§3. 1938 жылға каучук шикізатын үксату зауытыньщ кұрылысы және көк сагыз егетін орынды аныктау туралы. (Әзизов жолдастьщ баяндамасы - Мемжоспар)

• 
  Дайын болмагандықтан мөселені карау кейінге калды- рылсын. Мемжоспар мен Жерхалкомның Халкомкенестін 1938 жылгы маусымның 27-індегі (№16 хаттама, 5 т.) каучук пшкізат базасы жөне оны ұксататын зауыт салу ор- ны туралы каулыны орындауга үстірт карағандықтары атап өтілсін.
  
• 
  Мемжоспар мен Жерхалкомына Алматы облаткомы мен облжербәлімін, мүдделі ауаткомдар мен жербөлімдерінің жөне баска да мүдделі үйымдардьщ басшыларын катыстыра отырьш, 1938 жылы көк сагыз егетін жерді аныктау және каучук шикізатын үксату жөніндегі зауыт күрылысы ту­ралы мәселені пысыктап, Халкомкеңестің қарауьша 27 шілдеде енгізу.
  

(баяндамашы Мелехин ж. - Қаржыхалком).

Дауылбаев, Қарақүлов және Большаков жолдастарға пікір алмасуды ескере отырып, каулы жобасын қайта жасап, Халкомкеңестің бекітуіне үсыну тапсырылсьш.

Мерзімі - 3 кцн.

§5. Жергөнеркхалкомының №1 кірпіш зауыты туралы (Баяндамашы Скородумов ж. - Жергонеркхалком). Қаулы жобасы кабылдансын.

§6. Шеттен өкелінген түйелер туралы (Баянд. Холков- ский ж. - Жерхалком). 5-тармак кайта редакцияланғаннан кейін қаулы жобасы кабылдансын.

§7. Бершағыр кенішінің жұмысы және оның даму перспективалары жөнінде.

(Баяндамашы Скородумов ж. - Жергкөнеркхалком). Қаулы жобасы негізінен қабылданып, түкпілікті редак- циялау Төжиев пен Бекжанов жолдастарға тапсырылсын.

§8. Техбазаны 1938 жылдың астығын кабылдауга дайындау туралы (Халкомкеңесінің о.ж. 29-маусымдағы №655а қаулысы).

(Баянд. Брушковский ж. Республикалық астық дайындау Кеңсесі жөне Шибряев ж. - Дайындхалкомуөкілі).

• 
  Дайындаухалкомуөкілі енгізген Халкомкеңесі каулысының жобасы қанағаттанарлыксыз болғандықтан қабылданбасын.
  
• 
  Климентьев, Бектасов жөне Шибряев жолдастарға пікір алмасуды ескеріп 1938 жылғы егін астығын кабылдауға техбазаны дайындау жөніндегі Халкомкеңес каулысьгаың жобасын өзірлеп, Халкомкеңестің бекітуіне енгізу тапсырылсын.
  

Қаулы жобасы кабылдансьш.

§10. Жылкы зауыттарьшан колхоздарга жылкы сату туралы (Баянд. - Холковский ж. - Жерхалком)

Қаулы жобасы негізінен кабылданып, түкпілікті редак- циялау жөне жылкы зауыттарынан колхоздарга жылкы сату жоспарын нактылай Климентьев, Королев жене Бектасов жолдастарға тапсырылсьш.

§11. 1938 жылдын III тоқсанының қорынан күрделі күрылыска жөне өндірістік-пайдалану мүктаждарына материалдар бөлу туралы.

Халкоматтардьщ 1938 жылдың III токсаны қорьшан кур- дел! кұрылыска жөне өндірістік-пайда лану мұктаждарына материалдар белу жобасы жөніндегі алауыздьщтарьш карау Төжиев жолдаста өтетін кеңеске калдырылсын.

§12. Еңбекшіказак ауданы Қаракемер ауылындағы Воен- ведтің бұрынғы ғимаратын пайдалану туралы (Баянд. Қосыбаев - Комиссия)

Алматы облаткомы мен Еңбекшіқазақ ауаткомының Еңбекшіказак ауданы Қаракемер селосындағы Военведтің бұрынғы ғимаратын созылмалы ауруы бар адамдарға арналған аурухана ұйымдастыру үшін Денсаулықхалко - мына беру туралы үсыныстарымен келісілсін.

• 
  Алматы Облаткомына Ағартухалкомымен бірлесіп Түрген педагогикалык училищесінің жағдайын жаксарту жөне Түрген кентінің балаларын мектепке тарту жөніндегі іс-шаралар жобасын өзірлеп, 1-тамызға Халкомкеңес қарауына енгізу тапсырылсын.
  

Қүрамында Ондасынов, Климентьев, Дауылбаев, Бектасов, Бендет жөне Дедов жолдастар бар комиссияға Халкомке- ңестің тракторшыларға карызынан қүтылу жөніндегі шара- лар туралы қаулысының жобасын өзірлеу тапсырылсын.

§14. Халкомкеңестің кейбір мүшелерінің Халык Комис- сарлары Кеңесінің мөжілісіне кешігіп келуі жөнінде. (Ондасынов ж.)

Халкомкеңестің осы мөжілісіне Халық Комиссарлары Кеңесінің төмендегі мүшелерінің: Қаракүлов ж. (Денсау- лықхалком), Шибряев ж. (Дайьшдаухалкомуөкілі), ЬІқтыса- мов ж. (Өлеуқамхалком), Силантьев ж. (Орманхалком), Сары- нов ж. (Жеңілөнеркхалком), Жүмағүлов ж. (Совхоздар- халком), жөне Найденов ж. (Өнер істері жөніндегі басқарма бастығының орынб.) кешігіп келгендері атап көрсетілсін.

Осы жолдастарға Халкомкенес мөжілісіне кешігуге болмайтындығы атап көрсетілсін.

Халкомкенестьщ барлык мүшелеріне Халык Комиссар­лары Кеңесінің барлық мөжілістеріне уакытылы келу міндеттелсін.

§15. Күн төртібіндегі басқа да мөселелері туралы

Төмендегі мөселелерді карау кейінге калдырылсьш:

• 
  Қазөкілдікке 1937 жыл жөне 1938 жылдың бірінші тоқсаны бойынша жүргізілген қаржылык ревизияның корытьгадысы туралы.
  
• 
  Қазак КСР аумағында шешекке карсы егуді жүргізу міндеттілігі туралы.
  
• 
  Тамак өнеркөсібінің кейбір кәсіпорындарын облыстык бағыныстан республикалық бағьшысқа беру туралы.
  

Кеңесінің Төрагасы Н.ОҢДАСЫНОВ

ҚазКСР Халык Комиссарлар

Кеңесінің Іс басқарушысы Д.СЫРЦОВ

Зерделей карасаңыз, Үкімет алдында кандай қадау-қадау мөселелер тұрған. Шаруа шаш етектен, мөселе мьщ.

Мөжілістің басты мөселесі болып мал шаруашылығы каралған. Оньщ кисыны бар. Колхоздастыру кезінде асыра сілтеушіліктің салдарьшан кеміген мал санын қалпына келтіре алмай республика басшылары талай шаралар мен каулы-қарарлар кабылдаған. “ Асыра сілтеу болмасьш, аша түяқ калмасын” - деп, ұрандаған науканнан тұралаған шаруашылык каулы-қарармен көтеріле кояр ма?! Оған мемлекеттің колдауы, нақтылы іс-шара қажет.

Үкімет басшысы Оңдасыновтың мал шаруашылығының жай-күйімен танысудан бастауының бір сыры осында. Әрине, ауыз толтырып айтарлыктай көрсеткіш мөз емес. Мал басын көбейтудің жолы біреу - жем-шөп корын мол дайындау. Бүл бір жаңалық та емес, малшы ауылдың бала- сының тұжырымы. Тек айырмашылығы орта шаруаның оншақты койына емес, колхоз, совхоздың ортак малына молынан жинау керек. Мөселе осыдан туындады. Жем- шөптің мол корын жасау үшін жаңа техника - трактор, комбайн керек.

Қазакстан Үкіметі бүл мөселені шешу үшін 716,5 млн. сом каржы жүмсады. Соның аркасында Қазақстанда трактор саны 41 мыңға, астык оратын комбайн 12 мыңға, жүк таситын машина 14 мыңға жетті. Олар 330 МТС-ка шоғыр- ландырылып, колхоз, совхоздың сан-салалы жүмысын аткарды.

Алайда, жаңа техниканың тілін тауып, меңгеріп кете қоятьш мамандар жоктың касы. Үкімет алдында енді кадр даярлау мөселесі түрды. Оны шешу үшін Алматыда Ауыл шаруашылығы институты, облыстарда техникумдар жөне түрлі курстар ашылды.

Қаралған екінші мөселе - мақта жинау науканына өзірлік. Оңдасынов бүл саланы, макта өсірудің тауқыметі мен бейнетін бес саусақтай біледі. Әке мен анадан жетім қалып, ерте еңбекке араласқанда әуелі козы бакса, сосын күз бола үлкендермен бірдей, бел жазбай мақта теруге катысатын. Мақтаны дер кезінде, жаңбыр, кардьщ астында қалдырмай жинап алмасаң, жаз бойғы белшеден кешкен бейнетің далаға кетті дей бер. Соны білетін ол “кыс шанасын жаз дайындап”, күзде терілетін мактаға мемлекеттік деңгейде мөн беріп, шаралар белгілеп жатқаны.

Бейнеті шаш етектен болғанмен мақта күны жоғары, мемлекетке біраз табыс өкеледі. Бұрьш казақтар макта егуге кұмбыл емес-тін. Себебі - сан сала. Бір себебі - су жок, дала шөл. Жаңа өкімет жыл сайын жоспарды өсіріп, макта егудің көлемін ұлғайтып келеді. Соның аркасында оңтүстік облыстар үшін мақта шаруашылығы маңызды салаға айналды. 1941 жылы Оңтүстік Қазакстан облысындагы “Мақтарал” совхозы 5.3 мьщ гектардан 35 центнерден мақта алып, атактарын Одакка өйгіледі.

Сол күнгі каралған маңызды мәселенің бірі - астык жинау мен кабылдау жөніндегі Үкімет қаулысының орындалу барысы. Алайда, кабылданған каулыда кемшіліктің, камтылмай қалған мөселелердің көптігінен каулы жобасын кайта өзірлеу тиісті адамдарға тапсырылды.

Сонымен бірге қаралған мөселелер катарында №1 кірпіш зауытының жүмысы, Бершагыр кенішінің II- токсандағы күрылыс жоспарының орындалысы, тракторшыларға мемлекет карызьш өтеу жолдары... Қарап отырсаңыз кадау- кадау, өрқайссы бір-бір кеңестің жүгі боларлықтай. Елімізде шешілмей, тіптен әлі басталмай жаткан өзекті мөселелердің көп екенін аңғару қиын емес. “Үзын аркан, кең түсауға” салуға болмайды. Іс те, өрекет те пшрак, шапшаң болуды талап етеді.

Мөжіліс соңында жаңа Үкімет басшысы Оңдасынов жиналыска кешігіп келгендерге қатаң ескерту жасады, баскаларға қүлаккағыс ете отырып, бөрін тәртіпке шакырды.

Міне, Ондасьшов төрағалығымен өткен алғашкы мөжіліс үзын-ырғасы осы.

Осыдан кейін көп үзамай Орталык Үкімет “Қазакстанда мал шаруашылығьш өркендету шаралары” туралы мөселе қарайтын болып, Ондасынов Мөскеуге келеді. Алғаш рет Орталық Комитеттің алдында Қазакстандағы мал шаруашылығының барысы жайында баяндама жасамақ. Аудан, облыс көлемінде көп алдына шығып сөйлеп жүргенмен, Кенес Одағы бойынша жиылған алқалы топ алдына бірінші шығуы. Президиум толған ығай мен сығайлар. Сырттан естігендері болмаса көбін көрген емес. Бәрі айбарлы, бәрі сүсты. Ондасынов сырттай сабыр сактағанымен, іштей кобалжып түр.

Үкімет мөжЪгісін КСРО Халык Комиссарлар Кеңесінін Төрағасы В.М.Молотов баскарып отырды. Кезегі келгенде Оңдасынов мінбеге көтеріліп, сөзін бастай бергені сол еді, атағы жер жарған, күдайдан өрі болмаса, бері емес, “үлы Сталин” акырын басып, аспай-саспай Молотов касьша келіп отырмасы бар ма?! Отырғандардьщ бөрі пшрығып, етек- жеңдерін тез жиып, козғалақтап калды. Залдағылар да демдерін ішіне тартып алғандай, тыныштық. Онсыз да қобалжып түрған Оңдасынов Сталинді көргенде бір сәтке тілі байланып қалғандай, жағын ашайын десе үні шықпайтындай. Осыны байқай қалған, Сталиннің оябьшан шығып, өзімсініп алған Молотов табан астынан үзіліс жариялады да жіберді. Сөйтті де Оңдасыновты Сталинге карама карсы отырғызып, “Қазақстан Үкіметінің жаңа басшысы. Өзі жас болғанмен мал шаруашылығын жақсы біледі” - деп, таныстырды. Сталин болса қанжардай өткір көзімен Оңдасыновқа “шын ба?” дегендей, тесірейе бір карады да: “Тындайьш деп келіп едім, Вячеслав артынан өзің айтарсың” — деді де, асықпай басып шығып кетті...

Осьгаы естігенде Оңдасыновты коркак, дүрыстап мәселе қоя алмады деп, сыртынан мысқылдап күлгендер де болды. Ел билеуге енді араласқан, өзіне-өзі өлі сенімсіз, көптің алдында көсіліп сөйлеу төжірибесі жок, бар жоғы отыз төрт жастағы адамға, каһары мен айбаты бет қаратпай түрған “үлы көсем” алдында сасқалақтап калғанын “қорқак” деп қонжита салу обал болар. Ол мысқылшылдар Сталин қаһарын естіп-сезбеген, үйде, от басында отырып “батырсынған” пенденің пікірі-дағы. Жарайды, мөселе онда емес, мөселе сол сөттегі Молотов айтқан: “мал шаруашылығын жаксы біледі” деген бір ауыз сөзде.

Бір ауыз сөздін қүдіреті мен куаты осыншама алапат болады екен-ау! Сол бір ауыз сөзден кейін ес жиып, ширығып қалды. Сүрінейін деп түрған жерінен сүйеп калған Молотовқа алғысын талай айткан Оңдасынов. Мен “Наркоммын” деп шіренбей, кашанда карапайым жүретін осы бір жанды іпггей үнататьга. Енді екеуі тіптен жакын болып кеткендей. Кімнің-кім екенін анықтайтьга осындай тосын жағдай екенін Оңдасынов алғаш сонда түсінген.

Мемлекет кызметіне енді араласып жаткан жас Ондасыновты колтығынан демеп калған Молотов кім? Ол сол кездегі СССР Халык Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, яғни, Оңдасыновтың “үлкен үйдегі” тікелей бастығы.

Молотов (игын фамилиясы Скрябин) 1890 жылы туған. 1906 жылы РСДРП қатарына өткен. 1917 жылғы Февраль революциясы түсында партия Орталык Комитетінің Орыс бюросының мүшесі болған, Кенес өкіметінің түсында көптеген жауапты жүмыстар аткарған, 1930-1941 жылдары Халық Комиссар лары Кеңесінін Төрағасы, Төрағаның бірінші орьшбасары, сырткы істер министрі. Жүрттың бәрі тек “жолдас Сталин” дей алатын “күн көсемге” “Коба” дей алатын үш-төрт кана адамның бірі болған. 1957 жылы “антипартиялық топ” жетекшілерінің бірі ретінде компартия катарынан шығарылған. “Топтың” баска мүшелері өздерінің партиядан шығарылатынына бірауыздан дауыс бергенде, калыс калған жалғыз қайраткер.

Зейнеткерлікке шығып Мөскеуге көшіп келгеннен кейін Ондасынов арагідік Молотовпен кездесіп, өңгіме-дүкен күратьш. Шын тарих солардың өңгімесінде еді-ау. Бірак оны сол кезде кім кадіріне жетіп, жазьш-сызьш алдьі дейсің. Бірак бірде Молотовтың өзі Оңдасыновка өткен күндерден кітап жазып жатырмын депті. Кім білсін...

Содан, сол “коркак” Оңдасынов біраз жылдардан кейін “батыр” Оңдасынов атанады. Бүны Оңдасыновка он жыл орынбасар болған Дінмүхамед Қонаев ағамыз айтады.

“ - 1945 жылдың екінші жартысында партия Пленумы болып, біраз басшылар өзара сынға алынды. Скворцов бірінші хатшылықтан босатылып, баска жүмыс - Совхоздар Халык Комиссарлығына тағайындалды. Скворцов осы сонғы Пленумды өзі баскарып, жүргізіп отырды.

Дөл осы жолы Комиссарлар Кенесінің Төрағасы Ондасынов Нүртас Дөндібайүлы сөз сөйлей келіп, соңында:

• 
  Қызмет бабында қүрдай жорғалаған жағымпаздардан іргеңді аулак салғаныңьіз макүл, - деп еді, “Казахстанская правда” газетінің редакторы Нефедов орнынан атып түрып:
  
• 
  Жағымпазыңыз кім, ашып айтыңыз, - деп кақпайлай берді. Нүрекең қүланньщ касьшуьша мылтыктьщ басуы дөп келгендей, сол жерде каскайып түрып:
  
• 
  Жағымпаздың көкесі - мына Сіз! - деп, сілтеп-ак жіберді.
  

Мөскеу мен Қазақстан басшыларына жағымпаздана жүріп, өзіне біраз жағдай жасаған, кеудесі өсіп, мейманасы тасыған көңілді су сепкендей баскан, Нүрекен батырлығына іштей кол соғып, біз отырмыз”.

Айткандай, бұл өңгіме неден шығып еді? Енді соған оралайық. Иө, содан дуалы ауыздан шыккан Молотов сөзі шындыкка айналып, үшінші бесжылдык түсында Қазакстанның ауыл, мал шаруашылыгы біршама биікке көтерілді. Қазақстан Үкіметі мал шаруашылыгына жаңа жүйе енгізді. Әрбір колхозға жер жагдайларына, материалдық мүмкіндіктеріне орай мал фермаларын үыйымдастыруды міндеттеді. Оларды екі жылға салықтан, ет, сүт тапсыру міндетінен босатты. Халыктың түрмысы көтерілді. Үш жыл ішінде мал фермаларының саны 22 218- ге жетті. Оларға мемлекет тарапынан карызга қаражат берілді, ол жаңа техника алуға мал санын көбейтуге жүмсалды. Сонымен бірге астық, күріш, күнбағыс, картоп егетін егістік көлемі үлгайтылды.

Қазакстанның осындай жетістігі Нүртас Оңдасынов омырауына ең жоғары награда Ленин ордені болып, 1939 жылы 1 наурызда тагылды.

Осы кезде көршілес жаткан Өзбекстан еңбекшілері шел жөне шөлейт даланы суландыру бастамасын көтеріп, ВКП(б) Орталык Комитетінін алдына мөселе койды. Орталық оны хош алып, туыскан республикалардьщ көмегімен аз ғана уақыт ішінде Үлкен Фергана каналы салынды. Бүл бастама казақстандыктарды жайбаракат калдырмады. Себебі, жер көлемінің басым көпшілігі шел болгандыктан Қазакстан үшін су кашаннан тапшы, зөру еді.

Сол зөрулікті жоямыз деген жоба-жоспарлар әр замандарда болтан. Соның бір шарасы - Сібір езендерін Қазақстанга бүру, Ертіс - Қараганды каналын салуды кыркыншы жылдардың басында Үкімет тарапынан Ондасьгаов та көтерген. Ол туралы “Елеулі кезендер есімде” макаласында (“Орталық Қазакстан” газеті, 13 июль, 1986

ж.) Нүртас Ондасьшов былай дейді:

“Үлан-байтак жері бар республикамыздың бір мүктажы су екенін өмір алга тарта берді. Күн санап өсіп келе жаткан өндіріс ошактары да су болмаса дөрменсіз. Болашак кеніштерге, зауыттарга, ауылдарга, кенттерге, энергетикага орасан мол су керек. Жаз күндері су күнделікті шаруага, тіпті ауыз суға жетпей жатады. Сондьщтан да, алдымен осы мөселені шешіп алу кажет болды.

Бізде ол кезде су шаруашылығының мықты мамандары жок болатын. Дегенмен халык, үшін қажет нөрсені іске асыру жолында діттеген бетімнен кайтпай, әдебиетті копардым, қарастырдым. Революциядан бұрын да әр түрлі ғалымдар мен инженерлердің Солтүстік өзендерін Орта Азия мен Қазақстанға бұру жөнінде жоба-жоспарлары болған. Алғашқы идеяны айтқан Ресейдің белгілі инженері Демченко. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін бұл идеяны кайта көтерген гидротехник Монастырев. Жиырмасыншы- отызыншы жылдары бұл мөселемен Букинич, Ботвинкин белсене айналысты. Отызыншы-елуінші жылдары Макаров, Давыдов, Миллер-Шульга сүбелі еңбектер жазыпты. Соларды кайта көтердік. Ал, Давыдовпен кезінде Қызылорда су шаруашылығында аз уакыт бірге кызмет істегенмін. Соны іздестіріп, Мөскеуде инженер-гидролог екен, колкалап Қазақстанға шакыртып, кеңес алдык. Ертістің суын Қарағанды аркылы Жезказған даласына жеткізу идеясы көбіміздің көңілімізге конған болатьш. Бүның бәрі соғыс алдындағы, 1939 - 1940 жылдардың өрекеті еді.

Ойламаған жерден согыс басталды. Мемлекет, халык алдында бүдан маңызды мәселелер түрды. Алайда, Жеңіске жетіп, ес жиған соң Ертіс - Караганды каналын салу мөселесіне кайта оралдьщ. Ертіс - Қараганды каналының жобасьш жасауды, іздестіру жүмыстарьш жүргізуді Мәскеу - Орталык Комитет КСРО Су шаруашылыгы министрлігіне тапсырды. Содан, 1951 жылы, яғни, мен мемлекет басшылығынан кеткенге дейін төрт миллион сомдай қаражаттың жүмысы атқарылды...”.

Бастауын осы жылдардан алған канал күрылысы 1968 жылы бітіп, Ертістен шыккан су Сарыарканы бетке алып, зарығып отырған Қарағандыға жеткен...

Айта берсеңіз, бүл сайын далаға су өкелу, егін, бау-бакша егу Оңтүстіктің шөлді аймағында туып-өскен Оңдасынов ата-бабаларының бағзы заманнан арманы болған. Бірак, ол арман күйінде ғасырдан-ғасырга жалғасып келген. Көктемгі еріген қардьщ, мол жаңбырдьщ суынан нөр алып, жайкалып шыккан егін шілденің шіліңгір ыстыгына төтеп бере алмай, табаны күрғап, таңдайы кеуіп, мейірі канып ішер суга зар болып, акырында бидай басы ерте сарғайып, өнім сапасы да, салмағы да түсіп кететін. Қып-кызыл бейнетпен өсірген макта, бидайына су жеткізе алмай, өз өкесінің кун ұзакты арык жағалаған кездерін талай көрген. Енді міне, сан гасырлык ата-баба арманы, әке мұратының орындалар орайы келіп тұр. Қапы қалмау керек.

Содан, шөлді аймактарға су коймалары мен бөгеттер жасап, каналдар, құдыктар казу керектігін, оның халык шаруашылығын дамытуға үлесі үлан-ғайыр екенін ғалымдар зерттеуіне сүйене отырып, КСРО Мемлекеттік Жоспарлау комитеті мен Су шаруашылығы министрлігіне Қазақстан Үкіметі атынан ресми хат жазды. Хатты алып Мөскеуге өзі барды, министрлермен ауызба-ауыз сөйлесті, баска да ыкпал етупгі, билігі биік басшыларға кірді, бірінен көмек сүрады, бірімен акылдасты... ақыры мөселе оңынан шешілді, келгендегі максат орьшдалды.

Соньщ нөтижесінде - Батыс Қазақстан облысьшан Орал- Көшім, Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облысьшан Талас- Асы, Келес, Бөген-Шаян, Алматы облысында Жаңа Антоновка су коймалары салынды. Шөлді даланы сулан- дыратын Киров магистральдык каналы кеңейтіліп үзар- тылды.

Қаражатты карык кылып бере коятын Орталык па? Бөлінген ақшаның өзін жүз барып, аяғыңнан сарсылып, табаньщнан тозып жүріп, өрең аласың. Бүл жолы, бірак Оңдасынов ешкімге жальшбады, артык каржы сүрамады. Қүрылыс жүмысына күны қымбатка түсетін көрші ағайындарды көмекке шакырмай-ақ, республиканың ішкі резервінен каражат тауьш, “халыктық күрылыс” жариялап, бөгендер мен каналдарды екі жылдың аумағында салып шықты.

Ендігі жерде су жеткен аймақтарды игеріп, колхоз, совхоздар үйымдастыру керек. Мөселені өмірдің өзі Үкімет я л дыня осылай көлденең тартты. Содан Үкімет қаулысымен Қызылкүм, Мактаарал жерінен жер кайырылып, жаңадан Киров ауданы күрылды. Сағымы ойнап, шаңы аспанға шығып жаткан шөл далада түрғын үйлер бой көтерді, октаудай түзу көшелерге ағаш отырғызыльш, асфальт жол салынды. Тың жерге халык куана коныс аударды. Өмірі тандайы жібіп көрмеген, төсінде егін өспеген 145 мың гектар жер суландырылып, макта, бидай, күріштен мол өнім алына бастады. Жана колхоз, совхоздар дүниеге келді.

Осындай республика үшін, халык үшін маңызы зор игі істің басында Үкімет басшысы Оңдасынов болмады, жүрмеді деуіміз қисынсыз шығар, өрине. Қайта, экскаваторлар мен трактор үні даланы жащыртып, еңбек көрігін қыздырып жаткан ортаға, шөл далаға болашағы зор далаға, куана- куана талай келген шыгар-ау!

Бұл кезде өлі Одак бойынша астык мөселесі шешілмеген болатьш. Басқа республикаларда егіс көлемі көп болғанмен, өнім беруі өте төмен еді. Соның салдарынан жалпы Одак халкын астықпен, яғни, нанмен қамтамасыз ету киындьщқа түсті. Ата-бабамыз “Аттьщ жалы, түйенің комында” жүріп корғаған, сактаған жеріне “Орталыкта” отырған ағайындардьщ “оң” көзі баяғыдан түсіп, назары ауьш келген. “Айналдырған жау - алмай коймайды”, акырында сол Орталык, 1940 жылы астьщты бірден 6,8 млн. гектарға егуді міндеттеді.

Ал, мұндай көлемде астык егуге Қазакстан шын мөнінде кай жағынан болсьш өзір емес еді. Мұнша мөлшерді игеретін біріншіден техникалық кұралдар: трактор, комбайн, машина... жетіспейтін. Мұндай бірден көп көлемге егін егіп көрмегендіктен, төжірибенің жоктығынан еңбекті ұйымдастыруда бей-берекеттік орын алды. Оның үстіне колхозшыларды ынталандыратын еңбекакы мөлшері аньщталмады, ескі тарифпен төленді. Оның үстіне Қазақстанның Шығыс жөне Солтүстік облыстарында сол жылы ауа райы күрғақ болып, көп жердің бидайы қурап, өнім сапасы мүлдем төмен түсіп кетті.

Тарихты білетін, Ондасьшовпен кызметтес болған адамдар арасында мына бір: “Тыңды көтеруге Шаяхметов пен Оңдасынов карсы болған” деген өңгіме бар. Біз соның растығына сенеміз. 1940 жылғы 6,8 млн. гектар жерді жыртып, егін егуден пайда таппақ түгілі, шығарған шығын да жаба алмады. Ягни, республиканың солтүстік жағына егін егу экономикалык жағынан тиімсіз. Міне, карсы болудың басты себебі осы.

Екіншіден, көп көлемде жайылымдарды жыртып, егін салу, мал шаруашылығына зиянын тигізеді деп есептеді. Қазактың кашаннан күнкөрісі, жанбағары - малынан екінші рет (1930-1933 жылдардағыдай) айырғылары келмеді.

Үшіншіден, өрине, бүны олар айғайлап айта алмады, жүрек түкпірінде сактады. Ол - Тың жерді игереміз деп, сылтауратып, казактарды ата-мекенінен ығыстырып, орыстардың каптауынан қауіптенуі. Себебі, Ортальщтың ұйғарымымен бір ғана 1940-1941 жылдары 21 мың отбасы көшіп келді. Орталык оларға үй салып, бау-бащпаға жер беріп, тіптен мал, қүска дейін колхоздар есебінен бергізіп, камкорлыктарын “үзакта” жатып аямады. Осының бөрі оларды сескендірген еді.

Ал, 1961 жылы 22 наурыз күні пойызбен ел шетіне дейін шығарып салып бара жатқан Қонаевқа Хрущев: “...было большой ошибкой, что целиной занялись очень поздно. Это ошибка Скворцова, Шаяхметова, Ундасынова” - депті.

Шаяхметов, Ондасыновтар билік басынан кетісімен, Тьщ жерді игеруді сылтауратып, бөтен, бөгделерді каптатканын көзімізбен көрдік кой.

Осындай маңызды мөселелерді көтеріп, оны шешеміз деп жүргенде Қазакстан Республикасының күрылғанына 20 жыл толыпты. Алайда, осы жиырма жылдың Қазакстан тарихында алатын орны ерекше. Себебі, оку, онерсіз караңғылыкта бар ғүмырың өтетін болды-ау деп, өмірі өкінішпен өткен Абай - арманы, Мүхтар - мүраты орындалған жылдар болды! Жаппай сауаттанған, жасы - білім, үлкені — ғылым куған, жаңа омірге - қүлшыныс, жаксы өмірге — үмтылыс жылдары болды.

Жиырма жыл ішінде бүрын-соңды болмаған каркынмен өндіріс, оның ішінде ауыр онеркөсіп дамыды, тіршіліктің күре тамырына айналған Түрксіб темір жолының күрылысы бітті, алғаш өуе жолы ашылды, автокөліктер көбейді, жеңіл өнеркөсіп дамыды, комір, темір, мүнай өндірісі ашылды, мал өнімдері өсті, дөнді дакылдар мен бау-бакша көбейді...

Сөйтіп, экономикасы артта қалған мешеу елден, Қазакстан Кеңестер Одағы бойынша өркендеген, өскен республикалар қатарьша косылды. Қалай болғанда да, казак халкы материалдық та, моральдық та жағынан жаңаша бір белеске көтеріліл, ерекше бір кезеңді басьшан өткеріп жатты.

Қайтерсіз, дөл осындай жаңару, түлеу кезеңінде ойламаған жерден Үлы Отан соғысы басталды. Ойламаған жерден? Жок, сөйтсек, ол ойламаған жерден емес, халықаралық жағдай өбден шиеленісіп, соғыстьщ түтануы өне, міне деп, үлы державалар бір-бірімен теке-тіресіп түрған кез екен ғой. Ол жағдайларды жасырып, Сталинге кір жуыткысы келмегендер, жауырды жаба токыпты. Бүл шындық талай жылдар өтіп, талайлар калғанда барып айтыла, жазыла бастады. Бұл да сол Кеңес саясатының жаманды жасырып, жокты асырып айтатын айла-шарғысының бір түрі.

Нактылы деректер не дейді, назар аударайык.

“Отызыншы жылдары Германия мен Жапония соғыс ошақтарына айналды. 1933 жылы фашистік диктатура орнағаннан кейін Германия империализмінің ең алдымен СССР-ге қарсы бағытталған екпінді күшіне айналды. Германияның фашистік үкіметі бүкіл дүние жүзін жаулап алып, үстемдік жүргізу жоспарьш жүзеге асыруға тырысты. Жапония мен Италия да дүниені кайта бөлуді калады. СССР-ге ғана емес, Үлыбритания, Франция, АҚШ-ка да кауіп төнді. Капиталистік елдердің антисоветтік топтары Германияны СССР-ге айдап салып, екеуін де әлсірету, СССР- ді фашистердің колымен жою саясатын жүргізді. Капитализм жөне социализм системалары арасьшдағы басты кайшылык Екінші Дүние жүзілік соғыс алдында осылай байкалды.

1936 жылы Германия мен Жапония “Антикоминтерн пактісіне” кол койды, бүған 1937 жылы Италия косылды. Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935-1936 жж. Эфиопияда, Германия мен Италия 1936-1939 жж. Испанияда соғыс жүргізді. 1937ж. Австрияны косып алды. Германия тарапынан қауіп төнгенде, Чехословакия СССР көмегінен бас тартты. Англия, Франция “араласпау” саясатын үстанды. Германия 1939 ж. мартта Чехословакияны, Литванын Мемель облысын, апрельде Италия Албанияны басып алды.

Үлыбритания мен Франция өз мүдделерін корғап калу үшін Польша, Румыния, Греция, Түркияның “төуелсіздігіне кепілдік” берді. Франция Полыпаны Германия шабуылынан қорғауға міндеттенді. Үлыбритания, Франция үкіметтері коғамдык пікірден сескеніп, өрі Германияға кыр көрсету үшін 1939 ж. СССР-мен Мөскеу келіссөздерін жүргізді. Бірак олар коллективтік кауіпсіздік шартына келіспеді. Совет Одағы сәтсіз келіс сөзді тоқтатып, өз қауіпсіздігі үшін Германиямен өзара шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж. 23 авг.) келісті...”

Міне, Сталинді шатастырған осы келісім. Ол келісім күшіне сенді. Сенім деген жаксы-ау. Бірак Сталин секілді Үлы державаны баскарып, басқаларға колайсыз когам - социализм туьш ұстап отырғанын ұмытпау керек еді де, сене отырып, сезіктенуі керек еді. Оған себеп те бар еді ғой. Қараңыз, 1940 жылдың июнінде Италия Үлыбритания мен Францияға соғыс жариялады. 1941 жылы Балкан кампаниясы аркылы Югославия мен Грецияны жаулап алады. Югославияда фашистік Хорватия, Сербия “мемлекеттері” құрылып, Румыния, Венгрия, Болгария, Финляндия фашистік одактың кұрамына енді. Жаулап алған жерлерде фапшстер халыкты аяусыз азаптады, атты- шапты, Германияға кара жүмыска аттандырды, лагерьге камады.

Осындай халыкаралық ахуалды көре-біле отырып, жайбаракаттык таныту Сталинге тагылар басты кінә, сосьш күнө! Сол кателіктің күрбаны болып, таңғы үйқы күшагында камсыз жаткан каншама отбасы, ауыл-село, шарасыз шекарашы-солдаттар қыршынынан киылып кетті емес пе?! Техникасы, ок-сайманы аз, өлсіз Қызыл Армия акырында Мөскеуге дейін шегінді. Талай кала мен село жау колында өп-сөтте калып, отка оранды. 1939 жылдан бері фашистік Германия каншама елде соғыс отын түтатпады. Тіптен үй іргесіндегі Чехославакия, Польшаға келгенде қуаты өлсіз келісімге сеніп отыра бермей карулы күш пен армияны алдын ала ел шетіне, шекараға неге төкпеді?! Онда мүндай есепсіз кырылыс болмайтын еді. Бүл мен ашкан жаңалык емес, өлемдік тарихшылар, саясаттанушылар аузында жүрген пікір-түжырымдама.

Осылай опасыздыкпен - 1941 жылдың 22 маусымында (июнь) Германия өзара шабуыл жасаспау келісімін бүзып, түткиылдан соғыс бастады. Бүкіл Кеңес Одағында төтенше жағдай орнады. СССР Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті күрылып, оның төрагалығьгаа И.В. Сталин тағайындалды.

Бір сағаттың айналасында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне ел басшылары түгел жиналып, пгүгыл шаралар белгілеп, накты нүскаулар алды. Үш күннен кейін - 25—26 маусымда Орталык Комитеттің V Пленумы болды. Онда өнеркөсіптен бастап, колхоз, совхоздарға дейін еңбекті майдандағы жеңіске бағыттау жолдары мен шаралары көрсетілді. Ол нүскаулар облыс орталыктарына, өр аудан, ауылға өп-сөтте жетіп жатты.

Ел-жүртқа үрей енгізбей, сабырлылықпен, байсалды- лыкпен, акылмен басқару кажеттігін түсінген ел басшылары Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінің бірінші хатшысы Николай Александрович Скворцов, Халык Комиссарлар Кеңесінің Төрағасы Нұртас Дөндібайұлы Ондасыновтар радио мен баспасөз беттерінде бірлік пен татулықты ту етіп, адам бойындағы ең асыл касиет - Адам рухынан туындайтын ЕРЛІК екенін баса айтып, Отан- Ананы коргауға ундеді.

Бұдан кейін жер-жерде, фабрика-зауыттарда, өндіріс орындарында, ауыл-артелдерде, мектептер мен жогары оку орьшдарында, ғылым мен мөдениет мекемелерінде майдан митингілері басталды. Бүкіл экономика мен Қазакстан халкының күш-жігерін майдан мүддесіне, жауды жеңу максатына жүмылдырды. Қазақстан халкы бүл міндетті парызым деп кабылдады. Өз еріктерімен Отан корғауға ниет білдірушілер әскери комиссариаттарға алғашқы күннен-ак арыз бере бастады.

Республиканың Халық Комиссарлар Кеңесі жанынан елдегі төтенше жағдайға байланысты істі жедел үйымдастыру бюросы күрылды. Бюро жүмысьш Совнарком Төрағасы Ондасынов өзі кадағалап, басшылык жасады. Сан- салалы шаруа, мөселенің шүғыл көбеюіне байланысты Ондасынов өзіне бес орынбасар, он бір көмекші алды.

Республикадан аткыштар жөне атты әскер бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілердің полктары өр түрлі өскер саласының ондаған батальондары жөне соғыстың алғашкы күндерінен-ак Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазакстан, Қырғызстаннан шакырылған жігіттерден 316-аткыштар дивизиясы жасақталды. Осы дивизияға байланысты болған мына бір сөтті айтпаска болмас.

1941 жыл. Жаз. Совнарком Оңдасыновты көмекшісі:

• 
  Сізге, Қырғызстаннан генерал Панфилов келіп отыр, қабылдауыңызды өтінеді, - деді.
  

Менің шен-шекпеніме карап батьф деп калмаңыз, нағыз батырлар майданда жүр. Өскери адам мүндай сын сөтте ауылда емес, соғыста жүруі керек, - деп, Үкімет басшысына карап жымиып алды да. Сондыктан жауынгерлерімді жасактап, жеделдетіп мен де соғыска аттанып кетсем деп едім... сондай тапсырма да алдым... - деді байсалды үнмен.

• 
  Күнделікті хабарды естіген сайын кабырғаң кайысады. Қиын сэт болып тұр. Тапсырма алсаңыз, көмектесеміз.
  

Қазакстаннан жасақталған 316-атқыштар дивизиясына Мөскеуге тірелетін негізгі, өзекті жолдардың бірі Волокаламск тас жолын корғау тапсырылды. Дубосеково разъезі түбінде 28-гвардияшы-панфиловшылар жаудың 50 танкісінің шабуылына карсы түрды. Саяси жетекші В.Г.Клочковтың жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп: “Ресей байтак, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда Мөскеу!” деген сөзі бүкіл майданға үран болып тарап кетті. Жиырма сегіз жауынгер - орыстар, казактар, украиндар, кырғыздар

• 
  4 сағат бойы өршеленген жауға тойтарыс берді. Бөрі дерлік каза тапты, бірак жауды Мөскеуге жібермеді.
  

• 
  Нүртас Дөндібаевич, біз тек Жеңіспен ғана ораламыз. Сіз сонда бізді өндетіп, оркестрлетіп карсы алатын болыңыз!
  
• 
  деп, жарқырай күлген бейнесі көз алдына келді. Жакын досын жогалткан адамдай, өзіне-өзі келе алмай, кабинетінде үнсіз отырьш қалды. Жанын жүбатар жебеу іздеді.
  

Алғапщы үш айдьщішінде 238, 310, 314,357 жөне 391 атқыштар-дивизиясы қүрылып, Совнарком Ондасынов олардың біразының алдында сөз сөйлеп, шығарып салды.

Қарулы күштер мен еңбек армиясының катарында 1.8 млн. шамасында казакстандықтар болды. Солардың да талайының алдында Совнарком Ондасынов сөз сөйлеген. Онда ол күрғак ұрандарды шұбатпай, адамда тағдыр дегеннің болатынын, онымен өмір сүруге тура келетінін айткан, сол тагдыр сендерге Отан коргауды бүйырып тұр, сондықтан аянбай, жауды жеңіп қайтыңдар... деп жол болсын айтқан.

Соғысқа кажетті заттарды жіберуден Қазакстан аянып калган жок. Республика майданга 1,5 мың трактор, 110,4 мың жылкы жөне 16,2 мың арба жіберді. Бүл ауылдағы жүмысты ауырлатып жіберді, бөрін колмен аткаруга тура келді. Одан шыгудың бір жолын - арба өндірісін іске косып, көлікті көбейту болды. Үкімет бұл жөнінде каулы шыгарып, жергілікті өнеркөсіп халык коммисары Өтебаевка 1941 жылдың бірінші жартысында отыз мың арба шығаруды міндеттеді. Бар ауыр жұмыс: шөп шабу, тасу, астык жинау, камбаға кұю карт пен әйел, бала мойнына тусіп тұрғанда бұл үлкен жеңілдік болды.

Енді бір ай өтпей-ак, неміс фашистері басып алған аудандардан ауа көшкен халык Қазакстанға ағыла бастады. Халыкпен бірге ірі кәсіпорындар мен зауыт, фабрикалар да келді. Бүл орайда цифрларды сөйлетер болсак: 142 өнеркөсіп орны, оның ішінде ірі ауыр жөне орта машина жасау зауыттары, аяк киім, токыма, макта-мата фабрикалары бар еді. Эвакуацияланғандардың үштен бірі калаларға, ірі өнеркәсіп ортальщтарына жайгасты. Ерекше көңіл балаларға, карт адамдарга бөлінді. Қазакстанға 149 жетім балалар үйі мен 16 жарымжан балалар үйі көшіп келді. Осының бәрін жайғастыру, бәріне киім, тамак, жатар орын, төсек, баспана тауып беру Қазакстан Үкіметінен бастап, жер-жердегі атқару комитеттеріне жүктелді.

Мемлекеттік Ортальщ мүрагаттагы №1137 кордың, №9 тізбесіндегі 142,143 істер біздің назарымызды көп аударды. Папкага жинакталған жедел хаттардың айтары өр алуан. Тек тақырыбы біреу - “Совнарком, Ундасынову”.

“Кривой Рогтан шыккан 300 окушы Алматы станциясында түр. Оларды Петропавлдің темір жол училищесіне орналастырмакшымыз.

Эвакуация Кеңесінің Секретары Кузьмин * * *

“Мөскеуден 120 өнер кайраткері шықты, қарсы алып, орналастырыңыздар.

Мөскеу. Өнер комитеті”.

•к "к "к

“Украинадан шыккан 500 оқушы Оралға келіп тұрып калдык. Бізді кайда орналастырасыздар, жедел хабарлаңыздар”.

“Қарағанды кабылдамай жатыр, кайда орналасты­расыздар, жедел шешіңіздер.

Жер аударылғандар”.

• 
  
  жүктеу/скачать 2,98 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: