былайша айтқанда моңғолдарды «шапқыншылар», тағы «жауыздар» деп жа- зғанмен (тіпті, белгілі тарихшы В.В.Бартольдтің өзі Шыңғысханды «данагөй тағы» деп атайды), біз олардың дарындарын танып, таланттарын мойындау- ымыз керек. Айтыңызшы, «тағы хайуан» данышпан болады деген ақыл-ойға сыя ма? Тағылыққа тек жабайылық пен ақылы кемдік қана тән. Ал, даныш- пандыққа келсек — ол дегеніңіз кемел көргенділік пен кемеңгерлік тұлға. Ол өз заманындағы ең биік тұрған жеке-дара, елден ерек жан. Тек сол бір жеті ғасырлық тарихтың тылсымын терең ұғып білгенде ғана моңғолдық дәуірдің шын сырын түсіне аламыз. Тарихта хара-хорум моңғ- олдар, оның ішінде Қытай, парсы, Араб, моңғолдары да жиі аталады. Сол елдерді билеген моңғол есімдерін де естиміз. М әселен, Солтүстік Қытай- дың мекен тұрағы Пекинді Құбылай, арабтар мен Кавказ ж ағал ауы н - Хулагу, дала өлкесі мен Ресейді Батый билеген кездер болды. Әбілхайыр ұлы мемлекет құрды. Тек оның нығаюына аталастық, бақта- ластық кесірін тигізді. Шамамен, 60-жылдардың басында Әбілхайыр аталас туыстары Керей, Ж әнібекпен біржола ат құйрығын кесісті. Ж әнібек пен Керей өздерінің соңына 200.000 жақтастарын ертіп, даланы бетке алып жор- тып кете барды. Әбілхайырдан бөлініп, қазақпыз деп келген кейінгі өзбек қазақтары Шу өзенінің төменгі сағасындағы Шу мен Талас бойына келіп қоныстанды. Олардың Моғол ханымен алдын ала келісімдері болған-ды. Моғолстан Ж етісу өлкесі мен Шығыс Түркістан жерін алып жатты. Бірте-
Ұлы Тұранның Ү лдары 83 бірте мұндағы қазақтар Моғолстандағы қазақтармен бірігіп кетті. Осылай тілі бір тайпалық ұлыстар бірігіп, біртұтас қазақ мемлекетіне айналды. XV ғасырдың орта тұсындағы шытырман саяси оқиғалар мен про-
