, есек, бал арасы, ит, жібек құртын өсіру жатады. Мал шаруашылығы халқымызды аса қажетті тағамдармен (сүт, ет, май, жұмыртқа, бал) жеңіл өнеркәсіпті құнды ішкізаттармен ( жүн, қаракөл елтірісі, қыл, тері, мүйіз), күш, көлікпен (жылқы, түйе, бұғы, есек, ит) және тағы басқалармен қамтамасыз етеді, кейбір өнімдерінен дәрі және түрлі препараттар жасалады. Малдың қиы жақсы таңайтқыш, кейбір өнімдерінің қадықтары мал азығы (тартылған сүт, ет-сүйек және сүйек ұны) үшін қолданылады.

Мал шаруашылығының саналық сипатында да елеулі өзгерістер болды.

Жоғары өнімді, жергілікті жағдайға жақсы бейімделген жаңа мал тұқымы шығарылды. Мұның бәрі мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді еселеп арттыруға жағдай туғызды. Дегенмен халықты малдың өнімдерімен қамтамасыз етуде әлі де жетіспестік сезілуде. Экономиқалық және әлеуметтік дамыының негізгі бағыттарында, генетикамен селекцияның жетістіктеріне сай малды саналық жағынан жақсартудың биологиялық жаңа әдістерін пайдалану негізінде, мал шаруашылығы өнімдерін мал өндіру қамтамасыз етіліп.

Бұл міндеттерді орындау үшін ең алдымен мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жолға қоюды, жаңа технологияларды енгізуді белсенді қолға алып, берік жемшөп қорын жасаудың ұтымды әдістерін табудың қажеттігіне басты назар аудару керек.

Мал шаруашылығының ғылыми негізі зоотехния болып есептелінеді. Зоотехния деп мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен азықтандыруды, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, олардың сапалы мөл, әрі арзан өнім алу мәселесін зерттейтін ғылымдар жиынтығын айтады. Зоотехния ғылымын жалпы зоотехния және жеке зоотехния деп екіге бөледі. Жалпы зоотехнияға малдың барлық немесе көпшілік түліктеріне қатынасы бар асылдандыру, азықтандыру және бағып-күту әдістерін зерттейтін ғылымдарды жатқызады. Бұған мал өсіру, азықтандыру, зоогигиена және басқалар жатады.

Жеке зоотехгияға нақтылы бір мал түлігін өсіру,азықтандыру және күту ерекшеліктерін зерттейтін ғылымдар енеді. Мысалы, қой, cиыр, жылқы және т.б.өсіру.

Ауыл шаруашылығы малының дене бітімі, сыртқы пішіні және ішкі құрылысы. Мал тұқымын асылдандыру жұмысында әсіресе сұрыптау мен жұп таңдауда малдың дене бітіміне үлкен мән беріледі. Себебі малдың бітімі мен өнім бағыты, қажырлылығы, белгілі жер жағдайына бейімділігі, ауа райының, бағып-күтудің жағымсыз жағдайларына төзімділігі, денсаулығының мықтылығы арасында тығыз байланыс бар. Ал малдың дене бітімі деп организмнің нәсілдік қасиеті мен анатомиялық-физиологиялық құрылыс ерекшеліктері негізінде қалыптасқан, жалпы ішкі және сыртқы құрылыс жиынтығын айтады. Дене бітімі ерекшеліктері малдың түр-тұлғасынан, өнімдік қасиеттерінен және сыртқы орта әсерлеріне жауап әрекеттерінен білінеді. Қорыта айтқанда дене бітімі малдың жақсылығын да, жамандығын да қалыптастыратын негіз, оның маңыздылығы осында.

Малдың өсуі дегеніміз оның клеткаларының тканьдері мен органдарының үлкеюі жалпы бойының, көлемінің, салмағының артуы. Бұлардың бәрінің негізінде клетканың бөлінуі мен үлкеюі, клетка аралық заттардың үлкеюі сияқты үш құбылыс жатады.

Даму дегеніміз философиялық тұрғыдан алғанда белгілі бір бағыттағы

ілгері қозғалыс, құбылыстың бір күйден екінші күйге заңды ауысуы,

қарапайымдылықтан күрделіге, төменгі сатыдан жоғары сатыға көшу жолдары.

Жеке организм тұрғысынан алғанда даму дегеніміз оның күрделенуі, белгілі бір арнайы қызмет атқаратын тканьдердің, органдардың пайда болуы және олардың арасында жаңа қатынастың қалыптасуы, яғни организмдегі сапалық өзгерістер жиынтығы.

құрылымының әр түрлі деңгейінде зерттейді. Соған сәйкес зерттеу тәсілдері

де әр түрлі. Біз селекция тәжірибесінде қолданылатын тәсілдерге тоқталамыз.

Селекция тәжірибесінде малдың өсіп-жетілуін туғаннан кейін оның

салмағын, бойын және көлемін өлшеу арқылы анықтайды. Көбінесе алғашқы

екі тәсіл қолданылады. Малдың өсіп-жетілуі туралы дұрыс мағлұматтар алу

үшін өлшеу мерзімдерінің (қашан, қай жаста, қанша уақыттан кейін) маңызы

үлкен. Көрсетілген мәселелерді түліктің түріне, зерттеу мақсатына байланысты шешеді. Мысалы, малдың жас ерекшеліктеріне байланысты өсу

заңдылықтарын анықтағанда, әсіресе малдың жас уақытында жиі өлшейді. Сол сияқты тез жетілгіш ұсақ малды (қоян, шошқа, қой т.б.) қара малға (сиыр, түйе, жылқы) қарағанда жиі өлшейді. Шаруашылық жағдайында малдың өсіп-жетілуін бақылау үшін малды туғанда, бір, екі, үш, алты, тоғыз, он екі және он сегіз айлықтарында өлшейді. Екі жасқа толғаннан кейін жылына бір рет өлшейді.
Бақылау сұрақтары:

1. Жануарлардың сырт пішінімен дене бітімін бағалаудың әдістері.

2. Өсу және даму ұғымы және олардың айырмашылықтарын атаңыз.


2 дәріс
Тақырыбы: Ауыл шаруашылық малдарын сұрыптау
Сабақтың мақсаты: Ауыл шаруашылығы малдарын сұрыптаудың

ерекшеліктерін маңыздылығымен меңгеру

1. Сұрыптаудың түрлері

2. Малды фенотипі және генотипі бойынша бағалау әдістері

Негізгі және қосымша әдебиеттер:

1. Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру. Алматы, Қайнар, 1987.

2. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру және селекция, Алматы, 2006ж.
Мал санын көбейтуге, оның өнімін арттырып, сапасын жақсартуға

бағытталған шаралардың ішінде мал тұқымын асылдандыру жұмысын дұрыс

жолға қойып, іске асырудың маңызы зор.

Мал тұқымын асылдандыру жұмысы деп экономикалық, ұйымдастыру,

агрономиялық, мал дәрігерлік, гигиеналық және зоотехниялық шаралардың ғылыми негізделген жүйесін айтады. Мал тұқымын асылдандыруға бағытталған негізгі зоотехниялық шараларға алға қойған мақсатқа сәйкес сұрыптау мен жұп таңдау, яғни селекция жатады.

Сұрыптау дегеніміз тіршілік ортасы мен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы бейімделген, адамға қажетті өнімі жағынан құнды малды

іріктеп, таңдап алу, ал құнсыз малды жарамсыздар тобына (бракқа) шығару.

Әдетте сұрыптау мен жұп құру бірлігін селекция деп атайды. Негізінен

тек селекция ғана табынның генетикалық құрылымын (табындағы малдың нәсілдік қасиеттері) адамға ұнамды бағытта өзгерту арқылы мал өнімін арттыра алады. Осы тұрғыдан селекцияны малдың адам баласы басқаратын зволюциясы деп бағалау орынды.

Сұрыптау туралы ілімді кезінде Ч.Дарвин жасаған болатын. Ол толып жатқан деректердің негізінде тірі организімдердің жаңа формаларының пайда болуы, жер бетінде тіршілік ететіндерінің өзгеруі мен жетілдірілуі табиғи және қолдан сұрыптаудың арқасында өтеді деп тұжырымдады.

Өзінің пайдалы жеке өзгерістерінің арқасында сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделетін организмдердің тіршілік етіп, сақталуын

бейімделген дарақтардың тірі қалып, көбеюі арқылы жануарлар мен өсімдіктердің жабайы түрлерінің эволюциясы жүзеге асады. Қолдан сұрыптауды адам жүргізеді, мұнда ол өзіне қажетті қасиеттері бар жануарларды ұрпақ алу үшін іріктеп таңдап алып, сақтайды және көздеген мақсаттағы белгілері нашар дамыған жануарлардың тұқымдық мал ретінде көбеюіне жол бермейді.

Сұрыптау дегеніміз, басқаша айтсақ, өзгергіштік, тұқым қуалаушылық және тіршілікке бейімділік секілді құбылыстардың нәтижесі болып табылады. Сұрыптау қандай бағытта өтетін болса, тірі организмдер өзгеруі де сондай бағытта жүреді.

Мәдени және интенсивті мал шаруашылығы жағдайларында қолдан

сұрыптау негізгі творчествалық роль атқарады. Алайда тұқымды жетілдірудің немесе жаңа тұқым шығарудың барлық кезеңдерінде табиғи

сұрыпталу сөзсіз әсер етеді. Оның әсерімен жануарлардың белгілі бір тіршілік ету жағдайларына бейімделгіштік, төзімділік, ауруларға қарсы тұра

алушылық секілді бағалы қасиеттері орнығып, күшейе түседі. Табиғи сұрыпталудың әсерін жеткілікті ескермеу малдың дене бітімінің сөзсіз нашарлауына, демек, бұл жұмыстың нәтижесіз болуына әкеп соқтырады.

Н.П.Чирвинский қолдан сұрыптауды жануарлардың бір тобының тіршілік етіп, көбею құқығы алынып, екінші ұнамды топқа берілетін процесс

деп есептеді, бірақ өздеріне емес, адамға пайдалы болып табылатын ерекшеліктері бар жануарларды тұқымға қалдыру ісі деп санады. Мұндай процесті жүзеге асыра отырып, адам табынның, тұқымның дамуын өзіне қажетті жаққа қарай бағыттайды, мұнда қолдан сұрыптау белсенді әдіс сипатына ие болады.

Ч.Дарвин сұрыптауды пайдалы өсімдіктер мен жануарларды шығарудағы адамның табысқа жетуінің негізгі кілті деп есептеді. Жүйелі

сұрыптау болмай шығарылған бірде бір бағалы тұқым жоқ деп анық айтуға

болады. Егер кез-келген тұқыммен тұрақты сұрыптау жұмысы жүргізілмесе,

ол өзінің құндылығынан айырылып, тіпті азғындап, азып-тозып, түбінде

тіршілік етуін де тоқтатқан болар еді.

Сұрыптаудың нәтижелеріне едәуір дәрежеде сыртқы орта факторлары әсер етеді. Озат селекционерлер қашан да сұрыптау жүргізілетін белгілерді дамытуға септігін тигізетін жағдайларды жасау қажеттігін ескеріп отырған.

М.М. Щепкиннің «Канның қасиетін білмейінше – асыл тұқымды мал өсіру мүмкін емес» деген сөзіне Н.Н. Завадовский «Сыртқы жағдайларды білмейінше – зауытшы да жоқ» деп қосты.

Ч. Дарвин сұрыптауды ең ежелгі адамдардың да жүргізгенін, бірақ олар

тұқымды жетілдіру немесе жаңадан шығару ниетімен істемегенін атап көрсетті. Адам мүмкіндігінше ең жақсы, едәуір пайдалы жануарларды

сақтауға немесе қолға түсіруге, табындағы осындай жануарлар санын ұдайы

арттырып отыруға тырысты. Осының нәтижесінде әрбір жаңа ұрпақ белгілі

дәрежеде жақсара берді. Мұндай сұрыптауды ғалым мақсатсыз сұрыптау

деп атады. Оның тимділігі өте ұзақ уақыттан кейін байқалады және ол шын

мәнінде жануарлардың жергілікті тұқымдарының бір кездегі қалыптасу

тарихы үшін ғана маңызды болады. Мақсатсыз сұрыптау дүние жүзінде

соңғы 150 жыл ішінде ауыл шаруашылығы жануарларының осы заманғы

бағалы тұқымдарын шығарудағыдай нәтиже бере алмас еді.

Мал шаруашылығын мәдени түрде жүргізу жағдайларында қолда бар тұқымдарды жетілдіру және жаңа тұқымдарды шығару процесі әдістемелік сұрыптаудың әсерінен жүзеге асады. Оның өзіндік ерекшеліктері мыналар: алдын ала белгіленген нәтижелерге жету; жануарлардың белгілі бір қасиеттері мен белгілерін жүйелі түрде бағалап отыру; табындағы мал тұқымын сапалық жақсарту жөніндегі жұмыстарда оларда алдағы уақытта мақсатты пайдалануға арналған ерекше топтарды бөліп көрсету.

Зоотехниядағы табиғи және қолдан сұрыптау туралы Ч.Дарвин ілімін дамыту процесінде сұрыптаудың формаларын шектейтін қосымша атаулар енгізілген. Жануардың қажетті типі шығарылып, оны сақтау керек болғанда және табында белгілі бір кезең ішінде өзгеріссіз қалдыратын жағдайда, бұл қажетті талаптан ауытқитын жануарларды жарамсыздар тобына шығару арқылы жүзеге асырылады. Қалыптасқан нормадан ауытқушылық жағдайлары табиғи сұрыпталуда да кездесуі мүмкін. И.И. Шмальгаузен мұндай сұрыптауды тұрақтандырушы сұрыптау деп атауды ұсынды. Тікелей шаруашылық құндылығы жоқ, көп ретте морфологиялық белгілері бойынша сұрыптауды Е.А. Богданов жанама сұрыптау деп атауды ұсынды. Мұндай сұрыптау корреляция заңына (салыстырмалы өзгергіштік) негізделеді, оның мәні төменде баяндалады.

Мал шаруашылығын интенсивтендіру және бұл саланы өнеркәсіптік технологияға көшіру жағдайларында жануарларды күтіп-бағу мен пайдаланудың жаңа жағдайларына бейімделушігіне қарай жетілдірудің айрықша маңызы бар. А.И. Овсянников мұндай жағдайларға едәуір беімделген жануарларды сұрыптауды технологиялық сұрыптау деп атауды ұсынды.
Бақылау сұрақтары:

1. Сұрыптау ұғымы.

2. Малдарды фенотипі және генотипі бойынша бағалау дегенді қалай түсінуге болады.

3. Фенотипі және генотипі бойынша бағалаудың айырмашылығы неде.

Жұп таңдау түрлері және оларды жіктеу

1. Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру. Алматы, Қайнар, 1987.

2. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Байжұманов Ә.Б. Мал өсіру және селекция, Алматы, 2006ж.
Мал тұқымын асылдандыру жұмысының негізі маңызы жағынан сұрыптаумен тең, сабақтас жүргізілетін зоотехниялық жұмыс – жұп таңдау.

Жұп таңдау деп сұрыпталған мал ішінен өздерінен өнімінің көрсеткіштері бойынша артық ұрпақ беретін аталық және аналық малдан жұп құруды айтады. Яғни, жұп таңдау дегеніміз, мысалы, таңдап алған сиырдан жақсы бұзау алу үшін, оны қандай бұқаның ұрығымен ұрықтандыруды немесе нақтылы бір таңдап алған биені қандай айғырмен шағылыстыруды шешу.

Сұраптау мен жұптаудың әсер ету бірлігіне сүйенетін жануарлар

тұқымын, табынын жетілдіру процесін селекция деп атайды. Оны адамның еркімен басқарылатын эволюция деп атаған Н.И. Вавилов селекцияға өте дәл анықтама берген. Селекция жануарлар ұрпағының ауысуы барысында жүзеге асады, өйткені сұрыптау мен жұптау әрекетінің бірлігі нәтижесінде әрбір келесі ұрпақ өзінен бұрынғы ұрпақтан сапа жағынан артық болып шығады. Мұндай ауысу тезірек әрі сапалы өтетін болса, селекциялық процесс соғұрлым жедел жүреді.

Сұрыптау мен жұп таңдау селекция ғылымында тел ұғым. Мал тұқымын асылдандыруда бұл екі әдіс бірігіп селекцияның негізін құрайды және сондықтан бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, оларды бірінен соң бірін үзіліссіз жыл сайын қатар жүргізу мал тұқымын (табынды) асылдандыруда ойдағыдай нәтижеге жетудің басты шарты.

Сұрыптау және жұптау процестерінің творчестволық сипаты мынада: адам жануарларды күтіп-бағу мен өсіруге байланысты әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы әсер ете отырып, жұптастыру мен шағылыстырудың белгілі бір жүйелерін қолдану арқылы оларда белгілі бір сапалық өзгерістер болып келеді. Маманның қырағы көзі қоршаған ортаның әр түрлі факторларының және ата-енелерінің тұқым қуалаушылық қасиеттерінің әсерінен туатын мұндай өзгерістерді байқап, олардың ең құндыларын сұрыптайды. Аталықтарды табында қажетті белгілерді сақтап, нығайтып және күшейте түсетіндей есеппен жұптастырады. Мәселен, бірнеше ұрпақ алмасуында, жүйелі түрде сұрыптау және жұп таңдау жұмыстарын іскер пайдалана білуде алғашында кейбір жануарларда ғана әзер байқалған қажетті ауытқушылықтар бүкіл табынға тән жақсы байқалатын белгілерге айналады.

Көп жағдайда комбинациялық өзгергіштіктің немесе мутацияның салдарынан кейбір жануарларда тіпті 1 ұрпақта айқын байқалған жаңа

қасиеттер пайда болады. Сұрыптау және жұп таңдау нәтижесінде мұндай өзгерістер сақталып, бүкіл жануарлар тобына тән өзгерістерге айналады, олардың нәтижесінде алдағы уақытта жануарлардың жаңа топтары, тұқымдары қалыптасуы мүмкін. Қоянда, қаракөл қойында, қара күзенде, түлкілерде тері жүнінің түрліше реңді болуы осыған мысал бола алады.

Демек, селекционерлердің жануарларға қандай жолмен және әдістермен әсер еткеніне қарамастан, ол табынды жетілдіруге қажетті материалды ғана алады, ал сұрыптау мен жұп таңдау жасампаздық роль атқарады. Сұрыптау мен жұптаудың әсер етуі нәтижесінде керекті белгілер мен қасиеттер нығайып, күшейе түседі, жануарлардың жаңа типтері, тұқымдық топтар мен тұқымдары пайда болады.

Жұп таңдау – жануарлардың қолда бар тұқымдарын жақсартушылардың және жаңа, едәуір құнды топтары мен тұқымдарын шығарудың ең пәрменді тәсілі. Сонымен қатар, бұл асыл тұқымды мал өсіру саласындағы ең маңызды және күрделі мәселелердің бірі. Ата-енелерінің бағалы қасиеттері ұрпағына барлық уақытта бірдей өте бермейтіні ертеден ақ байқалған. Егер зауыттық жануарлардың қасиеттері ұрпағына нашар берілетін болса, онда жануарларды жұптауда қате жіберілуі мүмкін деп жазған болатын кезінде Г. Натузиус, яғни бұл атасының қасиеттері енесінің қасиеттеріне сай келмеген деген сөз.

М.М. Щепкин желісті жылқыларда жұп таңдау мәселелерін зерттей келе, кейбір айғырлардың белгілі бір биелермен жұптасуынан ғана бағалы ұрпақ алынатынын анықтаған. Жұптау белгілі дәрежеде сұрыптаудың жалғасы бола отырып, селекция жүргізілетін белгілерді нығайтып қана қоймай, оларды дамытады да.

Жұптау нәтижелері, негізінен алғанда, жұптастыруға іріктелген жануарлардың тұқым қуалау қасиеттеріне байланысты. Әрбір аталықты

барынша тиімді жұптау үшін және оларды таңдалған аналықтармен жұптастыру нәтижелерін алдын ала болжай білу үшін жекелеген жануарлардың, табындардың және тұтасымен алғанда тұқымның ерекшеліктерін, ондағы өткен жылдардағы мал жұптаудың нәтижелерін

терең әрі жан-жақты зерттеп отыру қажет.

Белгілі ғалым селекционер П.Н. Кулешовтың «Табынды жұп таңдау арқылы жақсарту көп білім мен шыдамдылықты және де мақсаттылықты қажет етеді. Кездейсоқ нәрседен немесе тек табандылықтан табынның кенеттен жақсаруын күтуге болмайды» деген пікірі осы уақытқа дейін маңызын жойған жоқ.

Шағылыстырылатын мал жұбын анықтағанда жұп таңдауда алға

қойылатын мына төмендегі негізгі мақсаттарды басшылыққа алады. Біріншіден – табын малына тән ұнамды қасиеттерді, өнімділік белгілерді

ұрпақтан ұрпаққа бекіту; екіншіден – ата-енесіне тән кейбір кемшіліктерді келесі ұрпақта жою немесе жөндеу.