АрманғА ҚУҒан жетер

деген нақылды Нүртас Ташкентте, институтта оқьш жүргенде, қазақ өдебиетінен сабақ берген үстазы Мүхтар Өуезовтен мың бір қайтара естіген. Диқаншының баласы - танымы да диқаншылықтан аспаған, сауаты өптиектен, білімі - Қүдай біреу, Пайғамбар оның қүлы” деғеннен артыққа өресі жетпеген Нүртас үшін Әуезов кемеңгердің кемеңгеріндей көрінетін.

“...Өуезов арқылы біз өлем өдебиетінің небір інжу- маржанынан сусындап, өр елдің қилы-қилы тарихымен таныстық. Көңіліміздің көкжиегі кеңейді. Әр сабақ сайын үстазымыз: “білім, ғылымсыз - даму жоқ, басқа хальщтардан қалмау үшін оқу керек балалар, оқу керек, ғылым керек...” - дегенді күн сайын қайталаудан жальщпайтын, ” - дейді, Оңдасынов үстазы жайлы. Ал, даньннпан Абай: “Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады” - дейді. Естілігі болар, Оңдасьшов билік басьша келген күннен бастап Абай арманын, Мүхтар мүратын іс жүзіне асырсам деген қайраткер болды. Ол — білім, ғылым, өнер, мөдениет саласында қазақ халқын бір сатыға көтерген нағыз жанашыр басшы.

Сол Өуезов тағы да сол кездерде былай дейді: “Түбінде қазақ жүртының басынан өлденеше төңкеріс өтер. Бірак іс

басында жүрген азаматтардың, сол замандардан белгі болып қалмауы үят. Қолдан іс келетін заманда елдің бір тілегін орындай алмау — үят іс. Істейтін уакытты сөзбен өткізсек, караңгы елдің алдьшдагы міндетімізді сөз деп үкканымыз, одан баска жауапқа орьш да калмайды.” Бүл Әуезовтың колында бнлігі бар ел кайраткерлерін кайраған, үятын ояткан халі еді. Қайтсін! Ел ішіндегі сауатсыздыкты жою ашы ішекше жиырма жылға созыльш, берекесіз больш бара жатса.

Естілігі болар, үстаз сөзінің паркын тез түсініп, елдегі сауатсыздьщты түкігілікті жоюды қолға алды. Ол сол кездегі партияның да басты саясаты болатьш. Жалпыға міндетті оку жүйесі енгізіліп, балалардың бәрі окуға тартылды. Мектептер көбейді, ересектерді оқытатын үйірмелер ашылып, жүмысы жанданды. Соның нөтижесінде 1939 жылы жүргізілген халық санағы бойынша, Қазакстан халқының 76,3 пайызы сауатты болды. Халыктың сауатты- лығы жағынан Одақ көлемінде бүрын соңғы жағында жүрген Қазақстан Республикасы 5-орынға шықты. Осыдан- ақ, атқарылған шаралардың, іс-өрекеттердің қандайлық дөрежеде болғанын аңғару қиьш емес.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюро мүшесі ретінде ол, ең алдымен мөдениет мөселелеріне жауапты болды. Қырғын соғыстың қиындықтарына қарамастан, Қазақстанда көптеген өнеркөсіп, мөдениет объектілері салына берді. Нақ Оңдасыновтың қолдауымен, қажет болған жерінде талап етуімен дөл сол соғыс жылдарында Қазақ Мемлекеттік консерваториясы, Шет тілдер институты, Одақ бойынша дара оқу орны - Қыздар педағоғика институты, Дене төрбиесі институты, Шымкент технология институты, Қарағанды мен Семей медиңина институттары, Қарағанды кен институты жөне барлық облыс орталықтарынан дерлік педагогика институттары ашылды.

Дөл осы кезде латын әрпінен орыс өрпі—кириллиңаға көшуге тура келді. Амал жоқ “Орталықтан” келген бүйрық солай. Әйтпесе, латьш өрпімен сауатьш ашып, білімін көтеріп қалған көпке басқаға ауысу оңай болған жоқ. Үкімет жаңа өріпке көшудің де жүмысын жақсылап жүргізіп, аз уақытта оны да аяқтайды. Мынау соның басты қүжаты.

Жаңа әліпбиге көшу ісіне нақты басшылық жасау және ол жөніндегі шараларды жүзеге асыру үпгін Үкімет комиссиясын үйымдастыру туралы

Қазақ ССР-ы Жогарғы Кеңесінің V сессиясы кабылдаган “Қазақ жазуын латыншаланған түрінен орыс графикасы негізіңдегі жаңа өлілбиге көшіру туралы” Заңның 4-бабына сөйкес, Халық Комиссарлары Кеңесі Қаулы етеді:

Жаңа әліпбиге көшу ісіне нақты басшылық жасау және ол жөніндегі шараларды жүзеге асыру үшін Н.Оңдасынов жолдастың төрағалығымен, қүрамында комиссия мүшелері Я.Яважник (ҚК(б)П ОК), И.Шәріпов (ҚазССР ХКК), Г .Бүзырбаев (ҚК(б)П ОК), М.Өбдіхалықов (ағарту халкомы), С.Баишев (“Соңиалистік Қазақстан” газетінің редакңиясы), И.Ф.Киселев (ХКК жанындағы баспасөз жөне баспалар істері жөніндегі баскарма), Л.М.Резник (Казполиграфтрест), Ө.Серсенбаев (Қазақ мемлекеттік баспасы), С.Кеңесбаев (тіл маманы), С. Аманжолов (тіл маманы, ҒА-ның Казфилиалы) бар Үкімет комиссиясы күрылсын.

Қазақ ССР Халық Комиссарлары

Кеңесінің Төрағасы Н.ОҢДАСЫНОВ

Қазак ССР Халык Комиссарлары

Кеңесінің Іс басқарушысының

орынбасары Н.СОЛОВЬЕВ

Қазақстанда жалпыға бірдей міндетті оку ойдағыдай жүргізілді, мектеп жасындагы балалар жүз пайыз- оқуға тартылды. Жалпы білім беретін 19 мыңдай мектеп, 125 техникум мен арнаулы оқу орны болды, бүларда 1,5 млн. адам оқыды. Жастардың жоғары оку орындары мен техникумдарға окуға түсу ынтасы есті. Қазакстанда 1941 жылы жоғары оқу орындарының саны 20-ға жетіп, оларда 10,5 мың студент оқыды. Бүрынғы көшпенді қазақтың балалары аз уақыттың ішінде: инженер, мүғалім, дәрігер, техник ... мамандықтарын меңгеріп, халық шаруашылы- ғының әр саласьша аттанып жатты.

Ал, Қазакстанның жеке Ғылым Академиясын кұру, Үкімет баснн>ісыньщ алғанщы күннен арманы болған. Дәл осыған орай Оңдасыновтың өзі:

байкап қарасам, Орталық Ғылым Академиясыньщ Қазақстан бөлімшесінде қазак ғалымдары жоқтьщ қасы, бәрі дерлік басқа үлттьщ өкілдері. Олардың өзі ана жер, мына жерден жүмыстан шығып калғандар. Оның бөрін біліп отырмыз. Бөлімшенің бастығы күнім өтсін деп отырған бір адам, Қазакстан өссін деп отырған ол жоқ. Түскен хат, арыз- шағым, үсыныс болса бөрін папкеғе салып Орталық Ғылым Академиясының президентіне жібереді. Ол колынан келсе жауабын береді, келмесе, сол күйінде сонда аяқсыз қалып жатады. Енді не істеу керек? Қазақстан ғылымын көтеру үшін өз ғалымдарымыз болу керек. Оны қайдан табамыз? Әлғі ғалымдардың бірде бірі КСРО Ғылым Академиясына мүше де емес екен. Республика ғылымы жеке қүрыла қалған жағдайда оған жетекші болып, істі үйіріп өкете коятын адамды тағы да көре алмай түрмын. Ғалымдардың тізімін алып, сараптап шықтым, кейбірімен өңгімелестім де. Көңілім ешкімге түрактамады.

Бір күні ойыма біраз бүрын “Социалистік Қазақстан” мен “Казахстанская правдадан” мақаласын оқыған Қаныш Сөтбаев деген түсе кетті. Өзіме мақаласы, тың ойлары, идеялары өте үнаған еді. Мақаласын сақтап та койған болатынмын. Орынбасарларыма тез Сөтбаевты табьщдар дедім. Олар тапты. Ол Жезказғанда геологиялық экспедиңияны басқарып, далада жүмыста екен. Өзім Мөскеуге жүрейін деп жатқан болатынмын. Сөтбаевтың сонда келуін өтіндім.

Сөйтсем, Сөтбаев “Алашорданьщ мүшесісің” деп, кай күні, қай сағатта алып кетер екен деп, көңілі күпті болып жүргенде: “Сізді Совнарком Оңдасынов шақырады” дегенде ойланбастан Мөскеуге тартқан ғой. Оны маған кездескенде өзі айтып, ризашылығын білдіргені бар.

Содан екеуміз Мөскеуде, Қазақстанның түрақты әкілеттілігінде кездестік, өңгімені төтесінен бастадым:

- Қазақстанның ғылымын қолға алу керек. Үлттық ғылым докторларын, кандидаттарын өсіріп шығару кажет. Конкурс үйымдастырып талантты жастарды аспирантураға қабылдаған жен. Ал қаражат жөнінен қам жемеңіз, мен осы орында отырғанда ол жағынан таршылық көрмейсіз.

Менің үсынысыма Қаныш куанбаса, қарсыльщ білдірген

жоқ. Содан өрі қарай не істеу керектігі жөнінде екеулеп жоспар құрдық.

Енді филиалга бастық болу үшін Орталық Ғылым Академиясына мүше болу керек. Оны калай шешеміз? Академияның президенті академик Комаровпен сөйлесу керек болды. Телефон соғып, ертеңіне-ақ Комаровтың қабылдауына баратын болдық. Мен өмірімде кездесуге кешігіп барған адам емеспін. Өзімнің, өзгенің уакытын алғанды үнатпаймын. Бірақ, біріннгі рет өмірімде Комаровқа кешігіп бардым. Дәл шығар алдында Кремльден, бастықтардың біреуі телефон соқты да, бір мөселеге келісе алмай үзақтау сөйлесіп түрып қалдым. Оған менің уақытым жоқ еді деп айта алмаймын ғой. Сөйтіп, бес минут кешігіп барсақ, шалдың ашуы бетіне шығып, қып-қызыл болып, бүртиып отыр екен.

• 
  Что Вы, товарищи, думаете здесь бездельники сидят? Сосын мен айттым:
  
• 
  Извините, пожалуйста, мы тоже не бездельники. Я только хотел перед Вами извиниться. Меня задержал звонок из Кремля, как хотите наказывайте, я полностью признаю свою вину.
  

Қазақстан ғылымын көтеру керек екенін, оған көмек кажеттігін айта келіп, Қазақстан түгілі Орта Азиядан Орталық Ғылым Академиясына бір мүше жоқтығын, соны ақылдаса келгенімізді айттым. Шал бірден жүлып алғандай:

• 
  Кімің бар? - деді.
  

• 
  Сөтбаев бар, нағыз академик болуға лайықты, - дедім де толық таныстырып шықтым. “Бүдан артық кім керек Сізге?” - деп қоямын. Сөйтсем шал:
  
• 
  Сендер ақылдасуға келдіңдер ме, өлде талап етуге келдіңдер ме? - дейді.
  
• 
  Әрине, ақылдасуға келдік, талап ететін болсақ арнайы Үкімет атынан хат жазып, пошта аркылы жіберіп отыра берер едік. Хат жіберудің алдында өзіңізбен өдейі ақылдасуға келдік, - дедім. Қанышта үн жоқ, тыңдап отыр.
  
• 
  Онда менің ақылымды тыңдаңдар. Жаңағы сендер: келісіп келдік, “Қолдаймыз Сәтбаевты” - деген геология бөліміндегі шалдардың сөзіне мен сенбеймін. “Миымды ашытішй аулақ жүрсін” - деп, уөде бере береді олар, ал, жеме-жемге, дауыс беруге келгенде тайқып шығады.
  
• 
  Сондықтан, ақыры менімен ақылдасуға келген болсаңдар, енді мені тындандар. Мен бірден академиктікті емес, Ортальщ Ғылым Академиясына корреспондент-мүше болуды, оған өз дауысымды жөне баскалардың дауыс беруіне уөде бере аламын, - деді.
  
• 
  Мен орнымнан атып тұрып Қанышты кұттыктап жатырмын.
  
• 
  Содан, Орталық Комитет пен Үкімет атынан СССР Ғылым Академиясының Қазақ филиалындағы Геология ғылыми институтына директор болуға шақырдым. Ал, 1942 жылы Орталық Ғылым Академиясы Қазақ филиалының төрағасы болып тағайындалды. Әрі қарай мен Қаныш ісіне араласқан емеспін. Араласқаным, айтқаным сол: “қаражаттан қам жеме” болды.Ол 1943 жылы СССР Ғылым Академиясыньщ корреспондент-мүшесі, 1946 жылы толық мүшесі болып сайланды. Орталыққа мүше болған Орта Азиядан тұңғыш ғалым Сәтбаев. Ол өзі де соған лайықты болатын. Өте жан- жақты, білімді, парасатты, үйымдастырушыльіқ қабілеті зор адам еді...” - дейді.
  
• 
  Осыдан кейін-ақ ата-баба айтып кеткен: “Адамның қасиеті өзінде емес, сөзінде” - дейтін, қасиетті қара сөздін қағидасына қалай тоқтамассыз. Бір мақаласын оқьш, яғни, сөз саптасынан саңлақ Сөтбаевты танып, оның талантын халық игілігіне жарата білген Ондасыновты “Көреген басшы, шьш жанашыр көсем” - деп айтпасаң әлгі қасиетті қара сөздің атасы өлгелі түр.
  
• 
  Сол Сөтбаев Үлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап республиканың әнеркөсіп орындарының жұмысын қорғаныс ісіне жұмылдыруға бар күшін салып, қызу кіріскен қайраткер ғалым. Ол әуелі ©неркәсіпті стратегиялық шикі- заттармен қамтамасыз ету үшін республикада жүмыс жүр- гізіп жатқан барлық геологиялық мекемелерді біріктіру керектігін Үкімет алдына мөселе етіп қояды. Мүндай шешім - Жезқазған, Жезді-Қорғасын, тағы басқа Қазақстан зауыт- тарының үздіксіз жұмыс істеуін тез арада қамтамасыз етті.
  
• 
  Жөне Сөтбаев Атасудың темірін, мысын, қорғасынын, Атбасардың мысын, Торғайдың бокситін жедел барлап игеру қажеттігін, қара металлургия индустриясын көтеру керектігін ұсынды. 1941 жылы Сөтбаев Үкімет комиссиясы- ның қүрамында Қазақстандағы қара металлургияның түңғышы -Теміртаудағы алып комбинаттың қүрылысына араласты.
  
• 
  Болатты корыту үшін ең керекті заттың бірі - марганең. Кеңес ОдағындазЕъі марганец өндіретін жалғыз Никополь кеніттті жау колында калды. Мемлекет алдында маңызы зор проблема туды. Оны Сөтбаев шеіпті, марганецті Жездіден тапты. Бүл Үлкен Жезқазғанның өрлеуіне әкелді.
  
• 
  1943 жылы СССР Ғылым Академиясының президенті академик В.Л.Комаров басқарған Уралдың, Батыс Сібір мен Қазақстанның қорларын соғыс мүддесіне жүмылдыру мақсатымен СССР Ғылым Академиясының комиссиясы қүрылды. Қүрамына еліміздің аса көрнекті ғалымдары — академиктер А. А.Байбаков, И.П.Бардин, К.А.Скочинский,
  
• 
  В.А.Обручев, Л.Д.Шевяков, В.Н.Образцов, Э.В.Брицке, Д.Н.Прянишников, В.И.Вейц және басқалар енген бүл комиссия, СССР Ғылым Академиясы қазақ филиалының ғалымдарымен бірлесе отырып, Қазақстан халық шаруашылығының негізгі салаларының, көмір өнеркөсібі, түсті металлургия өндірісінің қуатын арттыру жолдарын белгіледі. Осы ғалымдардьщ бел ортасында Сөтбаев та жүрді, олардан көп жәйтті үйренді, достасты, өзінің ғалымдық қабілетін, үйымдастырушылық қасиетін танытты.
  
• 
  Осы кезде Үкімет басшысы Оңдасынов, “темірді қызған кезінде соқ” дегендей, үлкен ғалымдар арасындағы Сөтбаев беделін байқап, талайдан бергі мақсаты - жеке Қазақ ССР Ғылым академиясын қүруды, соған қамдануды тапсырады. Сөйтеді де өзі, Бурабайда жатқан бір топ ғалымдарға арнайы барады. Ол жөнінде өзі былай дейді:
  
• 
  “СССР Ғылым Академиясының Президиумы Сверд- ловскіде болғанмен, академиктердің көбі Қазақстанда - Бурабай мен Алматыда болды. Бірде арнайы сол акаде- миктерге, ішінде Комаров бар, сәлем беруге бардым. Көзбен көру мен естудің арасында айырмашылықтың көп болатынын өмірдің өзі талай тоскан алдыма. Маган жеткек хабар бойынша, ғалымдардың жагдайы жақсы болатын. Жоқ, барсам талай шаруа қордаланып, проблема көбейіп түр екен. Бастысы — ғылыми-зерттеу жүмыстарын жүргізуге қолайлы жағдай жасадық. Ас-су, түратын жерлерінің мүқтаждарьш шенггік. Осыны базыналай түрып, кетерде: “Қазакстанда ғылым докторлары мен өздеріңіздей академиктердің көбеюіне көмектесіңіздер...” — дедім.
  
• 
  СССР Ғылым Академиясы мен Қазақстан Үкіметінің бірнеше жыл іске асырған шаралары республикада ғылым ошағын орнатуға мүмкіндік өкелді. Академияны
  
• 
  ұйымдастыру - сол уақыттарда- халық шаруашылығы тұрғысынан да, саяси маңызы жағынан да республика алдында тұрған басты максаттардың бірі болатын. Республика Үкіметінің тапсыруы бойынша Қазак ССР Ғылым Академиясын құруға орай орасан зор дайындық жұмысы жүргізілді. Ол үшін Мемлекеттік комиссия қүрыльш, оның Төрағасы Нүртас Оңдасынов, орынбасары: Николай Александрович Скворцов, Жұмабай Шаяхметов, Қаныш Сәтбаев больш бекітілді. Комиссия - он сегіз адамнан тұрды. Үкімет қабылдаған бұл қаулы Орталық мұрағатта бар (қор №1137, тізбе № 10, іс № 8).
  
• 
  Қазақ ССР Ғылым Академиясын құру барысьшда Мөскеу мен Ленинград және еліміздің басқа қалаларынан Қазақстанға уақытша қоныс аударған ғалымдар баға жетпес көмек көрсетті. Соғыстың жүріп жатқанына қарамастан жиырма төрт адам СССР Ғылым Академиясына докторантураға жіберілді. Соғыс аяғында бөлімшеде тоғыз жүзге жуық маман он бес ғылыми-зерттеу институтында жүмыс істесе, олардьщ алтауы СССР Ғылым Академиясының академиктері мен корреспондент-мүшелері, жетпіс доктор мен профессор, екі жүзге жуық гылым кандидаттары, үш жүз елу кіші ғылыми қызметкерлер болды. Бүл жерде “бүлақ басында” түрған - Үкімет басшысы Оңдасыновтың мемлекеттік дөрежеде қолдауын, ғұлама ғалым Сәтбаевтьщ ұйымдастарушылық қабілетін ұмытуға болмайды.
  
• 
  Соғыс біте салысымен, қырық бесінші жылдың қазан айында КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің төралқасьшда талқыланып, Қазақстан Ғылым Академиясы құрылсын деген шешім шығарылды. Республика Академиясының ресми түрде ашылуы 1946 жылдың бірінші маусымында болып өтті. Міне, бұл - қазақ халқының ғылымы мен мөдениетінің биікке шыркап шыққандығын көрсететін үлкен саяси маңызы бар тарихи оқиға еді.
  
• 
  Оңдасыновтың тапсыруымен белгілі архитектор А.В.Щусевке Қазақ ССР Ғылым Академиясының бас ғимаратының жобасын жасау керектігі тапсырылды. Ол көпке созбай, бүгінгі Алматыға көрік беріп түрған Ғылым Академиясының жоспар-жобасын өз командасымен жасап, Оңдасынов алдына өкеп қойған. Енді сол ғимараттың іргетасы қаланғанда Үкімет басшысы Оңдасынов: “Қазак ғылымы күмістей таза болсын!” — деп, ырымдап күміс тиын шапщанын көрген талай ғалымдардан естігенбіз.
  
• 
  “Қиыншылык үстіндё жақындасқанның, достаскакньщ қадірі айырықша болады екен. Соғыс кезінде Отанның қажеттерін өтеу жольшда бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бір мақсатта жүмыс істеген СССР Ғылым Академнясы өзіміздің үйіміздей, оның президенті Владимир Леонтьевич үлкенімізге - аға, кішімізге - ата болып кетті. Олармен жиі кездесіп түрмасақ, сағьшатьш болдық. Олар Мөскеуге қайтар кезде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақстан Үкіметінің атына ризалық алғыстарын айтып, шын сүйіспеншіліктерін білдірді” - дейді Нүрекең. Сол хаттың бірін біз Орталық мүрағаттан кезіктіріп едік:
  
• 
  Қазақ ССР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы
  
• 
  Н.Оңдасынов жолдасқа
  
• 
  Аса қадірлі жолдас!
  
• 
  Сізге жөне Сіз арқылы Қазақ ССР Үкіметіне Алматы қаласында түрған кезімізде маған жөне менің серіктеріме көрсетілген ерекше мейірбан қабылдау үшін терең алғысымды білдіруге мархабат етіңіз.
  
• 
  Қазақстанның ресурстарын қорғаныс мүқтажына жүмылдыру жөніндегі біздің бірлескен жүмысымыз таяу уақытта өзінің игі нөтижелерін беріп, ата жауымызды тезірек талқандауға жөне Қазақ Советтік Социалистік Республикасының халық шаруашылығы мен мөдениетінің бүрынғыдан да қарыштап дамуына жөрдемдесетіндігіне иманым көміл.
  
• 
  Ілтипатыңыз бен қамқорлығыңыз үшін Сізге тағы да алғыс айтып, шын жүректен өзіңізге денсаулық, толайым табыс тілеймін.
  
• 
  Сізгериясыз адамВ. ЕОМАРОВ.
  
• 
  Сощы сөзге көңіл аударыңыз. Атақ-лауазымы өлемге аян академик мүндай сөзді кез-келген жерде айта бермесі анық. Бірақ ол Оңдасьшовқа айтқан. Айтқызған қандай күш!?
  
• 
  Ел басына қаншама ауыртпалық түссе де, одан шығар жолды сол ғылым, білімнен көрген көреген басшы жоғары оқу орындарын ашуды тоқтатпады. Қайта қиыннан қиыстырып жол іздеп, елдің білімін, сауатын ашуға жағдай жасай берді.
  
• 
  Қиыннан қиыстырған емей немене, соғысқа кеткен мүғалімдер орньш толтырмақ мақсатта, өрі ауылда бүйығып
  
• 
  жаткан кыз балаларды білім, ғылымға тарту ниетшде Кеңес Одағы бойынша бірде-бір республикада жок Қыздар педагогика институтын ашуды өуелі өзімізде, Орталык Комитет алдына мөселе етіп кояды. Қолдай койғандар көп болмады. Бірак оған Оңдасынов аспай-саспай, ашуға баспай, өзінің өдеттегі байсалды мінезімен мұндай оку орнының болашақ үшін қажет екенін, үстазы Мүхтар Өуезовтен жиі еститін: “...Ал қазақ мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзеймін десең, өйелдің халін түзе!” - деген сөзін айтып барып тосылтқан.
  
• 
  Ал, Мөскеуде, Орталық Комитетте: “қыздарды бөліп оқыту деген қайдан шыққан” деп, шатынап, шатқаяқтағандарға да Оңдасынов тура солардың алдында докторлық диссертаңия қорғап түрғандай үлттық дөстүрімізге, сана-салтымызға талдау жасап, оқу-тоқуы ықылым замандардан бар басқа мемлекеттерде де мүндай үрдістің барлығын базына ете сөйлеп, олардан да рүқсат алып келген. Әрине, оны қазір біреу біліп, біреу білмейді.
  
• 
  Білетініміз - ашылғанына жарты ғасырдан асқан сол ЖенПИ-ді бітірген қазақтың мыңдағын қыздары сонау- сонау шалғайда жаткан ауыл, аудандарға барып, кара домалақ балаларға сабақ беріп, елдің білім, мәдениетін көтеріп, “бесігімізді түзеп” келе жатқандығы.
  
• 
  Бірде-бір әріптесім ЖенПИ-ді аштырған Шаяхметов екен деп, білмейтінін білетіндей шеберлікпен, шалқып пікір айтып түр. Сосын біз жоғарыдағы білетіндерімізді айттық. Ол түсінгендей болды. Бүл жерде біз Шаяхметовті кеміткелі емес, Оңдасыновты арашалап түрмыз. Естігенін, білгенін айтпаса, осындайда арашаға жарамаса тірінің парызы не сонда!? Ал, Шаяхметовтің Қазақстан үшін атқарған еңбегі ерен, оны тек зерттеу, анықтау, сосьш халыққа, бүгінгі жаска артық-кемін бүқпантайламай, сипай қамшыламай жеткізу керек.
  
• 
  ЖенПИ ашылғанда Шаяхметов әлі Бірінші хатшы емёс болатын.
  
• 
  Бүның бөрі сіз бен біздің арамыздағы сөз, енді тарихтың өзін — қүжатты сөйлетейік.
  

ССР Одағы Халық Комиссарлары Кеңесі

Төрағасының орынбасары Вознесенский жолдасқа

Қазақ Республикасьшда 1944-1945 жылғы оқу жылына дейін қазақ қыздары арасынан педагог кадрлар даярлау өдеттегі ретпен, орта жөне жоғары педагогикалық оқу орындарьшда жүргізіліп келеді.

Ауылдьщ жерлердегі көптеген казак орта мектептерінің педагогикалық оку орындары бар қалалардан тым шалғай жатқаны қазақ қыздарын педагогикалық училшцелер мен жоғары оқу орындарына тарту ісін қиындатып отырды.

Қазақ қыздары қатарьшан білікті педагог кадрларды ойдағыдай даярлау мақсатында ВК(б)П Орталық Комитеті 1944 жылғы 1 сөуірдегі шешімімен Қазақ Республикасында қазақ қыздар институты мен қазақ қыздар педагогикалық училищесін үйымдастыру қажет деп тапты. Осынау оқу орындары 1944-1945 оқу жылының басында мынадай контингентпен ашылды: Қыздар пединститутында - 90 адам, Қыздар педучилищесінде - 60 адам жөне институт жанындағы екі жылдық даярлық бөлімшесінде - 60 адам.

Қазақ қыздары қатарьшан педагог кадрлар даярлау үшін ерекше жағдай жасау кажеттігін ескере отырьш, Қазақ ССР- інің Халық Комиссарлар Кеңесі ССР Одағы Халық Комиссарлар Кеңесінен жаңадан үйымдастырылған қыздар оқу орындары бойынша мыналарды мемлекет есебінен өтеуге рүқсат беруді өтінеді:

• 
  Студенттер тамағьша жүмсалатьш шығьш-көдуілгі стипендия орнына, күніне 8 сомдык норма бойынша,
  
• 
  Студенттер мен оқушыларды жазғы жөне қысқы киіммен, сондай-ақ төсек-орын заттарымен қамтамасыз ету.
  
• 
  Оқулықтар, оку-жазу қүралдарын, жуынып- шайынатьш заттар алуға жөне санитарлық- медиңиналық қызмет етуге жүмсалатын шығындар.
  
• 
  Институт студенттері мен училище оқушыларын оқыту ақысынан босату.
  

Кеңесінің Төрағасы Н.ОҢДАСЫНОВ

* * *

Қазак КСР-інің еңбек сіңірген экономисі, профессор Ғарай Сагымбаевтың бұл орайда өз пікірі бар:

“Шакырсаң келмейтін, жер-дүниенің ғылым-білімін жинақтаған, небір марғасқа академик, профессорлар тағдырдың жазуымен біздің университет, институт, техникумдарымызда лекңия оқыды, семинар өткізді, сабақ берді. Олар Қазакстанда білім, ғылымның дамуына елшеусіз үлес қосты.

Әрине, оларға бар жағдайды жасай алдық деп айта алмаймын,.. жатақхана жетіспейді, оқу аудиториялары аз, академиктер мейманханада тұрып жатыр, пәтер жоқ... күн сайын осындай мөселелер күтіп тұрады, біртіндеп-біртіндеп шешесің. Бірден шешуге мүмкіндік жоқ, соғыс кезі, бар қаражат соған жүмсалуда. Жаңадан мекеме, түрғын үй салу деген уақытша тоқталған... Шаршайсың... жүйке жүқарады... ақыры бір амалын табасың...”. Бүны Оңдасынов айтады.

Сондай бір амалын тауып, жабылайын деп тұрған жерінен оның Шымкент технология институтын алып қалғанын осы оқу орнының окытушысы, профессор Қадыр Төрехановқа Оңдасыновтың ©зі айтып беріпті:

“1980 жылдар басында Нұрекең туған жері Шымкент, Түркістанға келді. Сонда орайы келіп ол кісімен өңгімелесіп қалдым. Әңгімеге мені әзі тартты.

• 
  Қадыр айналайын, сен институтыңның жабылып барып, ашылғанын білесің бе?
  
• 
  Жок, бірінші рет естіп түрмьш. Ондай да оқиға болып па еді? — деп, білмейтінімді күлкімен жасырдым.
  
• 
  Онда тыңда. Біліп алғаныңның зияны жоқ. Бұл оқиға 1943 жылы болған еді. Әлі соғыс жүріп жатыр. Гурьевте командировкада жүргенмін. Артымнан хабар келді - Шымкенттің технология институтын тиімсіз деп (ол алғашқы кездерде құрылыс материалдары институты
  

113

Не істеу керек? Көп ойландым. Оқу орнын көбейте алмай жатқанда, барын үқсата алмай, жапқанымызга күйініп түрмын. Ойланып бір күн жүрдім де, тез жолға дайындалдым. Бюроның протоколын, қосымша дөлелдерімді жинап Мәскеуге, Оқу министріне бардым. Ол: “бюрода солай шешілген екен, дүрысы сол болар” деп, солкылдақтық танытты. Біз жақта көп айтылатын мақал бар, білесің бе оны? “Шешінген судан тайынбас “ деген. Не болса да деп, Сталинге сүрандым. Елге жеңіліспен қайтқым келмеді. “Не бітіріп келер екен?” - деп, бірі шьш жаны ашып, кейбірі сүрінгенімді тілеп отырғаны анық қой. Қабылдады. Қаншалықты мысы басып түрса да, ігісіп барған ойларымды, дөлелдерімді тоқтаусыз айтып шықтым. Түсінді. Содан институт жабылмай, аман қалды. Ал, бүл институттың республика үшін маңызының кандайлық екёнін саған түсіндіріп жатуым артық, - деді де, өңгімесін доғарды.

Бейне бір Сталиннен жаңа шыққандай темекісін рақаттана сора түсіп, ойланып отыр. Мен де ойланып қалдым. Сексенді' алкымдап қалған мъша қарттың кезінде сондай қызметте болып, ел-халық үшін күрделі, маңызды мөселе шешті дегенге менің жас көңілім сенгісі келмей ме, қалай!?” - деп, Қадыр ағамыз өңгімесін аяқтаған.

Сол жылдарда ашылған оқу орнының бірі Қазақ мемлекеттік кОнсерваториясы. Қазак өнші, өуенді халық, оған дау жоқ. Бірак нота дегеніңізді білмеген. Жыл санап республикада музыкалы-драма театрлары, музыка мектептері ашылып жатыр. Олардың бөріне мамандар жетіспеуде. Музыканттар мен оның оқытушылары өте аз. Барының өзі сырт жақтан келгендер, үлттық үрдісті білмейтіндер. Бүл қажеттілікті шешу үшін Оңдасынов Үкімет атынан хат дайындап, СССР Министрлер Советі

Председателінің мөдениет жөніндегі орынбасары К.Е.Ворошиловқа барады. Қисынды іске калай қиянат жасасын, Қазақ мемлекеттік консерваториясын ашуға рұқсат бере отырып:

• 
  Қазақтай халыққа консерваторияны баяғыда ашуымыз керек еді, Нұртас Дәндібаевич, біз кешігіп отырмыз, - деді, Климент Ефремович жымиып, алдында отырған Оңдасыновқа қарап. Не айтқысы келіп отырғанын түсіне алмай Оңдасынов оның жүзіне тесіле қарап, жауабын әзінен күтті. Соны сезгендей Ворошилов:
  
• 
  Жақында мен Мүхтардың Өуезовті айтам, “Абай” романьш оқып шықтым. Біздің қазақ халқын білеміз деп жүргеніміз өтірік екен, нағыз қазақ романда! Қандай өнерлі халықсыздар, бөрі өнші, бөрі композитор ғой. Осындағы Үкімет басшыларының біразы оқып шығып, бөріне де үнады.., - демесі бар емес пе?
  

• 
  Қазақта “өу”деп өн салмайтын, екі шумақ өлең шығармайтьш адам жоқ. Зорлансам, Сіз сүрасаңыз мен де қазір өлең шығарып жіберуім мүмкін. Бала кезімде мені жеңгелерім айтысқа талай түсірген, - деп, ақырын жеңіл өзіл айтып, сосьш айтыс өнерінен аздап “лекңия” оқыды. “...Айтыс ақындары табан астынан өлең шығарады...” дегеніне сенерін де сенбесін де білмей аңтарылған Вороншлов, бір елдің Үкімет басшысы айтып түрған соң сенген.
  

IV. Өнердің еріс алған кезі

Қазақ түрмысына Кеңес өкіметімен бірге өнердің де жаңа түрлері ере келді. Олар - кино, опера, балет, би...Мүндай өнер түрлерін үйымдастырып, альш кете қоятын бізде ол кезде маман түғілі, аталмыш өнер хақында түсінік те аздау болатын. Бірлі-жарым Мәскеу, Ленинғрадтан арнайы шақырумен келген өнер майталмандары болмаса, қазақи ортаның түсінігі өлі төмен еді. Енді не істеу керек? Озық

өмір көшіне ілескің келеді екен, онда үлкен елдің өнерін, мөдениетін үйренуің, меңгеруің керек. Осыны түсінген Оңдасынов бірден үлкен калалардан мамандар шакырды, оларға Үкімет тарапынан бар камкорльщты аямады. Бүл хакында өзі былай дейді:

“... Қазакстан Компартиясы Орталық Комитетінің Қаулысына сөйкес Бюро мүшелері өнердің өрбір жеке саласына қамқорлық жасауға міндетті болатын. Менің сыбағама кино өнері тиді.Ол кезде Қазақстанда кинотеатрлар аз болатын, ал кино өнері жоқтьщ қасы.Осыған байланысты мен Үкімет атынан Москва, Ленинград өнер қайраткерлеріне шығып, көмек сүрадым. Олармен тығыз байланыста болып, ақылдасып отырдық. Соның нәтижесінде белгілі режиссер М.З.Левин қазак такырыбына байланысты кино өнерінің қарлығашы -”Амангелді” фильмін 1938 жылы Ленинградта түсірді. Біздер, Үкімет тарапынан қажетті барлық көмекті көрсеттік. Фильм түсіруге қажетті заттардан бастап, өртістердің түратын мейманханасын, ас- су дегеннің бөрін дер кезінде шешіп түрдық. Осындай қолдау мен өртістер талантының арқасында кино сәтті шықты. Амангелді батырдың бейнесін Елубай Өмірзақов ойнады.

Артынша Қазақстан Үкіметінің өтініші бойынша Мүхаң (Өуезов) “Райхан” фильміне сңенарий жазып бітірді. Бүл фильмді де “Амангелді” фильмінің режиссері М.З.Левин Алматыда түсірді. Басты рөлдерге Серке Қожамқүлов пен Шымкент қазақ музыкалы-драма театрының әртісі Хадиша Бөкеева шақырылды. “Райхан” - қазақ киноөнері тарихындағы екінші көркем фильм. Бүлардан кейін белгілі кинорежиссер* Г.Л.Рошаль жасаған “Абай өні” Одақ әкранына шықты.

Үкімет басшысының сөзін іс ортасында жүрген, сондагы басты рөлдің бірін ойнаган, СССР халық өртісі.Шара Жиенқүлова былай толықтырады:

“.. .Мен үшін де, жалпы Қазакстанньщ өнері үшін де 1938 жыл - шығармашылық белесте із қалдырған бір асу кезең болды. “Қалқаман-Мамыр” осы жылы қойылды. Осы жылы маған Қазақ ССР-нің халық өртісі деген атақ берілді.

1938 жылы қазақ кино өнерінің түңғышы “Амангелді” фильмі түсірілді. Біз үшін тосын өнер, жаңа талпыныс. Басты рөлді - аты аңызға айналған Амангелді батырдың бейнесін Елубай Өмірзақов атқаратын болды, оның жары Балымды ойнауға мені шақырды.

Баска өнерден азын-аулак хабарымыз болғанмен, кино дегеннен макүрымбыз: ол калай түсіріледі, сурет калай экранда тіріледі - біз үшін тылсым жүмбак...

Не керек, рөл ойнайтындар көркемдік советте бекітіліп, біз Ленинградка шүғыл аттанып кеттік. Ол кезде республикамызда кино түсіретін база жок. Сондыктан негізгі павильондык түсірулер “Ленфильмде” өтетін болды. Ал, “натуралдык съемкілер” дегендерін Қаракастекте түсірді.

Ленинград киностудиясының бір павильоны түгелдей казактың түрмысы, өмірін бейнелейтін көрініске айналды. Бас режиссер М.Левин алғашқы күннен-ак қазактың этнографиялық түрмысын, өдетін, ғүрпын, тағы басқа үлттык қасиетін, мінез-болмысын үзақ зерттеді. Өр кадр үсақ-түйегіне шейін дөл жөне шындықпен үйлесімді болуы үшін барын салды. Көпшілік сахналар, жеке эпизодтық ойындардың дөлдігін қадағалады. Өйткені, сол кезең - халықтың күрескерлік рухы оянып, жаңа заман үшін айқасқан революңиялық уақыттың шыншылдығын тап басуға тырысқандығы, оньщ түтас бір халық алдьшдағы зор жауапкершілік міндетті түсінгендігінің айғағы. Сондықтан да “Амангелді” фильмі тек қазақ топырағында емес, бүкіл елімізде “Чапаев” фильмінен кейінгі кинематографиядағы азамат согысының батырын бейнелеген бірегей туынды саналып, советтік киноөнерінің алтын қорына енді”.

Ал, соғыс жылдарында бүл өнер жанданып кетті. Тіршілік формуласында кейде жамандықтың жақсылыққа себепкер болатьш сөті болады екен. Соғыс жылдарында кино онері Қазақстанда жанданды. Оған бірден-бір себепкер - Қазакстанға “Мосфильм” мен “Ленфильм” киностудия- сының арнайы Үкімет шақыруымен келуі. Ал, арнайы шақырудағы мақсат - қазак киносының негізін калауға нағыз кино шеберлерінің төжірибесі мен техникасын пайдалану, сол аркылы өзіміз үйрену. Ақырында арнайы шақырылған қос студия — “Мосфильм” мен “Ленфильм” негізінде “Көркем фильмдердің Орталық біріккен киностудиясы” күрылып, республикада кино өнеріиің негізі қаланып, оған олар үшан-теңіз үлес қосты.

Қазақстан Үкіметі тарапынан оларға барлық жағдай жасалды. Кино түсіру алаңдары дейсің бе, пөтер, жалақы... Ол нөтижесіз болған жок, торт жыл іпіінде олар отыз фильм түсірілді. Оның жиырмасы толық метражды үлкен фильмдер. Олар: “Ол Отанды корғайды”, “Иван Грозный”,

“Машенька”, “Рождество алдындағы түн”, “Біздің каланың жігіті”, “Райком секретары”, тағы баска фильмдер. Осы кезде қазақ фильмдерінің, қазақ өмірін суреттейтін картиналардың көбеюіне мүмкіндік туды. Айталық, “Қазақша конңерт”, “Алып жайлы өн”, “Ақ роза”, “Абай өндері” сол жылдардың туындылары.

Үлгісі мен дөстүрі қалыптасқан үлкен ортадан келген өнер шеберлеріне қарап, “болмасаң да үқсап бақ” дегендейін солардан үлгі алып, үқсагысы келіп қазақ өнерпаздары да біраз жерге өсіп алды. Қазақтьщ түңғыш кино режиссері Шөкен Айманов өз талант-қарымын, үйымдастырушылық қабілетін осы түста танытты.

Осындай аралас-қүраластық, сый-қүрмет жөне Бүкіл- одақтық кинематографистер институтының Алматыда болуының нөтижесінде 1944 жылы түңғыш “Қазақфильм” киностудиясы қүрылды. Осы кезеңнен бастап қазақ кино өнерінің айтулы, шъш тарихы басталды. Бүл тарихи оқиғада Үкімет басшысы Оңдасыновтың үлес-салмағының қандай- лық болғанын мына бір ауыз ілтипаттан-ақ аңғаруға болады.

Алматыда, 1973 жылы көкек айында Бүкілодақтық кинофестиваль өтті. Дарынды драматург, өрі режиссер Михаил Ромм: - Біздер, совет киносьшың кайраткерлері соғыс жылдарында қазақстандықтардың, өсіресе, ел Үкіметішң көрсеткен камқорлығын,жақсылығын, аялы ала- қанын ешқашан үмытпаймыз.., - деп, ағынан ақтарылған.

Сол жылдарда дамыған өнер түрі - опера мен балет. 1937 жылы, 17 қаңтарда Қазак ССР Жогаргы Советі Прези- диумының Указы бойынша Қазақ мемлекеттік музыка театры Қазақтың Мемлекеттік академиялық опера жөне балет театры болып атанды. Жаңа ©нердің ордасы осылай бой көтерді. Алғашқы қарлығаштар - “Айман-Шолпан” мен “Қыз Жібек” операсы дүниеге келді. Музыка мөдениеті ©рлеу жольгада болып, М.Төлебаевтың “Біржан - Сара”, А.Жүбанов пен Л.Хамидидің “Абай” , Е.Брусиловскийдің “Дударай” опералары қойылды.

Түңғыш қазақ балеті - ”Қалқаман-Мамыр” қойылды. Оның сюжеттік негізі халықтық эпостан алынды, қазақ өндерін, күйлерін пайдалана отырып музыкасын В.Вели- канов, либреттосын Мүхтар Әуезов жазды. Бүл балетті қоюға Мөскеуден белгілі хореограф, Үлкен театр балетмейстері Л.Жуков шақырылды.

Үлы Отан соғысы жылдарында Қазакстанға көптеген өнер кайраткерлері келген. Белгілі хореографтар - А.Чекрыгин, Т.Березова, Р.Захаровтар қазак балетін профессионалдьщ жолға қою ісіне іскер белсенділікпен кірісті. Әлемге өйгілі Галина Уланованың еңбегі мүлдем ерекше. Ол қатысатын спектакльдерді көру үшін қырғын талас, касса алдында үзыннан-үзақ кезек болды. Уланова биімен де, үстаздық қызметімен де Қазакстан балетінің өресін биіктетіп кетті. Атақты биші еңбегін Қазақстан Үкіметі жоғары бағалап, Қазак ССР-нің халық әртісі атаңдырды.

Алайда балет мектебін бітірген шын мамандар жетіспеді. Аздаған білімі барлар, курс бітіргендер қойылымдарды классикалық дөрежеге көтере алмады. Осыған орай Қазақ ССР Халык Комиссарлар Кеңесі Қаулы қабылдап, 1938 жылдың тамызынан хореграфия-музыка училищесін екіге бөліп, өз алдына тоғыз жылдық балет мектебі етіп қайта қүрды. Сөйтіп, би өз алдына, музыка өз алдына бөлініп, опера мен балет өнеріне мамандар даярлай бастады. Кейіннен олар училгаце болып қүрылды.

Оңдасыновтың тағы бір қолға алғаны - опера жөне балет театры үйі. Жылдан-жылға созылып келе жатқан театр үйінің қүрылысын қолға алып, басы-қасында өзі жүріп дегендей, бітіріттірді. Оны біз Орталық мүрағаттан көрген, осы қүрылысқа байланысты Үкімет кеңесінің хаттамасынан сездік. Және ондай кеңестер бір емес көп өткізілген. Ал, Қазақтың түңғыш Мемлекеттік академияльщ опера жөне балет театрының жаңа үйі аттіылғанда Оңдасынов сөз сөйлеп, ашқан. Ол сөздің ықшамдалған мөтіні былай:

“...Как известно, мы не любим особенно хвастаться нашими успехами потому, что считаем благоразумным всегда видеть перед собой новые, порой еще более серьезные задачи движения вперед. Но, успехи наши не маленькие. Мощным, многокрасочным потоком поднимается в горы наше искусство и наша литература и я с гордостью могу заявить, что у нас, за сравнительно короткий исторический промежуток времени заложен крепкий и верный фундамент национального оперного и драматического искусства. Напш оперы, как “Кыз-Жибек”, “Ер-Таргын”, “Золотое зерно”, “Гвардия вперед” или такие драматические постановки как “Енлик-Кебек”, “Абай”, “Козы-Корпеш - Баян сулу”, “Ахансерэ-Актокты” и др. не только войдут в историю развития казахского искусства, но на много лет останутся незыблемым фондом в репертуарах наіпих театров.

... Очевидно, что не все еще раскрыто нами в народном творчестве. Наш казахский филиал Академии Наук СССР совсем недавно открыл еще одного гиганта народного творчества, певца-сказителя Мурун-жырау. Он является ревностным продолжателем дел настоящих хранителей богатого народного фольклора. В данном случае мы имеем дело со сказителем цикла поэм, связанных между собой единым фабульным основанием. Его поэма “о сорока казахских богатырях” составляет нечто из ряда вон выходящее.

Такого великого памятника устной поэзии, поэму, составляюгцую свьппе 400000 строк, не знает мир, не имеет ни один народ на земле.

Творческим подъемом ответили казахские писатели и композиторы на вероломное нападение гитлеровского вандализма на нашу родину. Гневом и ненавистью дышат творчества их за время Отечественной войны. Композитор Брусиловский и писатель Сабит Муканов написали оперу “Гвардия, вперед”, которую театр готовит к Октябрьским торжествам. Писатели Ауэзов, Мусрепов, Абишев, Хасанов, поэты Токмагамбетов, Тажибаев, Орманов и др. написали ряд пьес, рассказов, поэм, стихотворений и т.д., дышащих гневом своего народа.

Несколько бригад артистов и писателей посетили фронт. Нашей музыкой, нашими песнями передавали они горячий привет казахского народа бойцам на фронте. Боевая наша песня, вдохновлявшая бойцах на решимость отстоять родину, вселяла в них еще болыпую ненависть к врагу отечества. Казахское искусство, в лице своих лучших представителей, народных и заслуженных артистов республики, во главе с народной артисткой СССР Куляш Байсеитовой, показало на передовых позициях фронта с каким творческим подъемом отвечают люди искусства и литературы в тылу на героизм бойцов на фронте.

Я думаю, ничего этого нет у Гитлера. Его писатели и композиторы не напишут хороших произведений на тему войны фашистов с Советским Союзом, ибо нельзя писать хорошо о преступлениях дегенераторов или о злодеяниях палача человечества. Настоящая песня, настоящая поэзия может воспевать только благородство.

Я думаю, Гитлер не построил такого благороднейшего здания для театра, каким является вот это помещение нашей

оперы, где вы сейчас сидите. А мы закончили постройку его, как известно, во время войны. Здание, как видите сами, могло бы украсить любой европейский город. В таком здании можно и нужно хорошо петь!

Значительно усилился удельный вес Казахстана за время Отечественной войны. Это касается и области культуры: многие передовые театры из различных городов Союза, лучшие творческие силы нашего киноискусства, многие ведущие писатели Москвы, Ленинграда и др. городов находятся сейчас в Алма-Ате. Есть все основания думать, что во взаимной творческой учебе и помощи, в творческом соревновании, наше искусство и наша литература сделают очень много, продвинутся еще более успешнее, чем это было до сих пор”.

Қазакстанда согыс жылдарына дейін 34 драма театры жұмыс істесе, оның 20-дан астамы казак театрлары еді. Олардың сахнасында “Қыз Жібек”, “Түнгі сарын”, “Еңлік Кебек”, “Айман -Шолпан” жиі қойылып, көрермендер жақсы қабылдады. Республика Үкіметі театрлардан өз камкорлығын аяган жоқ. Мөскеу, Ленинград қалаларына мемлекет қаржысымен таланты бар жастарды оқуға жіберді. Коптеген театрлар қасынан өртістер дайындайтьш студиялар ашылды.

Драма театрлары әздерінің қызметін соғыстың алғашқы күндерінен бастап майдан талабына лайьщтап қайта қүрды. Оларды шеберлікке баульш, таланттарының ашыла түсуіне республикага көшіп келген театрлар, ондағы небір сахна шеберлері баға жетпес кәмек көрсетті. Мөскеудің Моссовет атындағы театры, Франко атындағы мемлекеттік академиялык драма театры, Белоруссия мемлекеттік драма театрының коллективі Қазақстанда болды. Республика Үкіметі олардьщ шьнармаларыньщ бір күн де тоқтамауына жағдай жасады. Түрмыстарына көңіл бөлді. Соғыс бітіп, елдеріне кайтып бара жатып олар да Оңдасыновқа алғыстарын жаудырды. Ол алгыс хаттар мен телеграммалар Орталық мүрағатта сақтаулы.

Қысқасы, соғыс кезінде Қазақстанда 21 қазак театры, 15 орыс театры, 11 украин, беларусь, еврей, корей, үйғыр театрлары кызмет істеп, өнер көрсетті. Қазакстан театрлары соғыс күндерінде жаңадан 847 шығарма койып, 28 687

спектакль көрсетті. Олардың көбінде Г.С.Уланова, С.М.Эйзенштейн, Ю.А.Завадский өз өнерлерімен, шеберліктерімен қазак өнерпаздарьш шабыттандьфьш кетті.

Академиялык драма театрына Ленинградтан білімді, төжірибелі режиссер М.В.Соколовский арнайы шакыртылды. Ол театр сахнасында В.Шекспирдің “Отеллосьш” койды.Қазақ көрермендері ұлы Шекспирмен сахна төрінде алгаш танысты.

Бөрі жаңадан ашылып, бәрі жаңадан кұрылып жатқан кез. Тұңғыш би ансамблінің құрылуы лсайында СССР халық әртісі Шара Жиенкұлова былайша еске алады:

“- Көптен көңілімді күпті қып жүрген нәрсем - жеке би ансамблін қүрып, оган СССР халықтары жөне дүние жүзі халықтарының билерін негіз етіп алсам дейтінмін. Неден бастарымды білмей жүргенімде әлемге өйгілі халық биі ансамблінің жетекшісі Игорь Моисеев мені өзі коллективіне бірнеше қазақ биін қойып беруге шақырды. Жылға жуық қызмет істеп, “Айжанқыз”, “Қаражорға”, “Балбырауын” билерін қойдым. Өзім де көп нөрсені үйрендім. Би ғана емес, білім де үйрендім. Коллектив жетекшісі қандай болу керек? Репертуарды қалай таңдау керек? Бір методикалық мектептен өткендей болдым.

Мөскеуден келе салысымен Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесінің Төргіғасы Нүртас Ондасьшовқа жеке би ансамблін қүрғым келетіндігін, оның республика жүртшылығына қажет екенін баяндап хат жаздым. Зор қолдау таптым. 1940 жылдың наурызынан бастап өзірлікке кірістік. Армениядан Илья Арбатов деген балетмейстер шақырылды. Киім тігілді, жас бишілер, музыканттар - бөрі сайдың тасындай. Қуанышта шек жоқ, арманның іске асқанын көруден артық бақыт бола ма!”

Ал, мынау сол биші Шараның арманын іске асыруға себепкер болған, ел Үкіметіне жазған тарихи хаты.

Председателю Совнаркома тов. Ундасынову

На основе народных шедевров у нас созданы все виды казахских танңев, которые, как в зеркале, отражают характер и быт казахского народа. Наш танең самый молодой из казахского искусства. Мы, представители танңевального искусства, хотим передать свой опыт массам, которые вправе требовать от нас этой работы. А мы очень мало работаем

среди масс, однако требования к нам возрастают с каждым днем.

Я иолучаю массу писем из областей, районов и от учащихся. Счастливая молодежь, которая хочет танцевать, настоятельно требует правильной организации систематического руководства и изучения танцевального искусства. Мы не имеем возможности посылать специалистов в области и районы, т.к. у нас их очень мало.

В Казахстане еще очень мало распространены танцы. Для ознакомления и распространения народных танцев среди широких масс, танцев казахского и других народов Советского Союза, необходимо организовать в этом году при Каз. филармонии казахский ансамбль народных танцев. Ансамбль должен регулярно обслуживать рабочие коллективы в городе и ежегодно гастролировать по Казахстану, в первую очередь, в областях и районах, в колхозах и совхозах нашей республики.

На основании вышеизложенного прошу Вашего разрешения на организацию казахского ансамбля при Каз. филармонии для нашей Республики. Для осуществления такого серьезного шага, необходимо иметь не только практический опыт, но и теоретический навык, поэтому убедительно прошу Вас дать мне возможность на творческую командировку в ансамбль народных танцев Союза СССР в Москве (под руководством тов. Моисеева). Командировку я прошу на 2 месяца, чтобы с осени начать это серьезное дело.

А также я прошу Вас для улучшения и дальнейшего развития наших танцев пригласить опытного знатока восточных танцев балетмейстером в Казахский Оперный Театр. Балетмейстер, который работает у нас уже 2 года, ничего полезного не сделал и творчески не удовлетворяет нас, работников Казахского Балета.

Было бы очень полезно пригласить таких знаменитых балетмейстеров как Т.Т.Галейзовский (Москва), Арбатов (балетмейстер Оперного Театра Армении) и Моисеева (Москва, руководитель ансамбля).

В случае разрешения этого вопроса в положительную сторону, я представляю список и смету ансамбля.

Народная артистка КазССР Ш.Джандарбекова

7.05.39г.

* * *

Қазак ұлтының талантты каламгерлері өсіп шыға бастады. Үлы Отан соғысы такырыбына жазылған Ғ.Мұсіреповтың “Қазак солдаты”, Ө.Нұрпейісовтің “Курляндиясында” - казакстандык жауынгерлердің жоғары адамгершілік қасиеті, жеңіс жолындағы күресте көрсеткен ерлігі баяндалды. Еңбек тақырыбына жазылған С.Мүқановтың “Сырдария”, Ғ.Мүстафиннің “Миллионер”, Ғ.Слановтьщ “Кең өріс” сияқты туындыларында колхозшы шаруалардың өмірі көрсетілді. Оқырмандар ортасында М.Өуезов пен С.Мүқановтың шығармалары үлкен оқиға болды. Әсіресе, “Абай жолы” эпопеясыньщ бірінші кітабын жазған Мүхтар Әуезов шығармасы өлемдік өдебиет биігіне көтерілді.”Абай” спектаклі үшін Қазақ Академияльщ драма театрының үжымы КСРО Мемлекеттік сыйлығын алды.

“Абай жолын” сол кездің ең биік марапаты - Сталиндік сыйлыққа ұсынып, Үкімет тарапынан жазылған телеграмманы Орталық мұрағаттан кездестірдік.

* * *

Сталиндік сыйлыққа ұсынылған Әуезовтің “Абай” романы Қазақстанның өдебиет, ғылым, онер қызмет- керлерінің бір ауызды пікірі бойынша осы заманғы өдебиеттің аса көрнекті шығармасы. Романды орыс тіліне аудару таяу күндерде аякталып, таяу күндерде жіберіледі. Комитет мәртебесінің негізінде, комитеттің қарауына “Абай” романыньщ мөтінін қазақ тілінде қабылдауды талап етеміз.

Халкомкеңес Төрағасы ОҢДАСЫНОВ 1944 жьілгы 16 -мамыр, Алматы. қ.

* * *

ПРОТОКОЛ

т.т. Абдыкалыков - НКпрос, Косунов - Управление по делам искусств при СНК Каз ССР, Тажибаев - Союз сов. писателей, Исмаилов - Кфан, Жиренчин - Общество изучения Казахстана, Нефедов - КазТАГ, Сулин - кор- респондент “Известий”, Косубаев - Консультант СНК Каз ССР.

• 
  Вопрос о проведении в 1940 году в г. Семипалатинске празднования 95-летия со дня рождения Абая и организации государственного литературного музея его имени в г. Семипалатинске, и их связи с предложениями областных организаций Семипалатинской области внести на рассмотрение Совнаркома 27.03. с.г., поручив тов. Косубаеву разработать проект постановления СНК по данному вопросу.
  

Управляющий Делами СНК

Казахской ССР М.САПАРГАЛИЕВ

* * *

“Көп уақытқа дейін Абай шығармасы туралы бірыңғай көзқарас болмай келді, өркім өзінше баға беріп жүрді. Біреулер Абайдың шығармасын терең зерттеу қорытындысына сүйеніп пікір айтса, біреулер бөрін тек Абайдың ата тегіне байланыстырып, жанын ауыртпайтын жеңіл жолмен кетті. Осындай жағдайда Абайдың 100 жылдық тойына күні бүрын даярлық жүргізу мақсатымен Қазақ ССР Халық Комиссарлар Советінде арнайы мөселе қаралды. Сол кездегі Қазақ ССР Оқу Комиссары М.Әбдіқалықов “Абай қазақтың үлы ақыны, ағартушысы, қазақтьщ реалистік жазба әдебиетінің негізін калаушы жөне классигі” деген тақырыпта баяндама жасады. Осы мөселе жөнінде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Совнарком Қаулы қабылдады, онда қазақ халқының тарихындағы Абайдың орны жөне оның шығармасына лайықты баға берілді, Үкімет комиссиясы құрылды. Бүл қаулы Абайтану ғылымының дүрыс бағытта өмірге келуіне үлкен ықпалын тигізіп, маңызды рөл атқарды.

Үкімет комиссиясының төрағасы орынбасарларыньщ бірі болып М.Әуезов тағайындалды. Бірнеше жыл осы комиссияда Мүхаңмен жиі кездесіп, бірге жүмыс жасаДық. Абай шығармаларының толық академиялық басылымын даярлау ісін комиссияның атынан Мүхтар басқарды.

Екі-үш жылдың ішінде Абай шығармалары калың бүкара арасына кең таралды. Көптеген көшелерге, мектептерге, колхоздар мен совхоздарға Абай есімі берілді. Жоғары оқу орындарыньщ озаттарына Абай стипендиясы тағайындалды. Абайдың ғылыми өмірбаяны жазылды, Абайтану ғылымы пайда болды. Алматыда Абайға ескерткіш қойылатын боп шешілді. 1945 жылы Үлы Отан

соғысының Үлы Жеңісінін, куанышымен қарайлас Абайдың 100 жылдығына арналған салтанатты той өтті”.

Үкімет басшысы Оңдасыновтың Абайға, акын Абайға осынша ілтипатпен, жауапкершілікпен қарауын, ниетінің құлауьш Әуезов берген төлімнің тағылымы деп түсіндік. Өйтпесе, қаулыға қонжитып қол қойып, көп орын- басарлардың біріне тапсыра салып, сол кездің шашылып- төгіліп жатқан маңызды мөселелерімен айналыса берсе, біреу оған “мынауьщ дұрыс емес” деп айта алмас еді. Жоқ, ол Абайдай ұлы ақынға халқының ақыл-ойының қазынасы, қаһарманы, ұлтыньщ жанашыры деп қарағандықтан да биік дөрежеде аталып өтуін максат етті. Үлтыньщ рухын, мінезін, мақсатын, арын, намысын ақын Абай аркылы басқага, өзгелерге танытпақ болды. “Көшпенділер” деп көңілдері толмай қарайтындарға Абай арқылы халкыньщ даналығын, ұлылығын танытпак болды. Осындай үлы мақсат, Үлы Жеңіске тура келіп, барша республика халқы қос тойды қуана тойлады.

Бірде бізге Оңдасыновтың:

“ - Мен сол кездегі Әуезов өрекетін енді түсініп жүрмін. Ақылды адам ғой. “ Алаш” партиясында болған, көзқарасы дүрыс емес, Абай феодалдық өмірдің өкілі, оны несіне дөріптейміз... осындай кінәні Әуезовке талайлар тағып, талқылаған түстарымыз да болған. Сондай сәттерде Әуезов бірде-бір рет жүлқынып орнынан тұрып, дауыс көтеріп ешкіммен шапылдасқан емес. Тіпті кейбір сөттерде “лөм” деп аузын ашпай, сендердікі дұрыс деп те, бұрыс деп те айтпай отыра беретін. Сондай сәттерде іштей ол кісіге ыза болып, мыналардың аузын неге жаппайды, айтып-айтып неге тастамайды деп, ренжіген тұстарым да болған. Орнымнан атып тұрып акыл айтпақ болған сәттерімде Әуезовтің үнсіздігі мені де ұстап қалатын. “Осы кісі бір нөрсені біліп отырған шығар” деп, өзімді-өзім өрең тоқтататынмын. Сөйтсем, Әуезовтің үндемеуінде де үлылық жатыр екен гой. Ол ішінен: “Оттай беріңдер, бөрібір мен сендердің бәріңнен биікпін” деп, аналардьщ пенделік-бейшаралығына аянышпен қарап, олардьщ деңгейіне түскісі келмей отыра береді екен ғой. Әуезовтің бұл ұлылығын өзім ұлғайған жасымда түсіндім” - дегені бар-ды.

Абайдың даналығын, Мүхтардың үлылығын түсініп,

төбесіне көтерген, колында бар мүмкіндік - билікті орынды, дөп жүмсай білген, үйыткы болған Ондасьшовтың көсемдігін білмей түрып “көсемсігендер” де болған.

Кейбір жылдары осындай тарихи шындыкты білмей түрып жазушы Өзілхан Нүршайыков: “Ондасынов Абайды білмеген” деп жазды. Біз оны өткен ғасырдың токсаныншы жылдарындағы Кеңес Үкіметін, оған кызмет еткендерді жамырай жамандап, ақ пен қараны ажыратпай, арзан абырой қуған кезещгің шалдықпа ауруы, үлғайған жастьщ, шаршаған бастың сандырағы деп қана қойғанбыз. Ал мынадай шаралардан кейін Совнарком Төрағасы Оңдасынов Абайды білген бе деп сүрақ қойып, оған күмөнмен караудың өзі өзіміздің т үйсіксіздігімізді танытса керек.

Қашанда да Ондасынов өзінің шыққан тегін, ата дөстүрін, үлт мүддесін үмытқан емес. Оған дөлелді үзақтан іздемей- ақ, 1943 жылғы Алматыда өткен ақындар айтысын айтуға болады. Бүл қазак халқы үшін үлкен оқиға болды. Бүған дейін “ақ, қызыл” болып соғысып, оның соңы аштыққа үласып, ақыры Үлы Отан соғысына келіп киліккен үрпаққа айтыстың рухы қажет-ақ болып түрған. Республика төріне жан-жақтан ақындар жиылып, айтыс өткізгенде бойында қазақтың қаны бар адам бір желпініп, санасы серпіліп, көңілдері шалқып-ақ қалған. Өлгені тірілгендей, өшкені - жанғандай болған. Сол айтысқа қатысқандардың айтары, дөріптеулері - Отан қорғауда от кешіп жүрген Ерлер мен оққа үшқандар, олардың ерлік істері.

Бірінші орьш алған Жамбылға - түйе, екіннгі орын алған ақтөбелік ақпа ақын Нүпейіске, қарағандылық Доскей мен Шашубайға ат мінгізіп, Оңтүстік Қазақстанның ақыны Орынбайға - қүнан беріліп, үлттық дөстүр бойынша жол- жоралғысы жасалды. Осы айтыс қақында Оңдасьшовтьщөзі тебірене толғайды:

“Халық жаппай сауаттана бастаған кезде суырып салма айтыс тек көшпелі, сауаты жоқ халықтарға төн дөстүр деген жаңсақ пікір пайда болды. Соның салдарынан ауызекі айтыстардьщ бағасы төмендей келе, кейбір түрлері, тіпті, үмыты лып та кетті.

Үлы Отан соғысы кезінде газет-журналдардың саны, оларды оқырманға уақытылы жеткізіп түру мүмкіншілігі азайды. Бүқара арасындағы саяси-тәрбие жүмысын күшейтуді, майдандағы және елде болып жатқан

жағдайларды халыкка күн сайын хабарлап түруды уақыттын өзі талап етті. Осы міндеттерді орындау жолында республиканың партия, совет органдары косымша өртүрлі шаралар үйымдастырып отырды. Солардың бір түрі - саяси-идеялык жүмыска акындарды кең тарту, айтыстар өткізу болды.

Бүл кездейсок шара емес еді. Өйткені, айтыс акыны - халықтың даналығын бойына сіңірген, адамның жан жүрегіне көркем сөзбен жол таба алатын, ойы сергек өнерпаз.”

Негізі Оңдасынов гылым, білімнің ендігі өмірде ауадай қажет екенін, онсыз көштен қалып қоятынымызды жанымен, бар ақыл-парасатымен үқса, ал, үлттьщ дәстүр- салттың озық үлгісін өшірмеу, өлтірмеу керектігін өмір бойы айтып, дөлелдеп кана қоймай, іс жүзіне асырьш өткен бірден- бір басшы.

Оған бір дөлел мынау, Нүртас Оңдасынов айтысты жақсылап өткізіп алғаннан кейін, бірде Орталық Комитеттің алдьшда үлттьщ ойындарды, бөйге-көкпарды дамыту керек, өмір салтына енгізу қажеттігін айтады. Оған Бюро мүшелерінің біразы өре түрегеліп, қарсы болады. Айтатындары, айыптары көкпар кезінде аттан қүлап өлім- жітім болады дейді. Сонда қарсы болғандарға Оңдасынов: “Кеше Ташкенттен келе жаткан автобус аударылып, алты адам қайтыс болды. Сондықтан бар автобус, машинаны да тоқтатайық”, - дегенде өлгі қарсы болғандар тосылып қалады. Үкімет басшысы бәйге мен көкпарды “ажалдан” осылай арашалаған екен.

Қырғын соғыстың ортасында жатып, өз өмірінен гөрі елінің, халқының тағдырын, болашағын ойлаған Ер Бауыр- жан Момышүлы Үкімет басшысы Нүртас Оңдасыновқа хат жолдапты. Бүл хатты Оңдасыновқа жауынгер-жазушы Мөлік Ғабдуллин жеткізеді.

Сіздерге үсынғалы отырған екі хатты да біз Орталық мүрағаттан таптық...

Бүл хаггар орысша жазылғандьщтан, оларды сол күйінде ұсынуды жөн санап отырмын.