Үлы Тұранның Үлдары 129 Омбыдан сонау шығыс шекарасына дейінгі далалык кең өлке сеніп тап- сырылған Ресей империясының жоғары мәртебелі ш ен еун ігін ің бірі полковник Гутковский былай деп жазды: “Ресейдің кол астына қараған соңғы билеушісі Абылай ханның ұрпағы поручик, султан Уәлиханов ұлда- рының ішінде ең алғашқы болып Сібір кадет корпусында толыққанды білім алды” 23 жастағы Шоқан генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты бола жүріп, тек ұлы Даланың ғана емес, көрші елдердің тарихын, географиясы мен экономикасын терең зерттеп окыды. 1854 жылы Шоқан Уәлиханов пен Муса Шорманов шекара басқармасы- на кеңесш і болып тағайындалады. Оның бул қызметке өсуін е генерал-губернатор Гасфорттың карамағындағы тиянакты іскерлігінің арқ- асында қол жетті. Оның жаркын танысқан достарының бірі петрашевшіл Сергей Федорович Дуров: “Шығыс әдебиеті туралы неткен терең танымды, ал жалпы саясаттан таяз” — деп таңкалған. Әрине, өткір айтылған сөз. Д у ров — өз заманындағы өте білімді адам. Бірнеше тілді жетік білген. Ол Шоканды утопиялық социализмнің теоретиктері Фурье, Сен-Симон, Оуэн еңбектерімен таныстырды. Өзі айдауда жүрген ол үгітші ретінде гіатшалык Ресейдің орыс емес халықтарға деген көзқарасына қарсы болды. Орыс әскерінің офицері жас Шокан да империяның бұл сорақы саясатын кеш түсінді. Бурын білмей жүргенін енді ұғынып, байқай бастады. Есіктен кіріп, төр менікі деп бөтен үйді қонағы билейтін шенеуніктердің жат қылықтарын көріп, жиіркенді. Әсіресе, олар турандықтарды екінші сортты халық деп са- найтынын да сезді. Шоқан генерал-губернатор қарамағында қызметте жүріп, Батыс Сібір тарихын зерттеп, қызықты көп құжаттарды іздеп тапты.
