Дауыстың органикалық және функционалдық бұзылымдары және оларды түзету

Дауыс бұзылуының себептері алуан түрлі: көмей, мұрын қуысы мен жұтқыншақтың қосылған жерінің, өкпе, бронх және кеңірдек, жүрек және жүрек-тамыр жүйесінің ауырулары, дауыс гигиенасын ережелерін сақтамау, есту қабілетінің төмендеуі. Аталған этиологиялық факторлар дауыстың органикалық және функционалды бұзылыстарына соқтырады. Бірақ дауыс бұзылуының осы түрлерінің арасында шек қою өте қиын. Органикалық бұзылыстың алғашқы симптомы көмей функцияларының жартылай бұзылуы және жеңіл түрде қырылдауы болуы мүмкін, ал функционалды бұзылыстар көмейдің ауыр органикалық өзгерістерінің, тиісінше дауыстың созылмалы бұзылыстарының себебінің бірі болуы мүмкін.

Дауыстың бұзылуы орталық және шеткі (перифериялық) болып бөлінеді. Бұның әр қайсысы органикалық немесе функционалды болуы ықтимал. Бұзылыстардың көпшілігі жеке бұзылыс болып келеді. Олардың себептері тек дауыс аппаратының әр түрлі өзгерістерінің немесе ауруларының пайда болуына байланысты. Бірақ, олар басқа да күрделі тіл кемістіктерімен бірге жүруі мүмкін (афазия, ринолалия, дизартрия, тұтықпа кезінде).

Дауыс бұзылуының механизмі көмейдің жүйке-бұлшық ет аппаратының өзгеруінің сипатына, бәрінен бұрын дауыс перделерінің қозғалуы және тонусына байланысты болады. Ол гипо- немесе гипертонус түрінде байқалады. Екеуінің тіркесуі сирек кездеседі.

Перифериялық органикалық бұзылыстарға созылмалы ларингиттер, көмейдің парезі мен салдануы, ісікті сылып тастау кезіндегі афония мен дисфониялар жатады. Дауыс ақаулығы ауырудың түріне емес, оның ауырлығына байланысты болады. Көмейдің шала және толық салдануымен байланысты дауыс бұзылуы көмейдің төменгі немесе қайтару жүйкесінің инфекциялық зақымдалуынан немесе жарақаттануынан пайда болады. Көмейдің орталық парезі мен салдануы бас ми қабығының, сопақша мидың, өткізгіш жолдарының зақымдалуына байланысты болады. Балаларда балалар сал ауру кезінде кездеседі. Көп жағдайда ісіктер және оларды сылып тастағаннан кейінгі жағдай (адамның халі) дауыстың органикалық бұзылыстарының себебінің бірі болып келеді. Ересектер мен балаларда зарарсыз ісіктер қатерлі ісіктерге қарағанда жиі кездеседі. Ісіктердің дауыс қатпарларында оқшаулану кезінде бірте-бірте ісіктің өсуіне қарай дауыс патологиясы пайда болады. Көптеген папилломалар балаларда жиі кездеседі. Олар бүкіл көмейде жайылуы мүмкін және оларды алып тастағанның өзінде қайталануы (рецидив беруі) ықтимал. Кең таралған папилломатоз және қайта-қайта жасаған операциядан кейін пайда болған берішті өзгерістер тыныс алу мен дауыс шығарудың ауыр бұзылыстарына соқтырады. Бұл дерттің этиологиясы мен патогенезі әлі де белгісіз. Ерте пайда болған папилломатоз тыныс алу және дауыс функцияларының бұзылуымен бірге баланың сөйлеу тілі қалыптасуына және тұлғасына кері әсер етуі мүмкін. Қатерлі ісіктің кесірінен көмейді мүлдем алып тастау адамды дауысынан айырады және тыныс алу функциясын күрт бұзады, өйткені кеңірдек пен көмей байланыссыз қалады.

Жоғарыда аталған дауыс бұзылулары созылмалы түрлеріне жатады және өз бетімен жойылмайды.

Дауыстың бұзылуы сөйлеу тілі жүйесінің қалыптасуына әсер етпейді. Тек ерте жастағы ауыр патологиялары сөйлеу тілі дамуына кері әсерін тигізеді. Бұндай жағдай сөйлеу тілі қалыптасқанға дейін пайда болған көптік папилломалары және көмейдің берішті стенозы бар балаларда байқалады.

Функционалды патологиялардың себептері әр түрі: дауыстың қалжырауы, дауыстың дұрыс қойылмауы, әр түрлі инфекциялық ауырулары және психикалық факторлардың әсері.

Функционалды өзгерістердің ұзақ уақытқа созылуы, көмейдің шырышты қабығының жалған органикалық өзгешеліктерін - қызаруын (гиперемиясын), дауыс қатпарларының қалыңдауы мен іскендігіне ықпал етуі мүмкін. Бұның бәрі функционалды бұзылыстарды дұрыс анықтауын қиындатады.

Перифериялық функционалды бұзылыстарға фонастения, гипо- және гипертонусты афония және дисфония жатады.

Әдебиеттерде фонастенияның пайда болу себептері жайында бірыңғай көзқарас жоқ. Кейбір авторлар себептердің арасында психикалық жарақаттар мен шамадан тыс эмоционалды жүктемелерді атаса, басқалары тыныс жолдарының асқыну ауырулары кезінде дауыстың сақтану тәртібін ұстанбаудан дейді.

47. Есту қабілеті бұзылған балаларды оқытудағы көмекші компенсаторлық және техникалық құралдар. (FM–жүйелері, есту аппараттары және б.).

Есту –дыбыстық құбылыстар формасының қабылдаудағы шынайы анық, дәл түрдегі бейнеленуі. Дыбыстарды ажырату тірі организмге тән қабілеттілік болып табылады. Бұл қабілеттілік - есту органының немесе есту анализаторының қатысуымен таратылады. Есту анализаторының қалыпты дәрежеде қызмет етуі баланың жалпы дамуына үлкен әсерін тигізеді. Есту жағдайының қалыпты болуы балалардың сөйлеуі мен психологиялық жағынан қалыптасуында шешуші орын алады. Есту анализаторының бұзылуы ең алдымен көп мөлшерде баланың сөйлеуіне әсер етеді, оның танымдық қызметіне жалпы дәрежеде мүкістік келтіреді. Құлақ-дыбыс тербелісін күшейтеді және оны қайта өндейді. Дыбыстар негізінен үш қасиетпен сипатталады: Олар күші, биіктігі және тембірі.

Есту қабілетінің үлкен қызметі болып табылатын естудің жәрдемімен бала өзінің сөйлеу тілін бақылап қана қоймай, оны айналасындағылардың сөйлеу тілімен салыстыруға мүмкіншілігі болады. Жалпы қоршаған орта дыбыстарға толы боып келеді, әрі олар әртүрлілігімен ажыратылады. Біздер музыкалық, шулы, табиғи дыбыстарды естиміз. Сонда адамның дамуында естудің үлкен орны бар екендігі белгілі. Ал баланың жалпы дамуына оның толық жетілген есту қабілеті шешуші қызмет атқарады.

Баладағы есту қабілетінің бұзылыстары іштен туа және жүре пайда болады. Іштен туа біткен саңыраулық өмірде сирек 25 % шамасында ғана кездеседі.Мұның пайда болу себептері; ана құрсағындағы даму кезеңінде есту мүшелерінің дұрыс дамымауынан, тұқым қуалау себебінің ықпалынан және анасының жүктілік кезінде тұмау, қызылша немесе басқада жұқпалы аурулармен ауруы, дамудың алғашқы айларында зиянды зақымданудың әсерінен болады. Кейіннен пайда болған саңыраулық әртүрлі аурулардың зиянды әсерінен, есту жүйкесінің немесе құлақ ішінің асқынып ауруы нәтижесінен пайда болады.