Қазақ ӘдебиеТІ
жүктеу/скачать 2,89 Mb. Pdf көрінісі
|
811-002-002к-20 КазЛитра 11 каз УЧЕБНИК ЕМН
| «Бел-бе лес те»
де ген бе сін ші та рау да – жер дауы тө ңі ре гін де гі дүр бе лең одан әрі жал ға са ды. Жаз жай лау ға шы ғу уа қы ты бол ған дық тан, аға сы Тә ке- жан ның ұсы ны сы мен Абай бүл дір ген те ру ге шы ға ды. Сол кез де ал да ры нан Бө жей дің киі мі жа бы лып, ке кі лі ке сіл ген қа ра көк атын ор тала ры на ал ған екі қы зы бас та ған қа ра лы көш өте ді. Олар кі сі лер ді көр ген де дау ыс сап, жоқ тау ай та ды. Абай осы топ тың іші нен Тоғ жан ды та нып, ерек ше күй ге тү се ді. Бұл кө рі ніс ке әлі еш те ңе ні тү сін бей тін Ос пан ға на мәз бо лып жүр. Бө жей ауы лы Құ нан бай лар отыр ған жа қын қо ныс қа кө шіп кел ген дік тен, Құ нан бай үш са ба қы мыз, бір ту бие, бір тай, Зе ре мен Ұл жан бір түйе сой ыс алып, тай лы-тұяғы қал май, Бө жей үйі не кө ңіл ай ту ға ба ра ды. Қыз дар жоқ тау айт қан да Құ нан бай ға да кі нә та ға ке те ді. Сол кез де Құ нан бай мен ағай ын дас, Са ры апаң аталып кеткен кі сі былайша ай ғай лап ай тып тас тай ды: Мы на да қар лар не дей ді? Жақ сы дан жа ман кө бей ді. Ес кі нің асыл кө зі еді, Ұр лап та көм дің Бө жей ді. 68 Екі жақ бір-бі рі не де ген өк пе сін осы лай ша әй ел дер ау зы мен жет кі зе ді. Қай тар да Құ нан бай: «Күт сең, Са ры апаң ды күт сең дер ші», – деп оған де ген ри за шы лы ғын бір-ақ ау ыз сөз бен біл ді ре ді. Күз ай ының бел гі сін жұрт тың жаз ғы үл кен ки із үй лер ді қой ма ға тас тап, кі ші леу қо ңыр қай үй лер ті ге бас та ға ны нан бай қау ға бо ла ды. Та ғы да Құ нан бай жа ғы мен жі гі тек ара сын да ки кіл жің бас тала ды. Әң гі ме ге ар қау бол ған жағ- дай – Май ба сар дың ат ша ба рын жі гі тек тің бір жі гі ті нің са бап ке туі. Май- ба сар – Өс кен бай дың бас қа әй елі нен ту ған Құ нан бай дың іні сі. Құ лын шақ пен бол ған ке ліс сөз мә мі ле ге кел ме ген дік тен, Құ нан бай бө лі ніп ке те міз де ген жі гі- тек ті тоқ та ту үшін та ғы ша бу ыл ға шы ға ды. Жі бер ген жі гіт те рі бас қа көш пен бір ге бай қа май қа ра лы Бө жей кө ші не де ти ісе ді. «Бө жей дің қа ра лы кө ші не шауып ты. Өлі аруақ ты қор лап ты» де ген сөз жел дей есіп, шар та рап қа та рай ды. Ен ді Бай да лы да қол жи нап, Тоғ жан ның әке сі Сүйіндік Тү сіп ті Қар қа ра лы ға арыз ай ту ға жө нел те ді. Үш күн ге со зыл ған «Мұ са құл со ғы сы» Құ нан байдың же ңісімен емес, жі гі тек жа ғының кү ре су ге, бел де су ге жа рай тын ды ғын көр се- туі мен аяқ тала ды. Ара да тып-ты ныш 10 күн өте ді. Ке ле сі кү ні Тү сіп тің ары зы бой ын ша Чер нов де ген ше неунік пен Қар қа ра лы дан ілес кен қа зақ тар Май ыр дей тін кө мек ші сі мен жә не бір топ қа ру лы жі гіт пен Құ нан бай ау лы на тү се ді. Екі жақ тың дауы – бая ғы жер мә се ле сі. Арыз-ша ғым өте көп бол ған дық тан, ұлық тар Құ нан бай ды қа ла ға алып ке те ді. Құ нан бай кет кен нен кей ін жі гі тек жа ғы Қа ра тай мен ыр ға са жү ріп, 15 қыс тау ды қай та рып алып, ты ныш тала ды. Мал да бе рі ле ді. Бұ дан кей ін Құ нан бай үс ті нен арыз түс пей ді. Ал Абай бұл кез де ай на ла сын да ғы үл кен дер дің бар лық ша ма-шар қын та нып бол ған еді. Ен ді гі ер ме гі – қо лы на дом бы ра алып, мөл дір күй лер, сұ лу ән дер шер ту. Тоғ- жан ды сағынышпен ес ке ала ды. Ал Құ нан бай ісі Ом бы ға кет кен дік тен, оған сол жақ қа ба ру ға ту ра ке ле- ді. Ал шын бай Май ыр ды па ра лап тас та ған дық тан, ен ді ол қы сы ла бас тай ды. Құ нан бай дың құ да ларының бірі Ті ні бек те көп кө мек те се ді. Май ыр Ке ре ку ге жет кен нен кей ін Құ нан бай ды өзі түс кен үй ге ша қыр та ды. Бар лық қа ғаз ды Құ нан бай ға көр се те ді. Ал Құ нан бай пеш ке от жақ қы зып, өзі Май ыр дың қо лын ар ты на қай ырып ұс тап, Қа ра тай ға бар лық арыз ды жақ ты рып жі бе ре ді. Өті рік мас бол ған Май ыр бұ лар ке те са лы сы мен, үй ие сі Сер гей еке уі нің ке лі сі мі бо - йын ша есік ал дын да ғы ес кі леу са рай ды мі ніп кел ген ша на сы мен бір ге өр тейді, Сер гей қа ғаз дың өр тен ге ні ту ра лы акт жа сап бе ре ді. Бір қыс са пар да бол ған Құ нан бай ел ге қайт қан да ен ді сұл тан емес, Май ба- сар дың ор ны на ел ге стар шын бо лып ора ла ды. Өйт ке ні бұл кез де сұл тан дық би лік жойы лып, стар шын, бо лыс, май ыр де ген би лік түр ле рі ор най бас та ған. Абай был тыр Тоғ жан ау ылы нан қай тар да та ныс қан Ер бол де ген жі гіт пен ой да-жоқ та ұшы ра сып қа ла ды. Жұ ғым ды жі гіт Ер бол Тоғ жан ның жең ге сі мен сөй ле се жү ріп, Абай мен Тоғ жан ның жо лы ғуы на мүм кін дік жа сай ды. Құ нан бай ды жал ғыз ыр ғыз бай лық тар ға на емес, то пай, жу ан та яқ тың көп ау ыл да ры зор құр мет пен қар сы ала ды. Ал да Тә ке жан ның үй ле ну тойы мен Абай, Ос пан дар дың ұрын ба ру рә сім де рі ат қа рыл мақ. «Өр де» де ген ал тын шы та рау Ал шын бай ау ылы на Абай дың ұрын ба руы мен бас тала ды. Бұ ған отыз шақ ты адам мен Ұл жан ның өзі бас тап, не ке қияр сал тын жа сай ды. Әкел ген қа лың мал дың ба сы – ке сек кү міс бе сік жам бы. 7–8 күн дік жол бой ын да Абай мен Ер бол дың жұ бы жа зыл май ды. Абай қа сы на 12 жі гіт 69 ер те ді. Ер кек тер жа ғын Із ғұт ты бас қа ра ды. Кел ген жыл қы, түйе ден бас қа жыр тыс ма та ның өзі екі атан түйеге ар ты ла ды. Ал ке лін ге жа сау ті гі ле тін бат- сайы, мақ пал, ма нат, дү рия, ша ғи бө лек са лын ған. Осы лай ша, ав тор ұрын ба ру рә сі мі нің сән-сал та та на тын оқыр ман ға та ныс ты ра ды. Ал шын бай жа ғы да же ке үй тік кі зіп, құ да лар ды ерек ше кү те ді. Той дү ріл деп өте ді. 10 күн өт кен нен кей ін Ұл жан дар қай тып ке тіп, Абай Діл дәнің қа сын да біраз күн бо ла ды. Айры лы сар кез де Абай мен Діл дә бір-бі рі не үй ре ні сіп, қал- жың дап та оты ры са ды. Дегенмен Діл дә сүй кім ді, сұ лу кө рін ге ні мен, еке уі бір- бі рі мен қа быс пай ды, шын ға шық тық оты тұ тан бай, сал қын күй де қа лы са ды. Осы та рау да ғы та ғы бір бас ты оқи ға – Абай дың Бө жей асын өт кі зу ге ат са лы суы. Абай жі гі тек бас шы сы Бай да лы ның өзі не ке ліп, үй тік кі зу үшін бө лек орын сұ рай ды жә не жи ын ға ке ле тін ең қа дір лі, ең сый лы де ген ел дің қо на ғы ның бі рін бе руін өті не ді. Бө жей дің на ға шы сын таң да ған Абай зор да - йын дық қа кі рі се ді. Бай да лы жі гі тек та ра пы нан Ер бол, Жи рен ше, Ба за ра лы ны кө мек ке бе ре ді. Абай жағы нан бұл іс ке Ұл жан, Із ғұт ты, Құ дай бер ді бел ше ше кі рі се ді. Он шақ ты үй ті гі ліп, бие сойы лып, қой үйіті ліп, бау ыр сақ пі сі рі ліп, қар ба ла сып жат қан жұрт. Көр нек ті жер ден орын ал ған сал та нат ты үй лер ге кім дер дің тү се тін ді гі ел дің бә рін қы зық ты ра бас тай ды. Бұл үй ге Же ті су жақ- тан Бө жей дің на ға шы ту ыс та ры кі ре ді. Та ғы бір топ сы бан дар жи ынын бас тап ақын Қа дыр бай ке ле ді. Қа дыр бай Абай ісі не, қай тар ған жа уа бы на, әке сін қор- ғап айт қан тап қыр сө зі не дән ри за бо лып, ба та сын бе ре ді. Бір тү не ген қо нақ- тар ды кү ту дің ең ауы ры – ке лер күн. Та бақ тар ту ға өң шең кү міс ер-то қым мен ерт тел ген жор ға ат тар ды сай лап, кү ту ші жі гіт тер бас та ры на те гіс бір кел кі жі бек ора мал бай лай ды. Жа зу шы: «Ас оша ғы нан екі ара да бұ лар қос та бақ тан алып, қа тар ыз ғы тып жө нел ген де, өл ке бойы жай нап кет кен дей бо ла ды», – деп су рет тей ді. Бәй ге, кү рес си яқ ты ой ын- сау ық тар бас тал ған да, Абай елік пей ді, өйт ке ні алыс тан кел ген қо нақ тар дың кеш кі сый ына дай ын да луы ке рек. Қа сын- да ғы кө мек ші адам дар дан да «ха бар шы боп тұ рай ын шы» деп қат ты қы зық қан Ер бол ды ға на бо са та ды. Бәй ге ге 150 ат қо сы ла ды, бе рі ле тін сый лық тың бә рі то ғыз-то ғыз дан. Бі рін ші бәй ге – түйе бас тат қан то ғыз, екін ші бәй ге – Ұл жан әкел ген кү міс жам бы бас тат қан то ғыз. Ба лу ан дар бәй ге сі де сон дай то ғыз-то- ғыз дан. Кеш құ рым қо нақ тар ды сый лап, ер те ңін де түс кі ас ты ер те рек бер гі зе ді. Қо нақ тар ат тан ған нан кей ін Бө жей мін ген қа ра көк тұл ат ты Бай сал мен Сүй ін дік жы ғып, Бай да лы ның өзі жы лап тұ рып, бау ыз дай ды. Бұ лар дың «үшеуі де кей ін «жол» ал ды» дей ді. Ұй қы қыс қа ны сон ша лық, Абай лар үй ге ке ле сап, тө сек ке құ лай ды. «Екі түн, бір күн ұй ық та ма ған Абай осы қа лың ұй қы ның уа ғын да өзі нің қан дай лық абы рой лы, атақ ты, жақ сы жі гіт аты мен оян ға нын біл ген жоқ-ты», – деп жа за ды жа зу шы. Жі гі тек ауы лы мен та ту лас қан нан кей ін Абай ға Сүй ін дік ау ылы на ба ру ға жол ашы ла ды. Осын дай бір са пар да ту ра ал ты ба қан теу іп, ой ын ой нап жат- қан той үс ті нен тү се ді. Тоғ жан мен ке ңі рек сөй ле сіп, еке уі бір-бі рін қалт қы сыз сүйе тін ға шық тар еке нін аң ғар та ды. Үй ге кел ген соң, Абай әке-ше ше ұй ға руы мен Діл дәні алып ке ле ді. Ал Құ нан бай бол са, «бес қас қа» атан ған Құ лын шақ тың екі ба ла сын Же ті су ға жер ау да рып, бір ба ла сын ке піл дік ке қой ып, «ба лам ды ұр дың, інім ді мас қа- ра ла дың» деп, ай ып-ан жы ны да ба са са лады. Абай қай тып кел ген де жұ лыс қан 70 тар тыс жоқ. Ал тын шы та рау «Бі рақ ау ыл-үй, ағай ын ара сы та ғы да том сар ған на ра зы лық қа, бі теу жа ра ға то лы екен» деп аяқ тала ды. жүктеу/скачать 2,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|