Ауыл шаруашылық ғылымдары агрономия

• 
  увеличение потребности в этом виде продукции ближайших территорий, таких как Китай, Пакистан, Афганистан, Иран;
  
• 
  возможность закрепления, в силу географических условий, на традиционных рынках сбыта (Азиатские и Закавказские республики СНГ);
  
• 
  изменение потоков зерна в мировой торговле в сторону Дальневосточной и Юго-Восточной Азии и открытие новых транспортных путей, ориентирующих часть экспорта в Ближневосточную Азию, на которую приходится около 25 % мирового импорта зерновых;
  
• 
  диверсификация питания, экономический рост и рост населения, предопределяющих доступ на зерновые рынки сильных и твердых сортов пшеницы, а также продуктов переработки зерна на их основе.
  

Западно-Казахстанский край представлен четырьмя областями, а именно Западно-Казахстанской, Актюбинской, Атырауской и Мангышлакской. Однако в силу природно-климатических условий основными зерновозделывающими областями являются лишь две: Западно-Казахстанская и Актюбинская, в остальных ориентированы лишь на производство животноводческой продукции. Вышеперечисленные области располагают достаточным биоклиматическим потенциалом и земельными ресурсами для производства высококачественного зерна и обеспечения не только внутренних потребностей, но и увеличения экспорта зерна на внешние рынки. Существующий уровень технической оснащенности сельскохозяйственного производства этих областей остается одним из главных сдерживающих факторов эффективного его развития зернового производства и причиной упрощения технологий возделывания. Парк основных видов сельскохозяйственной техники Западно-Казахстанской и Актюбинской областей за 10 последних лет резко сократился, а темпы его обновления крайне низки. Динамики количественного состава основной сельскохозяйственной техники областей на основании данных областных Департаментов сельского хозяйства [1,2] за последние 15 лет представлены в таблцах 1 и 2.

Анализируя представленные данные, можно сделать вывод, что, начиная с 1991 года, новая техника сельхозформированиями представленных областей практически не приобреталась и только в последние годы наблюдается некоторое обновление парка сельскохозяйственной техники. За последние три года по бюджетным программам Западно-Казахстанской области приобретено 156 тракторов и 140 зерноуборочных комбайнов, 184 единицы сельскохозяйственных машин, в текущем году парк комбайнов обновлен на 5 %, сельскохозяйственных машин – на 0,2 %, что явно недостаточно. В Актюбинской области начиная с 2001 года по 1 полугодие 2005 год хозяйствами приобретено 284 единиц тракторов различных марок, что соответствует обновлению 5 % тракторного парка и 221 единиц зерноуборочных комбайнов или 11 % комбайнового парка. Основной же парк сельскохозяйственной техники (до 90-93 % от его общего количества) морально и физически устарел и представлен в основном машинами 80^х-90^х годов выпуска прошлого столетия. Его техническое состояние не обеспечивает качественного проведения основных агротехнических операций по возделыванию и уборке сельскохозяйственных культур, а низкие эксплуатационные показатели работы существенно повышают себестоимость готовой продукции. Особенно явно это проявилось в последние два года, когда стоимость топливо-смазочных материалов увеличилась почти в два раза.

Представленные данные свидетельствуют о наметившейся тенденции к обновлению технического обеспечения хозяйств обеих областей Западного Казахстана как за счет собственных средств, так и республиканского бюджета, хотя темпы ее явно недостаточны.

В целом стареющий парк сельскохозяйственной техники в ближайшее время достаточно остро поставит вопрос своего кардинального обновления и если он не будет решен, продолжится наблюдавшееся в последнее десятилетие сокращение посевных площадей зерновых, что, в конце концов, может привести Казахстан из страны экспортирующего зерно в страну его импортирующую. Государство на это пойти не может, поэтому в перспективе будет за счет различных форм субсидирования со стороны его, так и за счет средств самих хозяйствующих субъектов, приобретать сельскохозяйственную технику, в том числе и зерноуборочные комбайны.

На 01.01.2005 г. парк зерноуборочных комбайнов Западно-Казахстанской области насчитывает 1883, а Актюбинской – 2004 единицы техники. Состав и динамика парка зерноуборочных комбайнов Западно-Казахстанской области [1] за последние 5 лет представлены в таблице 6.
Таблица 6 – Динамика количественного состава зерноуборочных комбайнов по ЗападноКазахстанской области за 5 лет

Марка зерноуборочного комбайна	Года
	2001	2002	2003	2004	2005
СК-5М “Нива”	1999	1762	1698	1653	1716
ДОН	20	15	9	9	18
ЕНИСЕЙ		14	64	64	139
“ДЖОН ДИР”		-	-	-	10
Всего	2019	1791	1771	1726	1883

Комбайновый парк Актюбинской области также на 85-90 % представлен комбайнами семейства НИВА, хотя в последнее время производятся закупки комбайнов семейства ДОН и ЕНИСЕЙ, а также зарубежных ДЖОН ДИР и КЛАСС-МЕДИАН, т.е. в обеих областях наблюдается разноплановость приобретаемой техники, из которой определяющим является ценовое предложение, а не адаптированность и качество работы в местных условиях. Зерноуборочные комбайны семейства Нью Холланд, Джон Дир, Дон и Енисей ориентированы на уборку зерновых в северных районах повышенной влажности, характеризующихся длинностебельной хлебной массой, большой толщиной комплектуемого для обмолота слоя и оборудованы рабочими органами и молотильно-сепарирующими устройствами, учитывающими вышеуказанные условия за счет достаточно большого временного интервала воздействия на обмолачиваемый продукт. Зерновые же культуры в условиях Западного Казахстана характеризуется малым содержанием соломы, а соответственно и небольшой толщиной комплектуемого слоя хлебной массы, для которых необходим меньший период времени силового воздействия всех рабочих органов зерноуборочного комбайна для полного вымолота и сепарации зерна. Превышение же этого времени над оптимальным приводит к существенному травмированию зерна и в конечном результате – к снижению его товарных качеств. Также энергоемкость технологического процесса в этих комбайнах рассчитан на повышенную пропускную способность, обеспечивающую уборку высокоурожайных хлебов (до 50-60 ц/га), что в местных условиях ведет к перерасходу ГСМ и в целом увеличению себестоимости зерна [3]. Урожайность зерновых в Западном Казахстане в лучшие годы не превышает 18-20 ц/га, однако получаемое зерно мягких и твердых сортов пшеницы характеризуется высоким содержанием белка и применяется как улучшитель в мукомольной промышленности, поэтому пользуется повышенным спросом на мировом рынке и к его качеству предъявляются повышенные требования. Как указывалось выше, одним из условий повышения качества собираемого зерна является применение адаптированных комбайнов, производство которых в Казахстане отсутствует, а налаживание их выпуска на местных предприятиях Западного Казахстана займет продолжительный период и в ближайшее время не удовлетворит потребности хозяйств. Таким образом сохранится тенденция к приобретению зерноуборочных комбайнов из-за рубежа, но такая закупка должна производится не наугад, а носить научно-обоснованный характер.

В ближайшем зарубежье, например Российской Федерации, Республике Беларусь и др., испытанием техники, ее адаптацией в целом или узлов и агрегатов к местным условиям, выработкой рекомендаций по приобретению и применению занимается целая сеть Государственных машиноиспытательных станций. В Западном Казахстане, как и в Республике в целом, такая сеть отсутствует, и не проводятся планомерные испытания новой закупаемой техники. Как следствие низкие показатели ее использования. Таким образом, необходимо проведение крупномасштабных научно-исследовательских работ в этой области, поддержанных государством, центром которых мог бы стать Западно-Казахстанский аграрно-технический университет им. Жангир хана, аккумулирующий в себе научный потенциал Западного Казахстана.
ЛИТЕРАТУРА
1. Концепция развития зернового производства в Западно-Казахстанской области на 2005-2007 годы. / Зап.-Казахст. областной департамент сельского хозяйства. – Уральск. – 38 с.

2. Региональная программа «Программа устойчивого развития агропромышленного комплекса Актюбинской области на 2006-2010 годы». / Актюб. областной департамент сельского хозяйства. – Актобе, 75 с.

3. Рыбалко, А. Г. Совершенствование процесса обмолота зерновых культур / А. Г. Рыбалко, Р. Б. Ширванов. // Материалы науч.-практ. конф. СИМСХ «Совершенствование способов и средств уборки в растениеводстве». – Саратов. – 1993. – С. 5-14.





ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
УДК 519.87
ӨНДІРІСТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ ҚҰРУ НЕГІЗДЕРІ
З. П. Айдынов, ізденуші
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Өндірістік фукнцияны құру және пайдалану өндірістік процестерді талдау және зерттеу тәсілдерінің бірі болып саналады. Мақалада жұмыс жасап тұрған кәсіпорынның деректерінің негізінде өндірістік функцияны құру принциптері қарастырылған.
Создание производственной функции является одним из методов анализа и исследования производственных процессов. В статье рассмотрены принципы построения производственных функции на основе данных функционирующего предприятия.
The creation of industrial function is one of the methods of analysis and research of industrial process. In this article the principles of building of industrial functions on the basic of the given functional enterpprise were considered.
Өндірістік функция деп өндіріліген өнім мен оған кеткен шығынның арақатынасын сипаттайтын функцияны айтады.

Жалпы алғанда өндірістік функцияны құру кәсіпорын, өндірістік сала немесе белгілі бір аймақтың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын математикалық тәсілдердің біріне жатады.

Өндірістік функцияларды тұрғызу теориясы жөнінен шетелдік Кобб-Дуглас, В. Леонтьев, Р. Аллен еңбектері, кеңестік ғылымдар Г. Б. Клейнер, Б. Н. Михалевский, Б. Н. Сирота, Л. Л Тереховтың еңбектері кеңінен танымал [1, 2].

Функцияға кіретін факторлардың санына сәйкес бір немесе бірнеше факторлы өндірістік функция болады.

Осыған байланысты олар y = f (x) және y = f (x₁,x₂……x_n) түрінде сипатталады. Мұндағы n-факторлар саны.

Кейбір әдебиеттерде y = f (x₁,x₂……x _{n ,} а) белгіленуі қолданылады мұнда а- ӨФ параметрларының векторы.

Экономикалық тұрғыдан x_j > = 0 j = 1….n сондықтан көп факторлы ӨФ анықталу облысы n-өлшемді х -векторлардың жиынтығы болады.

ӨФ қолдану облыстарына сәйкес бірнеше түрге бөлуге болады.

“Шығын-өнім” принципіне сәйкес ӨФ микро және макро деңгейде қолданыла алады.

О. О. Замковтың айқындауынша «Микродеңгейдегі ӨФ жеке кәсіпорындар, сала және салааралық өндірістік кешендер үшін қолданылады. Мұндай ӨФ талдау, жоспарлау және болжам процестерінде пайдаланылады» 3.

ӨФ бір факторлы немесе көпфакторлы статистикалық тәуелділіктерді сипаттайтын регрессиялық теңдеулерден тұрады.

ӨФ тұрғызу үшін керекті деректер төмендегі кестелерде көрсетілген.

Ү-нәтижелік көрсеткіш	Факторлық көрсеткіштер
	R1	R2	…..	Rj	…..	Rn
Y1	R11	R12	…..	R1j	…..	R1n
Y2	R21	R22	…..	R2j	…..	R2n
……			…..
Yi	Ri1	Ri2	…..	Rij	…..	Rin
…..			…..
Ym	Rm1	Rm2	…..	Rmj	…..	Rmn

Мұндағы Ү-өндірілген өнімді өрнектесе Rj j = 1….n өндіріс факторларын сипаттайды.

Өндірілген өнім мен оған кеткен шығындар белгілі бір өлшем бірліктерімен (теңге, тонна, квт, т. с. с) көрсетіледі.

ӨФ тұрғызу деректердің алғашқы статистикалық талдаудан басталады және ол бірнеше кезеңнен тұрады.

Бұл кезеңнің мақсаты терімнің репрезентативті екендігіне көз жеткізу. Мұндағы деректерді талдау төмендегі процедуралардан тұрады:

• 
  әрбір Үі және Rj терімдерінен σ-стандартты ауытқуын табу
  

• 
  әрбір терімнің дисперсиясын табу
  

• 
  әрбір терімнің медианасын,min және max табу
  
• 
  терімдерді Z тестілеу
  

Мода, медиана, минимум және максимум жалпы терімнің сипаттамасын анықтайды

• 
  минимальды және максималды мәндердің мағынасы түсінікті
  
• 
  медиана терімнің ортасын анықтайды яғни айтқанда терімнің жартысы одан үлкен ал жартысы кем болады.
  
• 
  Z-тестілеу терімнің әрбір элементінің сол жиынға тиісті не тиісті емес екендігін тексереді.Стандартты бағалау нақты мәндерді басты жиынға тиісті немесе тиісті емес екендігін анықтайды.
  

Бұл кезеңде Ү – нәтижелік фактор мен Rj түсіндіргіш фактор арасындағы байланыстың тығыздылығы тексеріледі. Ол үшін r-корреляция коэффициенті есептеледі және ол – 1 немесе +1-ге жақындаған сайын кездейсоқ айнымалылардың байланысы жоғары болады деген сөз. Егер де түсіндіргіш факторлардың арасындағы байланыс соншалықты тығыз болса ол мультиколлинеарлық құбылысқа алып келуі мүмкін. Жалпы алғанда ол жағымсыз құбылыс себебі одан регрессияның сапасы төмендеп оның болжамдық күші азаяды.Сондықтан мультиколлинеарлық құбылысқа себеп болған факторлардың біреуі регрессиялық талдаудан шығарылады.

Көп жағдайда мультиколлинеарлық құбылысты анықтау үшін Флаубер тестісі қолданылады.Корреляциялық коэффициентінің «+» таңбасы факторлар арасындағы байланыстың тура екендігін, ал «-» таңбасы кері екендігін сипаттайды.Корреляция коэффициенті әлсіз болса ондай факторларды регрессиялық талдаудан шығарады

Екі терімнің деректерінің арасындағы байланыстың сызықты екендігін Пирсон коэффициенті анықтайды.

Яғни айтқанда, Пирсон коэффициенті нәтижелік фактор мен түсіндіргіш факторлардың арасындағы байланыстың сызықты регрессия түрінде болу мүмкіндігі мен дұрыстығын айқындайды.

Корреляциялық талдаудың нәтижесі 2 - кестеде сипатталады:

Бұл кезеңде көп факторлы регрессиялық модель тұрғызылып кіші квадраттар тәсілі арқылы регрессия параметрлары айқындалады.

Регрессияның құрамына енген факторлардың дұрыс, әрі елеулі екендігін тексеру үшін F-критерииі бойынша талдау жұмысын жүргізеді.

Ғ-критерий – әрбір фактордың нәтижелік факторға қаншалықты әсер ететінін көрсететін дисперсиялық талдаудың көрсеткіші. Фактордың нәтижеге әсері мол болған сайын Ғ-критерийдің мәні де арта түседі.

Ғ-критерийдің талдауының нәтижесінде регрессия құрамына енген алғашқы факторлар кейін регрессия құрамынан шығып қалуы мүмкін.

«EXCEL» ЭК стандартты «ЛИНЕЙН» және «ЛГРФПРИБЛ» функциялары регрессиялық тәуелділік жөнінде қосымша мәлімет бере алады.

• 
  Регрессия коэффициентерінің стандарттық қателері мен нәтижелік факторлардың стандарттық қателерінің шамалары алынған регрессиялық модельдің фактілік мәндерге қаншалықты жуық екенін білдіреді.
  
• 
  Детерминация коэффициентінің мәні 0-ден 1-ге шейін өзгеріп отырады Егер ол 1-ге жақындаған сайын нәтижелік фактор мен түсіндіргіш факторлардың арасындағы корреляциялық байланыстың тығыздығын айқындаса, 0-ге жақын мән регрессияның болжамдық күшінің әлсіздігін көрсетеді.
  

Алдымен өндіріс өніміне әсер ететін елеулі факторларды айқындап алайық. Жалпы түсіндіргіш факторлардың тізіміне мыналар кіреді және олардың құрамы экономикалық теорияға сай келеді:

1. 
   Шикізат (Х₁)
   
2. 
   Көмекші материалдар (Х₂)
   
3. 
   Жылу энергиясы (Х₃)
   
4. 
   Электр энергиясы (Х₄)
   
5. 
   Салқындатқыш ауа (Х₅)
   
6. 
   Жұмысшылардың еңбекақысы (Х₆)
   
7. 
   Аударымдар (Х₇)
   
8. 
   Қажетті шығындар (Х₈)
   
9. 
   Өзіндік құнның сомасы (Х₉)
   
10. 
    Жалпы және әкімшілік шығындар (Х₁₀)
    
11. 
    Өнімді өткізуге кететін шығындар (Х₁₁)
    
12. 
    Уақыт аралығындағы жалпы шығындар (Х₁₂)
    

Әлбетте тізімге кірген факторлардың барлығы түсіндірілетін фактор Ү-ке әртүрлі және әр бағытта әсер етеді. Олардың арасындағы елеулі факторларды іріктеп алу және солардың негізінде математикалық модельді құру өндірістік функцияны қорытудың басты мақсаты болып табылады.Мұнда Х₇,Х₈,Х₉,Х₁₀,Х₁₁,Х₁₂ факторлары алдыңғы факторларға қарағанда өндіріске жанама ықпал бергендіктен функция құрамына енгізілмейді.

Алынған көрсеткіштер негізінде әрбір Х-түсіндіргіш факторлар мен Ү-түсіндірілетін факторлардың арасындағы байланыстың тығыздығын анықтау әдетте корреляциялық талдау арқылы жүзеге асырылады.

Факторлардың арасындағы байланыс 3- кестеде берілген:

Өндіріс технологиясына сәйкес өнімге елеулі әсер ететін 5-фактор математикалық-статистикалық тәсілдерді қолдану арқылы іріктеліп алынды.

Жалпы регрессиялық теңдеу:

Ғ жеке критерийдің ең кіші мәні еңбек ақы Х₅ факторына Ғх₅ = 0,6-ға тең, ал α=0,05 елеулілік деңгейі бойынша F₀(5; 54 ; 0,05) = 2,38, демек, F_X5 < F_0, яғни айтқанда, Х₅ - еңбек ақы факторын регрессия теңдеуінен шеттетеміз. Себебі оның нәтижелік факторға әсерінің әлсіз екені статистикалық тұрғыдан дәлелденді.

Келесі регрессия төрт фактормен қарастырылады. Оның теңдеуі :

Y = 2824.02 + 3,15X₁ + 52X₂ + 128,74X₃ - 48,87X₄ (3)

Регрессия теңдеуінің детерминация коэффициенті R² = 0,9–ға тең.

3-теңдеуді топшыласақ:

• 
  Шикізатты 1 мың теңге ұлғайтса орташа есеппен сыра 3,15 декалитрге ұлғаяды. Бұл кезде қалған факторлар өгеріссіз қалуға тиісті.
  
• 
  Жылу энергиясын 1 мың теңгеге ұлғайтса орташа есеппен сыра 52 декалитр ұлғаяды. Бұл кезде қалған факторлар өзгеріссіз қалуға тиісті.
  
• 
  Қалған факторларды да осындай тұрғыдан топшылауға болады.
  

Олай болса, қортылған теңдеуді талдау,жоспарлау және болжам процестеріне қолдануға болады.

1. 
   Клейнер, Г. Б. Производственные функции / Г. Б. Клейнер. – М. : Финансы и статистика. – 1986.
   
2. 
   Терехов, Л. Л. Производственные функции / Л. Л. Терехов. – М. : Статистика. – 1974.
   
3. 
   Замков, О. О. Математические методы в экономике / Замков О. О., Толстопятенко А. В., Черемных Ю. Н. – М. : ДИС. – 1998 – 157 - бет
   

УДК 339.137.21.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілетін бағалауда әр түрлі белгілер мен көрсеткіштер тобы бөлінеді. Олар рыноктың үлесі, пайда, бәсекелестік артықшылықтар т.б. Ол үшін талдамалы, экспертті әдістер, сапасын және бәсекелестіктің интегральды көрсеткіштері қолданылады. Кәсіпорынның тауарлы рынок сегментіндегі бәсекелестік қабілетін рейтингтік бағалау анықтайды.

Өнімнің немесе тауардың бәсекеге қабілеттілігі әдетте техникалық, экономикалық, ұйымдық көрсеткіштермен сипатталады, олар өнімнің бәсекелестікке қабілетті денгейін сапалық бағалаудың жиынтық белгілері арқылы көрініс табады. Оны бағалау үшін бірлік топтық және интегральдық көрсеткіштер жүйесін колданады.

Бәсекеге қабілеттіліктің бірлік көрсеткіші – қандай да болмасын техникалық немесе экономикалық параметрдің, сондай қажеттілік элементтері теориялық түрде толығымен қанағаттандырылатын параметрге пайыздық қатынасы.

Топтық көрсеткіш – жекелеген көрсеткіштерді біріктіреді және жалпы қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесін сипаттайды.

Интегральдық көрсеткіш – өнімнің бәсекелестік қабілеттілігінің сандық сипаты, ол техникалық параметрлері бойынша топтық көрсеткіштердің экономикалық параметрлері бойынша топтық көрсеткіштерге қатынасы мен анықталады.

Ауыл шаруашылығы құрылымдарының тәжірибелік қызметінде бәсекеге қабілеттіліктің индикаторы маңызды орын алады. Ол экономикалық немесе қаржылық мөлшер эволюциясының сандық көрсеткіші. Бұл көрсеткіш жалпы экономикалық саясат жүргізу үшін бәсеке саласындағы, оның нәтижесін бағалау үшін және бәсекенің даму үрдісін бейнелейтін өте маңызды көрсеткіш.

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі көбінесе баға көрсеткіші арқылы: импорттық бағаның (кедендік баж салығын қоса) ішкі бағаға қатынасымен анықталады. Мұнда бір есте сақтайтын мәселе – отандық өнімнің бәсекелестік индексіне өндірісті жекелеген маманданндырылған аймақта орналастыру мен оны шоғырландыру әсер ететіні. Бұл ауылшаруашылық шикізатын өндіру, сату және мындай қаражат үнемдейді.

Тауар нарығында бәсекені дамытудың сандық көрсеткіштеріне мыналар жатады:

• 
  осы тауар нарығында қалыптасқан жеткізушілердің саны;
  
• 
  осы тауар нарығында жеткізушілердің үлесі;
  
• 
  нарықтық бәсекенің көрсеткіштері: нарықтық бәсеке коэффициенті (СR) және Герфиндал мен Гирманның нарықтық шоғырландыру индексі;
  
• 
  НН (осы рыноктағы барлық қалыптасқан сатушылар үлесінің екі еселенген жиынтығы [1].
  

Тауар нарығының құрылымының сипаттайтын сапалық көрсеткіштер болып осы нарыққа кірудегі тосқауылдардың болуы немесе болмауы және одан потенциалдық бәсекелестерді шығару, сол тосқауылдарды жеңіп өту дәрежесі, нарықтық ақпараттарға бірдей қол жеткізу денгейі саналады. Нарыққа «жеңіл кіру» деген түсінікті қалай түсінеміз: өнім өндіруді енді ғана бастап отырған кәсіпорын, өзіне қажетті ресурстарға төлейтін бағаны, мемлекеттік лицензияға қол жеткізуді және т.б. бұрыннан қалыптасқан кәсіпорындармен бірдей жағдай жүргізе алады. Ал, нарықтан «жеңіл шығуды» – кәсіпорын ешқандай заңды тосқауылға ұшырамайды нарықты тастап шыққарда кейін де кәсіпорын өз тұтынушыларын табуы мүмкін деп түсінуіміз керек.

Экономикалық әдебиеттерде бәсекеге қабілетті ұлттық экономиканың көптеген белгілері кездеседі. Елдердің бәсекеге қабілеттілігін бағалау жүйесіне халықаралық ұйымдар 155 ғаламдық бәсекеге қабілеттілік туралы баяндама бойынша және 250 әлемдік бәсекеге қабілеттілік күнделігі бойынша әр түрлі белгілер қосқан. Солардың ішінде негізгілер ретінде жалпы ішкі өнім (жан басына шаққандағы), бір өлшем еңбекке, капиталға, материалдық шығындарға келетін өнімділік, экспорт және импорт, төлем балансы және басқа көрсеткіштері.

Қолданыстағы халықаралық формула бойынша бәсекеге қабілеттіліктің төрт белгілері ұсынылады:

• 
  елдің әлемдік рыноктағы үлесі;
  
• 
  пайда;
  
• 
  қосымша құнның өсуі;
  
• 
  ұзақ мерзімге бәсекелестік артықшылықтарды сақтау қабілеті.
  

• 
  табыстардың жиналған қорының және тұтыну деңгейі;
  
• 
  жұмыссыздық деңгейі;
  
• 
  өмір сүрудің деңгйеі мен сапасының жалпы әлемдік көрсеткіштері (100 мын тұрғынға және балаларға қайтыс болғандар саны 1000 туылған баладан бір жасқа дейін қайтыс болғаны);
  
• 
  тұрғын үймен денсаулық сақтау қызметімен білім берумен қамтамасыз етілу коммуналдық;
  
• 
  тұрмыстық жағдайларға және т.б. қажеттілікті қанағаттандыру.
  

1. 
   факторлар;
   
2. 
   инвестициялар;
   
3. 
   жаңалық енгізу;
   
4. 
   байлық.
   

Осы айтылғандарды қорыта келіп, соңғы кезде «Еуропа одағы елдерінің бірлескен бәсекелестік қабілеті» деген түсінік пайда болғанын айта кету керек. Бұл түсінік бәсекелестік күрестің нағыз эволюциясын көрсетіп тұр. Демек, «бәсеке» жекелеген мемлекеттерден бірнеше елдердің блогына көшіп отыр. Кеңес үкіметінен кейінгі кеңістігі мемлекеттер арасындағы интеграцияның дамуы жоғарыдағы автор ұсынған деңгейде «ТМД елдерінің бірлескен бәсекелестік қабілеттік қабілеті» болып келеді.

Бәсекеге қабілеттілік проблемасын талдаудағы негізгі деңгейі – сала. Бәсекеге қабілетті салалар елдердің осындай қабілетін қалыптастырады. «Факторлардың параметрлері» тобында, саланың еңбек ресурстарын бағалау кезінде қарастыруға болар еді. М. Портердің саланың бәсекеге қабілеттілігі бағытындағы зерттеуі қазіргі жағдайда да жалпы методологиялық болып қала береді.

Салалық бәсекелестік проблемасы біздің мемлекетімізде экономиканы тұрақтандырудағы ең қажетті салаларды анықтау проблемаларымен байланысты. Осы бағытта ҚР АШМ АӨҚ-нің экономикасы және ААД ҒЗИ-ның зерттеу жұмыстары үлкен қызығушылық танытады. Онда экономиканың бәсекелестік кезендері үшін жаңадан қосылған салаларды анықтау үлгісі келтірілген. Экономиканы тұрақтандыратын ең қажетті салаларды бөлу алгоритмінің сараланған үлгісі төмендегі белгілерді кешенді пайдалануды ұсынады: ЖІӨ өсуі, мемлекеттік бюджетті толтыру, жүйелік және әлеуметтік маңыздылық.

ЖІӨ-нің белгілері саланың осы ЖІӨ-ге қосатын үлесін және тоқыраулық дәрежесін қамтиды. Мемлекеттік бюджетті толтыру «белгісі» саланың жоғары нақты салмақ үлесі мен төмен салықтық аударымдарды үйлестіруге жол бермеуі керек. Жүйелік маңыздылық мынадай параметрлерді қосады: осы саланың отандық кәсіпорындармен өзара байланыс дәрежесі; экономикалық жүйенің өмір сүруге қабілеттілік үшін мәні. Саланың әлеуметтік маңыздылығы жұмыс орындарының саны, еңбек ақы қоры және т.б. көрсеткіштермен сипатталады. Осы ұсынылған методикалық көзқарастарды пайдалану жаңадан бөліп алынған салаларды келешек бүкіл елдің бәсекелестік қабілетіне негіз мүмкін болатын ғылыми түрде негіздеуге жағдай туғызады.

Саланың бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін әлемдік экономикалық әдебиетте бірқатар көрсеткіштер пайдаланылады: әлемдік экспорттық мамандануы, импортың кіру дәрежесі, шетелдік бәсекенің бейімделу дәрежесі [3].

Мұндағы экспорттың үлесін РБЭО елдерінің жиынтық өнеркәсіптік экспортына қатынасы бойынша есептейді. Экспорттың мамандығы саланың экспорттық үлесінің елдің жалпы өнеркәсіп экспорттағы РБЭО елдерінің экспорттық үлесіне қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткіштің қандай да болмасын салалардағы орташа мөлшері осы елдер арасында РБЭО 10-ғе тең екен. Егер бұл көрсеткіш 100-ден көп болса осы елдің экспорты осы сала бойынша маманданып отырғанын айта аламыз. Ал енді импорттың кіру дәрежесін оның ішкі жиынтық сұранысқа қатынасымен өндіріс+импорт-экспорт анықтайды.

Шетелдік бәсекенің біздегі бейімделу дәрежесін-жекелеген саланың экспортқа бағдарлануы және оған импорттың кіру дәрежесі деп қарастыратын көрсеткіш.

Бәсекеге қабілеттілікті зерттеу проблемаларының келесі деңгейі – кәсіпорын болып саналады. М.Портер кәсіпорын деңгейінде жұмыс істейтін бәсекеге қабілетті бес күшті бөледі:

1. 
   Бір саланың бәсекелесетін кәсіпорындағы бақталастық;
   
2. 
   Бірін-бірі ауыстыратын тауарлар шығаратын кәсіпорындар тарапына бәсеке;
   
3. 
   Салаға жаңа бәсекелестердің кіру қаупі;
   
4. 
   Жеткізушілердің экономикалық мүмкіндіктері және саудаласу қабілеті;
   
5. 
   Салалық өнімдерді тұтынушылардың экономикалық мүмкіндіктері мен саудаласу қабілеті.
   

Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін анықтаудың әр түрлі көзқарастары бар. Мұндағы негізгі белгілер болып рыноктың үлесі, тиімділік, сатудың өсу қарқыны саналады. А. П. Градов фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін кешенді бағалауды ұсынады. Мұнда фирманың бәсекелестік артықшылықтарындағы өмір циклінің кезеңдері, ішкі және сыртқы ортаның факторлары еске алынады. Фирманың бәсекелестік артықшылықтарындағы өмір циклінің мынадай кезеңдері бөлінеді: пайда болуы, өсудің тездігі, өсудің баялығы, толу, басылу. Ішкі факторлар фирманың стратегиялық әлеуметін қалыптастырады, олар 16 элементтен тұрады. Олардың ішіне елдегі және сырттағы ахуалды макроэкономикалық талдау қабілеті; сатып алушылардың актуалды мұқтаждықтарын, қажеттіліктермен сауалдарын өз кезінде көріп білу қабілеті және басқа қабілеті, кіреді.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеті рыноктағы басқа бәсекелестер сатып отырған өнімдерге қарағанда өз өнімдерінің сапа жағынан артықшылығына негізделеді. Бәсекеге қабілетті өнім «пирамиданың негізі» деп айтуға болады, ол пирамида ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін аяғына дейін жекізеді. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бәсекелестік рынок жағдайында өзінің және қарызға алған ресурстарын тиімді жұмсау.

Нарықтық экономика жағдайында қандай да болсын жоспарлар, болжамдар бағдарламалар мен реформалар дайындауда, бірінші кезекте тауарлы өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалауды жүргізу керек.

Бәсекеге қабілеттілік-кәсіпорынның нәтижелі қызметін ресурстарды тиімді пайдалана білетін қабілетін қорытындылайтын көрсеткіш. Аграрлық өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, ең алдымен оның азық-түлік нарығының жағдайына сай келуін, тұтынушылардың нақты талабына (сапасы жағынан, техникалық, экономикалық, эстетикалық сипаты жағынан, коммерциялық жағдайына) лайықты болуын көрсетеді. Ол талаптарға баға, жеткізу мерзімдері, сату аркалары, сервис, жарнамалар жатады.

Өнімнің тұтынушылық және экономикалық қасиеттерін рыноктың белгілі бір сегментіндегі нақтылығы тұтынушылар анықтайды. Тұтынушылардың қажеттілігін жоғары деңгейде, осындай басқа тауарларға қарағанда қанағаттандыратың тауар қасиеті сатушының бәсекеге қарсы тұра алу қабілетін және оның қандай да болсын өзгерістерге дайын екенін сипаттайды.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін, көбінесе оның сапасымен теңдестіреді. Бірақ сапа тырғыдан алғанда тек бірыңғай тауарларды ғана салыстыруға болатындығын кез келген тұтынушы, сатып алушы түсіне бермейді. Сондықтан ол тек қана нақтылығы сатып алушының мүддесін көрсететін қасиеттерді қосады. Ішкі ақпарат, әдетте бағалық емес факторларға жатады,себебі оның құны басқару қызметкерлерінің еңбек ақы шығындары элементіне қосылады.

Кәсіпорынның бәсекелестік қабілеті мен өнімдердің бәсекелестік қабілетін бір-біріне салыстырып талдау, олардың арасында тұтастық та және дербестік те бар екенін көрсетеді.

Микродеңгейде ол өзінің соңғы және аяқталған формасын, бағаның тауар сапасына қатынасы түрінде қалыптасқан жағдайлардан және кәсіпорын қызметкерінің өз ресурстарын сондай-ақ ұлттық және салалық артықшылыктарды пайдалану қабілеттеріне байланысты.

Аграрлық сектордың өнімдерін өндірушілер бәсекелестікте жеңіп шығулары үшін рыноктың белгілі бір сегментінде нақтылы өнім туралы ресурстармен оларды өндіру технологиясы, пайдалану бағыттары, тұтынушылар ұнамының өзгеруін, сапаға деген талаптарын, нені ұнататының сондай-ақ ішкі-сыртқы рыноктағы бәсекелестер туралы ақпараттарды жетік білулері керек. Уақыт өткен сайын тұтынушылардың тауарларға деген талаптары, жиынтық факторлардың әсерімен өзгеруі мүмкін.

Тұтынушы үшін тауар сапасы, оның адам организме әсері, сатып алу бағасы пайдалы нәтижесі, рыноктағы қозғалысы туралы толық ақпараттың маңызы зор.