Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

Қазір оқу орнын бітіріп, диплом алғандардың бәрін интеллигент санау сіңіп бара жатқан сияқты. Осы дұрыс па? Интеллигент дегеннің кім болғаны сонда?

Б.Төкеев,

Алматы темір жол транспорты инженерлері институтының студенті».

Редакцияға осы мазмұндас хаттар жиі келіп жатады. Жаңару, бетбұрыс идеяларын жанына жақын тұтып, қайта құрудың шынайы сарбаздары болып ауылдарына, өндіріс ошақтарына оралатын жастарды мұндай мәнді мәселенің толғандыруы заңды құбылыс. Оқушы хатын арқау ете отырып, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақ совет энциклопедиясының бас редакторы Рымғали Нұрғалиұлы Нұрғалиевті әңгімеге шақырдық. Сіздердің тілшілеріңіздің де оған қойған бірінші сұрағы осы болды.

Р.Нұрғалиев: – “Интеллигент” деген латын сөзінің қазақша мағынасы зиялы, ақылды, білгір деген ұғымды білдірсе керек. Еске түсіре кетейік, бұл сөзді тұңғыш рет ХІХ ғасырдың 60-жылдарында П.Д.Боборыкин деген орыс жазушысы қолданған. Қазір дүниенің қай түкпірінде болмасын өмір сүретін аздаған сауаты бар кез келген адамға түсінікті бұл сөздің мағынасы тереңдеп, салмағы ауырлап барады. Әрине, интеллигент термині туғанға дейін оқығандар, зиялылар болмады деген ой тумайды ғой. Орта ғасырларда интеллигенция ретінде ой еңбегімен арнайы айналысатын қолы бос, мүмкіндігі мол адамдар танылды. Бертін келе әр таптың қабілетті, дарынды өкілдері интеллигенция қатарын толықтыра бастады. Мысалы, әйгілі Леонардо да Винчи бар болғаны қағаз куәландырушының баласы еді. У.Шекспир, Аль-Фараби, Б.Спиноза, Рембрандт, В.Белинский т.б. ұлы адамдар қоңторғай, қоңыр төбел шаңырақтан шыққан. Бүгінде интеллигент деп күрделі, шығармашылық ой еңбегімен шұғылданатын, мәдениетті дамытатын, тарататын адамдарды айтамыз, оларға ғалымдар, инженерлер, юристер, өнер мен әдебиет қайраткерлері – бір сөзбен, интеллектуалды қызметпен айналысатын адамдар жатады.

Тілші: – Бұрын интеллигенцияның рөліне жете мән берілмей келгені белгілі. Мұның мәдени-эконмикалық салада кенжелеп қалуымызға өзіндік әсері де болды. Енді, міне іргелі ел болудың амалын қарастырып жатқан қазіргі шақта интеллигенция алдына қойылар міндеттер де ауқымды болса керек.

Р.Нұрғалиев: – Қайта құру интеллигенцияның алдына ұлан-ғайыр жаңа, абыройлы міндеттер жүктеп отыр. Меніңше, олар бұл асулардан сүрінбей өту керек. Заман талабы осы.

Халқымыз тоқырау құрсауын бұзып тастап, қоғамның саяси жүйесін жетілдіру, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету ісіне белсене кірісіп кетті. Жақында ғана болып өткен КСРО халық депутаттарының сайлауы интеллигенцияның әлеуметтік-саяси белсенділігін тағы да айқын дәлелдеп берді. Тіпті осы жаңаша сайлау туралы заң жобасын дайындауға заң, философия т.б. қоғамдық ғылым өкілдері белсене қатысқанын атап өткен жөн. Егер тоқырау жылдарында кеңес ғалымдарының есімі көбінесе ғылыми жұртшылыққа ғана белгілі болса, бүгінде академиктер А.Сахаров, Р.Сагдеев, Л.Абалкин жазған материалдарды газет-журнал жиі жариялайтын болды. Қайта құру әдебиет пен өнер қайраткерлеріне зор серпіліс, сілкініс әкелді. Сталиндік жеке басқа табыну кезінде қабылданған негізсіз қаулылар күшін жойып, Б.Пастернак, В.Гроссман, М.Булгаков, А.Ахматова, М.Зощенко, Ю.Домбровский сынды қаламгерлердің шығармалары басылды. Тоқырау жылдары шет елдерге кетуге мәжбүр болған жазушылардың жан сыры айтыла басталды. Шәкәрім ақсақалымыз бас болып, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің алыптары – А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтар ортамызға оралды. Осындай өзгерістердің бәрінде интеллигенцияның сүбелі үлесі бар деп білемін.

Болашаққа көз жіберетін болсақ, алдағы міндеттеріміз бұдан да зор. Қазақстан интеллигенциясы қайта құру, жарияллық мүмкіндігін толық пайдалану үшін бел шешіп, білек сыбанып күресу керек. Аймақтық, шаруашылық есеп, республиканың шын мәніндегі тәуелсіздігін қалпына келтіру, ұлттық және ұлтаралық проблемалар, мемлекеттік тіл, сталиндік қырғын кезінде жазықсыз жапа шеккендерді ақтау т.б. проблемалар республика халқының белсене ат салысуы негізінде алдағы уақытта өз шешімін табады деген үміттеміз.

Тілші: – Қазақ интеллигенттері арасында ел қамын, жер қамын бір сәт естен шығармаған абзал ағаларымыз аз болмаған. Бірақ бүгінгі жастардың солардың бәрін бірдей біле бермейтіні өкінішті.

Р.Нұрғалиев: – Қазақ интеллигенттерінің тарихында бір өзі бір елге тұтқа боларлық біртуар азаматтар аз емес. Өзінің ерекше таланты, тәрбиесі, тектілігімен орыс зиялыларын таң-тамаша қалдырған Шоқан, бүкіл ғұмырын, күш-жігерін оқу-ағарту ісіне арнаған Ыбырай, дала данышпаны Абайды интеллигент, зиялы, ақылман демегенде кім дейміз? Жиырмасыншы ғасыр басында халқымыздың ортасынан Ахмет Байтұрсынов сияқты жаңа типтегі интеллигенция өкілдері өсіп шықты. Ахаңның сырбаз мінезі, сабырлы кейпі, тектілік мәнері, ойлы сөзі, киім киісі, жүріс-тұрысы, өзін-өзі ұстауына дейін оның білімпаздық болмыс-бітімін аңғартса керек. Революционер-ақын Сәкен Сейфуллин, алғашқы қазақ профессорлары С.Асфендияров, Қ.Жұбанов, Ә.Ермековті қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері ретінде атауға болады.

Бүгінгі қазақ интеллигенциясы өсіп-өркендеген, кемеліне келіп толысқан, сан жағынан да сапа жағынан да жетілген үлкен әлеуметтік топ. Олардың ішінде қай жағынан болмасын мақтан етуге тұрарлық азаматтар аз емес. Бір табан болса да маған жақындау ғылыми және шығармашылық интеллигенция өкілдеріне ғана тоқталмақпын.

Бұрын жұртшылықтың өзінің өршіл рухтағы мінезді жырларымен тамсандырған қазақтың өр ақыны Олжас Сүлейменов қайта құру кезінде жігерлі қайраткерлігімен көзге түсті. Ол мұрындық болған “Семей – Невада” қозғалысы КСРО-ның сыртқы саясаттағы негізгі бағыты – жаңаша ойлаудың жемісі деп білемін. Осы қозғалыс ұйытқыларының бірі – дәрігер, академик Сайым Балмұқановтың есімін де ерекше атап өткен жөн. Республиканың көрнекті қоғамтанушы ғалымы, академик Салық Зиманов, қазақ тілінің жанашыр-жоқшысы, академик Әбдуәли Қайдаровты қазақ ғылыми интеллигенциясының бүгінгі алдыңғы шепте жүрген өкілдері деп білеміз. Ал, кезінде ауыр күндерде мойындарына қандай ауыртпалық түссе де, геолог-академик Қаныш Сәтбаев, әдебиетші-профессор Бейсенбай Кенжебаев, тарихшы-профессор Ермұқан Бекмаханов халық мүддесі, ел қамы үшін тырнақтай да опасыздық жасамаған болатын. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов сталиндік репрессия кезінің өзінде зор қайрат, мол жігер, ерекше шыдам көрсетіп, “Абай жолы” эпопеясын жазып шықты. Өзінің тарихи миссиясын терең сезінді, алған бетінен қайтқан жоқ.

Тілші: – Бүгінде барша жұртшылықты қатты алаңдатып отырған әлеуметтік, экономикалық, экологиялық проблемалардың қайсысы сізді көбірек толғандырады?

Р.Нұрғалиев: – Бұл мәселелер бірімен бірі сабақтас, өзектес, өзара тығыз байланысты проблемалар. Оларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Біріншісі – саяси жүйені жетілдіру, олардың жұмысын демократияландыру мен теориялық негізде жетілдірудің орасан зор маңызға ие екендігі өзінен-өзі түсінікті болса керек. Екінші проблема – экономикалық дамуды жеделдету. Қазақстан сияқты бай өлке үшін республикалық шаруашылық есепке көшу, өндірілген шикізатты өңдейтін саланы дамыту, шет елдермен республика территориясындағы қорғаныс мақсатындағы кәсіпорындары тұрмысқа қажет заттар шығаруға көшірудің орасан зор маңызы бар, үшінші – әлеуметтік саладағы проблемалар да жеткілікті. Республика халқының өсу қарқыны одақтық дәрежеден жоғары болғанымен, егделердің ерте мерт болуы, дүниеге келген жас сәбилердің шетінеу пайызы жан түршіктіреді. Денсаулық сақтау ісін дамыту, халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету, пенсияның мөлшерін ұлғайту, соғыс ардагерлеріне қамқорлық – көкейкесті әлеуметтік проблема. Төртінші – экологиялық ауыр жағдай кімді де болмасын самарқау қалдырмаса керек. Қазір Қазақстанда ядролық жарылысты сынауға тыйым салуды мақсат еткен “Семей – Невада” қозғалысы, Арал мен Балқашты қорғау жөніндегі қоғамдық комитет жұмысы күннен күнге қанат жайып келеді. Бұл екі қозғалыстың басшылары О.Сүлейменов пен М.Шахановтың КСРО халық депутаты болып сайлануы, олардың шын мәніндегі бүкілхалықтық қолдау тауып отырғандығын көрсетсе керек. Бұдан басқа да түйінді мәселелер жоқ емес. Әлі де болса ақталуын күтіп жатқан, кезінде жазықсыз мерт болған қайраткер азаматтарымыз бар. Жақында ту көтерген “Әділет” қоғамы бұл іске білек сыбана кіріседі деп білеміз. Қазір талай жылдар бойы сірескен сірі мұздың көбісі сөгілді, сең бұзылды. Ендеше, жариялылық арқасында алдағы уақытта да ақиқаттың, шындықтың мерейі үстем бола бермек.

Тілші: – Шындық дегеннен шығады, қоғамдық өмірде интеллигенция мен еңбекші бұқара өкілдерін бір-біріне қарсы қоюға бағытталған әрекеттер бой көрсетіп қалады. Бұл да интеллигенцияға деген бұрынғы теріс пікірдің бір мысалы емес пе?

Р.Нұрғалиев: – Интеллигенция халықтың, ең алдымен, еңбекші бұқараның мүддесін көздейді. Интеллигенцияның өсіп-өну базасы – халық. Батыр да, ақын да, бағлан да, дана да халықтан өсіп шығады. Қазіргі қазақ интеллигенциясының көбі өмір жолын еңбек дүкенінен бастаған. Демек, интеллигенцияның қатарын толықтыратын негізгі әлеуметтік қайнар көзі – жұмысшы, шаруалар. Ендеше, олардың мүддесі де, мақсаты да ортақ. Өкінішке қарай, кейінгі кезде интеллигенция мен жұмысшы арасында араздық отын тұтандыру, сына қағу әрекетіне барған сілімтіктер де шықты. Мұндай жат пиғылды адамдарды бетбұрыстың қарсыластары ретінде бағалау керек. Ақын О.Сүлейменов пен жұмысшы табының өкілі Қ.Шопанаевтың бір округтен сайлауға түскен кезінде осы орайда өз пайдаларын іздеген сұғанақтар әртүрлі айла-шарғыға, бопсаға барды. Бірақ Олжас сынды ержүрек ақынның азаматтық ірілік көрсетіп келесі турдағы сайлауда кандидатурасын өз еркімен алып тастауы сұмырайлар көмейіне құм құйды.

Тілші: – Бүгінгі студент – ертеңгі маман… Олардың нағыз интеллигент болып қалыптасуы үшін бойларына қандай қасиеттерді дарытқаны жөн?

Р.Нұрғалиев: – Бүгінгі студенттің бәрі бірдей ертең интеллигент болып кетеді деп айта алмаймын. Керісінше, қазіргі жұмысшының ертең интеллигент қатарына қосылуы әбден мүмкін. Сондықтан бүгінгі студент ертең жақсы маман, білікті азамат болуы үшін оқу керек, іздену керек. Өзінің азаматтық, қайраткерлік батыл позициясымен елге танылған жұмысшылар аз ба? Ал, азамат болу үшін ең алдымен, арыңды таза сақта. Жариялылық заманында ойыңды орғытпай, күмілжітпей, батыл да ашық айтуға дағдылан. Өз ісіңнің дұрыс екеніне көз жеткізсең – алған бетіңнен қайтпа. Жастыққа ыстық қайрат, жалын-жігер тән. Ендеше, сен жаңалықтың, жақсылықтың алдында жүруің керек. Бүгінгі күнмен емес, ертеңгі күнмен өмір сүргенің жөн. Жалпы қазіргі жастар құрғақ насихат, жалған уағыз айтқанды ұнатпайды, дербестік, еркіндікті қалайды. Ендеше, халқыңа жүрек әмірімен қызмет жаса дегім келеді. Ол үшін ең алдымен терең білім, биік парасат, үлкен азаматтық керек.

Тілші: – Рымғали аға! Мәнді де мазмұнды әңгімеңіз үшін көп рақмет.
Әңгімелескен Шолпан Ұғыбаева.

Өркен, 3 маусым, 1989 жыл.

СЫНШЫ СЫРЫ
Қазақ энциклопедиясының бас редакторы, КСРО Жазушылар одағының мүшесі, Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор рымғали Нұрғалиев 50 жасқа толып отыр. Редакцияның тапсырмасы бойынша әдебиетші, филология ғылымдарының кандидаты Болатжан Абылқасымов мерейтой иесіне жолығып, әңгімелескен еді. Төменде осы сұхбатты жариялап отырмыз.

– Реке, халқымыздың “көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра” дейтін аталы сөзі бар ғой. Сақа жігіт жасына жаңа жетсеңіз де шыққан биік, алған асуларыңыз аз емес. Әдеби, ғылыми жұртшылық сізді жақсы біледі, десе де қалың оқырман қауымды қызықтыратын сауалдар да болуға керек. Осы ретте өзіңізге қояр бірінші сұрағымыз: ғылыми творчестволық алғашқы қадамыңыз қалай басталды?

– Қазақ мемлекеттік университетінің көп көрген көзінің бірі, екінші курс студенті едік. ХХ ғасыр басындағы әдебиттен профессор Бейсенбай Кенжебаев лекция оқыды. Ағыл-тегіл шешендік, импровизация жоқ, орасан мол факті, деректермен қызықтырады. Архив материалдары шаш етектен. Кейде қабылдау қиындап кеткен кездері де болады. Тұғжиып кітап оқып отырып ұсталып қалған мені шақырып алып: “Шырағым, мә, мына кітаптарды оқып сол туралы ойларыңды қағазға түсіріп әкеле қойшы”, – деді. Сабыр Шариповтің 2 томдағы екен. Оқыдым. Жаздым. Профессор Бейсенбай Кенжебаев жазғаныма көптеген ескертпе айтып, қайтадан істетті. Каникул кезінде ауылға жібермей, өзі ертіп апарып архивке отырғызды. Сөйтіп профессор мен студент бірлесіп жазған “Сабыр Шарипов. Өмірі мен творчествосы” деген кітапша 1961 жылы университет баспасынан жарық көрді. Ғылымға деген қадам осылай басталған. Кездейсоқтық әсері дейсіз бе, заңдылық әсері дейсіз бе, ол арасын тап басып айта алмаймын.

– Сіз жиырмадан астам қазақша, орысша шыққан кітаптардың авторы екенсіз. Олардың басым көпшілігі зерттеу, сын еңбектері. Өндірте жазу – қалам қуатының айқын белгісі. Ал сол еңбектеріңіздің бір де бірінің кітап дүкендерінде сарғайып, жатып қалғанын көргеніміз жоқ. Оқырман сүйіспеншілігіне бөленудің кейбір құпия сырларына тоқтала кетсеңіз.

– Әрине, жазылған еңбектің өз оқырманын тапқаны қай авторға да сүйініш. “Құпия сырлар” жоқ. Негізінен әдебиеттану, сын кітаптарының тиражы аз. Тез тарап кетуінің бір себебі сұранысқа жауап болса екіншіден, сапаға да қатысты шаруа болар. Қазір “Арқау” деген ортақ атпен қайта басылып жатқан “Айдын”, “Телағыс”, “Қайнар” (“Қазақ революциялық поэзиясы”) әдеби-сын трилогиясы шығар деп ойлаймын.

– Тақырыпты қалай таңдайсыз? Материал жинау мен жұмысты жазуға кететін уақытты қалай екшейсіз?

– Ұзақ жылдар қазір “ақтаңдақтар” деп аталатын кезеңнің әдебиетін, Мұхтар Әуезов шығармашылығын драматургия, теория, поэтика мәселелерін зерттедім. Материал жинауға, сұрыптауға, саралауға уақыт көп кетеді. Жинау мен жазу қатар жүретін кезі бар.

– Қалай, қашан, қайтіп жазасыз?

– Ертеректе күн демей, түн демей төпеп жазсақ, кейін жүйеге, тәртіпке, дағдыға үйрендік. Жазуға түске дейінгі уақыт, оқуға, материал жинауға түсетін кейінгі, кешкі сағаттар қолайлы деп білемін. Университетте педагог болып жүргенде бұл шартты сақтауға мүмкіндік бар еді, соңғы 4-5 жылда бәрі өзгерді. Энциклопедия жұмысы ауыр. Көп уақыт қолжазба, әртүрлі ғылым салаларына байланысты материалдарды оқуға, редакциялауға кетеді. Кейде бір мәселені, тіпті бір фактіні анықтауға қыруар уақыт жұмсайсың. Қазір көптеген методологиялық проблемалар, тарихи көзқарастар, ғылыми принциптер жаңғырды. Жаңаша ойлау, қайта құру принциптері бел алды. Репрессия құрбандары, ақтаңдақтар ақиқаты, реабилитация шапағаты – бұлардың бәрін энциклопедиялық басылымдарда көрсетіп беру оңай шаруа емес: авторлармен жұмыс істеуді, ұйымдастыруды талап етеді.

– Ғылым жолын бастаған кезде қандай қасиеттер қажет?

– Табандылық. Еңбекшілдік. Әрине, табиғи қабілет, икемділік. Білікті ұстаз қолына түсу: өрісті арна табу және қажет.

– Имандылық, адамгершілік қасиеттердің творчестволық процесте алатын орны қандай? Ұлтжандылықтың ше?

– Иманын сатып, адамгершіліктен безіп, ұлт мақсатын жер етіп, жалған ғалым атанғаннан қолға күрек алып, жер қазып кеткен артық шығар.

– Қазақ әдебиеттану ғалымындағы дәстүр жалғастығы туралы айтсаңыз.

– Кезінде Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеттануының тамаша дәстүрін бастаған. Сол керемет үлгі зорлықпен бұзылып, көп жылдар евроцентризм арнасына түсіп кетіп, термин, категориялардың ұлттық баламасын іздемей, дайын нәрсені көшіре салып келгенімізді несіне жасырамыз? Ұлттық өнердің сипатын табиғи қалпында саралап таныстыратын білікті өріске аңсарымыз ауып тұрады.

– Ғылыми кадрларды даярлаудың өнімді жолы қайсы?

– Алматы, Мәскеу, Ленинградтың іргелі ғылыми орталықтарынан тәлім алған жастардан ерекше жеміс күту керек. Ендігі қазақ жас білімпаздары үшін батыс, шығыс тілдерін білу парыз болып қалады ғой.

– Әртүрлі атақ, дәреже, лауазымдардың ғылымға үлес қосуға қандай пайдасы бар?

– Қалжыңға сүйеп айтсақ, атақ-лауазым батырдың басындағы дулығасы, кеудесіндегі сауытты іспетті. Кез-келген біреу топыраққа аунатып кете алмайды. Жаңа іске, шаруаға мұрындық болуға жарамаса, атақ-лауазым дегеніңіз салмағымен адамды езіп тастайтын шойын қалпақ шығар. Оның өзі бір дерт. Өйтіп азап арқалап жүргеннен гөрі сыбай-сылтаң күйдің өзі артық.

– Әдебиеттану ғылымының бүгінгі күнгі көкейкесті мәселелері қандай деп білесіз?

– Кезінде жіберілген орасан зор қателіктерді жөндеудің кезеңі қайта құру заманында дөп келіп тұр. Ұшан-теңіз эпосымыз, фольклордың сан-алуан жанрлары, ерте дәуір, орта ғасыр, жаңа заман әдебиеті терең әрі жан-жақты зерттелуі керек. Ақталып, ортамызға қайта оралған алыптар Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Міржақып, Жүсіпбек өз зерттеушілерін күтіп тұр. Әлемдік әдебиеттің биік тұлғасы Қожа Ахмет Яссауиді зерттеуіміз, жариялауымыз керек.

– Республикамыздың болашақ саяси экономикалық дамуы туралы не айтасыз?

– Экономикалық, саяси, рухани дербестік идеясын әрбір азамат қолдап қана қоймай, осы ұлы мұрат үшін күресуі керек.

– Халқымыздың тарихын, мәдениетін толық танып білуде Қазақ совет энциклопедиясы қандай жұмыстар жүргізбек?

– Осы күндері ҚСЭ коллективті 4 томдық қазақ, орыс тілдерінде “Қазақ КСР. Қысқаша энциклопедиясын” шығарып бітті. Алда “Абай”, “Шәкірт” (4 томдық), “Қазақ әдебиеті мен өнері” (4 томдық), “Қазақстан табиғаты” (4 томдық), “Қазақ тілі”, “Қазақстан тарихы мен мәдениетінің шежіресі” (көп томдық), “Шопан”, “Денсаулық”, “Философия энциклопедиясы”, “Зерде кітабы” (көп томдық) т.б. басылымдарды жарыққа шығаруға күш жұмсап жатыр. Мақсат үлкен, міндет ауыр.

– Энциклопедия неге аз тиражбен шығарылады?

– Күні бұрын жазылып, кітап алуға үйренбегенімізден шығар. Шынында да алғашқы энциклопедиялық басылымдар мардымсыз тиражбен тарады. қазір жағдай өзгере бастады. Халық іздеп оқитын, зәру кітаптардың бірі – “Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы” 115 мың тиражбен басылды. Алдағы еңбектерімізде осы межені ұстанып отырмыз. Қалың қауымның, көзі ашық зерделі жұртшылықтың ынта-ықыласы керек. Дүние-дәулеттен бұрын кітап жинауға мойын бұрсақ, жаңа, жақсы дәстүрге жол салар едік.

- Елдің қамын өмірінің нысанасы еткен аяулы азаматтар 20-30-50 жылдары түгелге жуық атылып, айдалып кеткені, жазықсыз жапа шеккені бүгіндері ешкімге құпия емес. Осындай зұлмат кезең, аласапыран мезгіл қайталап соқпас үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

– Бұл өте ауыр сұрақ. Халқымыздың әлеуметтік, экономикалық, демографиялық болашағын кескен, мың жылдар бойы иемденген ата жұрт, баба менкенімізге, оның қойнындағы құт-қазына, байлық-дәулетке иелігіміздің өзіне күдік келтіретін жағдайға әкелген репрессиялар, ашаршылықтар, қудалаулар трагедиясы әлі жазылған жоқ. Біреу шыбынның аяғын жазықсыз сындырса айып төлеуі сұралатын заманда, миллиондаған құрбандыққа ескерткіштер орнатпауымыз, аза күнін белгілемеуіміз – ұлттық, патриоттық сана-сезіміміздің әлі де толық шыңдалып болмағанын көрсететін жәйттер. қанды қырғын қайтып соқпас үшін бірінші қатарда адам баласының игіліктері, ар-иман шарттары, демократия, гуманизм принциптері тұруы керек. Фашизм,экстремизм, шовинизм, нәсілшілдік өртінен сақтасын деңіз.

– Сіз кандидаттықты да, докторлықты да ерте қорғаған ғалым деп есептелесіз. Осы жолда кездескен қиыншылықтар болды ма?

– Менің кандидаттық диссертациям алпысыншы жылдардың ортасында жазылып, қорғалды. Бұл Н.С.Хрущев жылымығының кезеңі болатын. Жеке адамға табыну айыпталған, Сәкен, Ілияс, Бейімбет сынды қаламгерлер мұрасы ақталған, З.Шашкин, Ө.Тұрманжанов, С.Талжанов, М.Қаратаев, Х.Есенжанов қатарластар лагерлерден, айдаудан қайтып оралған шақ. Азды-көпті кеңшілік туды. Мұхтар Әуезов өнерінің алғашқы кезеңіне, драматургиясына арналған зерттеуде “Еңлік-Кебек”, “Қарагөз”, “Қилы заман”, “Хан Кене” туралы бір жағынан уақыт кеңшілігін пайдаланып, екінші жағынан жастық қызуымен жаңа пікір айтқанымыз рас еді. Еңбек “Трагедия табиғаты” деген атпен жеке монография болып басылып шыққаннан кейін (1967) “Халық жауы Шәкәрім шығармаларын мадақтаған” деген айыппен А.Қарасартов деген әртүрлі үлкен жерлерге үстімізден арыз түсірді. Кеңес Одағының Батыры, академик Мәлік Ғабдуллин, профессор Темірғали Нұртазин арнайы мақала жазып, еңбегімізді де, өзімізді де сақтап қалды.

Қазақ драматургиясының поэтикасына арналған докторлық диссертация 1973 жылы қорғалды, қат-қабат қиындықтар болды. Бұл мен үшін азап, сергелдеңге түскен жылдар. Үміт үзілгендей, әділет өлгендей, торыққандай кезеңдер. Сонда ұстазым Бейсенбай Кенжебаев: “Көтер басты. Бу белді. Жұмыс істе!” – деді. Профессорлар грузин Георгий Ломидзе, өзбек Иззат Сұлтанов, башқұрт Ғилемдар Рамазанов, орыс Евгений Челышев қолұшын берді.

– Соңғы жазып бітірген еңбектеріңізді айтыңыз?

– Көп жылдардан бері айналдырған “Ай қанатты арғымақ” романы аяқталды. “Алыптар қайтып оралғанда” зерттеу кітабын, “Полигон новеллалары” циклін жазып жүрмін.

– Сұхбат соңында сізді мерейтойларыңызбен құттықтай отырып, тағы да тың табыстар тілейміз.
Алматы ақшамы,

31 мамыр 1990 жыл.


ҚАЗАҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ: ЖЕМІСТІ 25 ЖЫЛ
Өзге жұртқа, жалпақ әлемге өз танымымен, өзінің салт-дәстүрімен, тарихымен, өнерімен, ғылымымен т.б. оқшау сипаттарымен танылу – тәуелсіздікке ұмтылған әрбір ұлттың үлкен мұраты. Сол оқшау сипаттарды жинап-теріп, өз ұлтының өкілдері де, өзге жұрттың оқырмандары да жүйелі түрде түсіне алатындай қалыпқа салып, тасқа қашағандай бедерлеп, том-том кітапқа айналдыру – өскен өркениеттің нышаны. Міне, осындай шежіре кітап – қазақтың төл энциклопедиясының жарық көруі Қазақстан Республикасы тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі. Биыл алғаш шаңырақ көтергеніне 25 жыл толып отырған Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы қиын да күрделі қалыптасу кезеңін бастан кеше отырып, оқырман қауымға 3 млн. 600 мың дана таралыммен 55 энциклопедиялық басылым ұсыныпты. Төменде біз осы жұмыстарға басшылық жасап отырған белгілі ғалым, Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясының бас редакторы, Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология ғылымының докторы, профессор Рымғали Нұрғалиевпен жүргізген сұхбатты жариялап отырмыз.

Ұлттық энциклопдиясы жасалған халық – өскен-өркендеген халық. Төл энциклопедиямыздың дүниеге келуі – біздің де өркениетті елдер қатарына қосылғанымыздың көрсеткіші. Мәселен, жазба мәдениетінің тамыры ықылым замандарға кететін қытай халқының энциклопедиясын жасау ісі бізден кейін – 1972 жылы ғана қолға алыныпты. Қазақ энциклопедиясының бұрынғы одақтас республикалардың көпшілігінен бұрын жасалынып бітуінің өзі халқымыздың мәртебесін көтеретін дерек. Жалпы ұлттық ортадағы кітапқа деген көзқарас және кітап шығару ісінің өркендеуі – сол ұлттың мәдени кемелденуінің айнасы іспеттес.

Әдетте, алдымен сауат ашатын әліппе, әртүрлі оқулықтар, онан соң көркем әдебиет, басқа да кітаптар шығады. Ал энциклопедия – кітап атаулының мейлінше күрделі түрі, былайша айтқанда, “кітаптардың кітабы”. Адамзат қоғамы неғұрлым ілгері басып, дамыған сайын, ғылыми білімдер соғұрлым көбейіп, жаңа мағлұматтар, ұғымдар мен терминдер пайда болады, бұлар туралы саналуан кітаптар шығады. Келе-келе адамның осы жаңа деректер тасқынына ие болуы, игеруі қиындай түседі, хабаршы құралдардың қайсысында не барын біле алмай дал болады. Осы себепті оларды бір жерге жинақтау, басқа кітаптар жайында анықтама беретін бір кітап жасау, яғни адамзат ойында қорытылған барлық білімдердің жинағы – энциклопедия шығару қажеттігі туады.

Энциклопедия сипатты еңбектер ең алғаш қытай халқының жазбаларында (б.з.б. 12-10 ғ.) пайда болған Б.з.б. 2-мыңжылдықтың 2-ширегінде Мысырда сөздік жасалғаны белгілі. Ежелгі Грецияда Демокрит пен Аристотель еңбектерінің энциклопедиялық сипаты болды. Ежелгі Римде шыққан алғашқы энциклопедияның бірі – Марк Теренций Варроның “Ғылымдар” атты шығармасы. Әбу Насыр Әл-Фарабидің араб тілінде жазылған “Ғылымдар тізбесі”, Ибн Синаның “Білім кітабы” трактаты, Махмуд Қашқаридің “Диуани лұғат ат-түрк” кітабы т.б. алғашқы энциклопедиялық еңбектердің үлгісі іспетті. 18 ғасырдың аса көрнекті философы Д.Дидро шығарған француз энциклопедиясының бүкіл әлемдік өркениетке ықпалы зор болды. 1768-71 ж. шотланд баспаханашысы У.Смелли 3 томдық “Британия энциклопедиясын” шығарды. 19-20 ғасырларда Еуропа елдерінің бәрінде дерлік энциклопедия жасалды. 19 ғасырда “Жаңа Америка энциклопедиясы” басылды. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың бас кезінде жұртшылыққа кең таралған энциклопедиялық сипаттағы еңбектердің ішінен Ф.Павленковтың “Энциклопедиялық сөздігі”, ағайынды Гранат бастырған энциклопедиялық көздік үлкен орын алды.

Осы қысқа қайырылған шолудан көріп отырғанымыздай, энциклопедиялық сипаттағы еңбектерді алғашқыда жеке адамдар – өз заманындағы сан-салалы ғылым мен білімнің білгірлері жасаған екен. Мұндай дәстүр ұшқыны қазір де кездеседі. Мәселен, мен жақында Түркияға барған сапарымда кейбір энциклопедиялардың жеке адамдар – белгілі ғалымдар авторлығымен шығып жатқанын көріп қызықтым. Алайда, әлемдік тәжірибеде күрделі энциклопедиялық басылымдар, әсіресе, ғылымның барлық саласын түгел қамтитын әмбебап энциклопедиялар ұжымдық күш-жігер жұмсау нәтижесінде дүниеге келеді. Қазіргі ғылым мен білім ауқымының кеңдігі сондай, мұның бәрін бір адамның терең білуі мүмкін емес. Сондықтан ғылымның әр саласынан маманданған адамдардан энциклопедияшылар ұжымы жасақталады, олар өздері маманданған ғылым мен кәсіп салаларындағы белгілі ғалымдардың, білікті мамандардың ақыл-кеңесіне сүйене отырып, болашақ энциклопедиялық басылымның құрылымын анықтайды, енгізілетін мақалалардың сөзтізбесін жасап, жазылу үлгісін белгілейді, әрбір мақаланы жазатын маман автормен хабарласып, олардан келіп түскен материалдарды бір үлгіге келтіреді, қажетті суреттер, карталар, кестелер дайын болған соң, басылым өндіріске әзірленеді т.б. Мұның бәрін тәпіштеп айтып отырған себебім – оқырмандарға энциклопедиялардың қаншалықты қиын еңбекпен дүниеге келетінін аңғарту. Біздің кітаптарымызда артық бір сөз, тіпті бір үтір болмауы қажет. Мұнда анықталмаған дерек, ғылыми болжам секілді еркіндікке жол бермейді. Энциклопедиядағы мақалалардың газеттегі немесе журналдағы, ғылыми жинақтардағы мақалалардан ерекшелігі де осында. қазір өзіңіз де байқап жүрген шығарсыз, мерзімді баспасөзде жарияланып жатқан бірқатар мақалалардың авторлары өз ойларын Қазақ энциклопедиясының томдарына сілтеме жасай отырып тиянақтайды. Бұл – бүкіл өркениетті елдерде қалыптасқан дәстүр. Кез келген ғылыми таласта энциклопедиядағы дерек немесе тұжырым ақиқаттың кепілі ретінде қабылданады. Әрине, бұдан энциклопедиялық басылымдарда ешқандай қателік болмайды деген ой тумауы керек. Барлық баспа өнімдері секілді энциклопедия да өзі жарияланған кезеңдегі ғылыми ой мен қоғамдық пікірдің деңгейін бейнелейді. Біздің халқымыздың тұңғыш әмбебап энциклопедиясына баға бергенде де осы тұрғыдан келу қажет. Онда көптеген ұғымдар, әсіресе, тарих пен философияға, қоғамдық ғылымдар мен дүниетанымға қатысты мәселелер сол кезеңнің рухында жазылған, халқымыздың ардагер азаматтарының есімдері тұңғыш төл энциклопедиямызға енбей қалған т.б. Алайда, өзі жарияланған кезеңдегі ғылыми ұғымдар мен тарихымызға байланысты деректерді жүйелеп шыққан, қазақ тілінің ғылыми тілге айналуына елеулі үлес қосқан тұңғыш энциклопедиямыздың мәні мен маңызын ескермеуге болмайды.

Жұртшылық арасында “энциклопедия болған оқиғаларды тізіп шығатын шежіре емес пе” деген біржақтылау түсінік бар. Энциклопедия тек шежіре ғана емес, бұл – таным құралы. Өскелең ұрпаққа, әр саланың мамандарына қажетті ұғымдар мен деректерді жүйелеп беріп, ғылымның алға дамуына негіз қалайды, қозғау салады. Қай елде болмасын, энциклопедиялық басылымдардың жарық көруіне мемлекеттік деңгейде көңіл бөлініп, қамқорлық көрсетілетіні сондықтан.

– Осыдан жиырма бес жыл бұрын қолға алынып, он жылдың о жақ, бұ жағында жасалынып біткен тұңғыш ұлттық энциклопедиямыздың мән-маңызы туралы жақсы айтып өттіңіз. Бірақ, менің ойымша, халқымыз мәдениетінің тарихындағы осынау бір өзгеше оқиға – тұңғыш төл энциклопедиямыздың дүниеге келуі сол кездегі көп науқанның тасасында елеусіз қалған сияқты. Осының себебі неде? Насихаттау жетіспеді ме, әлде халқымыз бұл шаруаның қадір-қасиетін түсіне алмай қалды ма?

– Неге? Кезінде зиялы қауым тұңғыш әмбебап энциклопедиямыздың қолға алынуын, жасалынып біту қуанышын үлкен оқиға ретінде бағалады. Мерзімді баспасөз бетінде де жақсы-жақсы лебіздер айтылды. Жалпы тарихтағы елеулі оқиғалар өз тұсында дараланбай, уақыт өте келе тұлғаланып, оның қадір-қасиеті кейінірек бағаланып жатады емес пе?

– “Еште болса, кеш жақсы” деген, Реке. Бұл жұмыс қалай басталып, қалай атқарылып еді? Тұңғыш ұлттық энциклопедиямыздың жасалу тарихын білу бәрімізге де парыз шығар.

– Қай елде болсын энциклопедия сол ұлттың қоғамдық және рухани даму дәрежесінің биіктеген шағында ғана жасалып отырған. Қазақ елінің саяси-экономикалық және мәдени өркендеу деңгейі 60-шы жылдардың аяғында тұңғыш қазақ энциклопедиясының жарық көруіне біршама қолайлы жағдай тудырған еді.

Қазақстан үкіметінің “Қазақ совет энциклопедиясын шығару туралы” қаулысында (1967 жылғы қыркүйек) осынау үлкен де күрделі басылым алдына: көне заманнан бүгінге дейінгі қазақ халқының өткен тарихы жолын бейнелеу, Қазақ Республикасының экономика, ғылым мен мәдениет саласындағы жетістіктерін, оның басқа халықтармен байланысын, достық одағын, туысқандық ынтымағын көрсету, дүниежүзілік өркениетке қатысы бар аса маңызды ұғымдарды жете баяндау, сөйтіп, еңбекшілердің қалың көпшілігіне арналған жүйелі анықтамалық құрал жасап беру міндетін қойған болатын. Қазақтың тұңғыш әмбебап көп томдық энциклопедиясын әзірлеп, басып шығару үшін Қазақстан Ғылым академиясының жанынан 1968 жылы 1 қаңтарда Қазақ совет энциклопедиясының Бас редакциясы құрылды, оған ғылыми-зерттеу мекемесінің дәрежесі беріліп, тікелей Қазақстан Ғылым академиясының төралқасына бағындырылды. Сөйтіп, бұл маңызды құжат Қазақстанда энциклопедиялық кітап шығарудың негізін салып берді.

Қазақтың әмбебап көп томдық энциклопедиясын жасауға республикамыздың ғалымдары, халық шаруашылығының мамандары әдебиет, мәдениет, өнер, қоғам қайраткерлері, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, баспасөздің, мұражайлар мен архивтердің қызметкерлері, жоғары оқу орындарының профессорлары мен оқытушылары тартылды. Қазақтың тұңғыш энциклопедиясының Бас редакторлығына академик М.Қ.Қаратаев тағайындалып, халқымызға танымал ғалымдар мен мамандардан құралған Бас редакция жасақталды.

Негізгі күш Қазақстан Ғылым академиясы, оның ғылыми-зерттеу институттары мен басқа да ғылыми мекемелері болды, жоғары оқу орындарының профессорлары мен оқытушылары да аса маңызды роль атқарды. Бас редакция жанынан ғылым салалары бойынша 29 ғылыми-салалық алқалар мен ғылыми кеңесшілер тобы құрылды. Бұлардың құрамында 313 ғалым мен маман: олардың ішінде 27 академик пен корреспондент-мүше, 84 ғылым докторы, 189 ғылым кандидаты болды.

Энциклопедияның әр томын әзірлеуге орта есеппен 850-1200 автор қатысты. Бұлардың басым көпшілігі – ғылым докторлары мен ғылым кандидаттары, белгілі мамандар, өндіріс жанашырлары, әдебиет пен өнер қайраткерлері, қоғамдық ұйымдардың өкілдері еді. Энциклопедия мақалаларының авторлары негізінен тиісті ғылыми мекемелер мен оқу орындарының ұсынуы бойынша, Бас редакцияның және ғылыми салалық редакция алқасының мақүлдауымен іріктеп алынды.

Көп томдық Қазақ энциклопедиясын әзірлеу барысында 47 тақырыптық сөзтізбе жасалды. Бұлардың әрқайсысы жеке кітапша күйінде басылды да, мемлекеттік және ғылыми мекемелерге, ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарына, шығармашылық одақтарға, кітапханалар мен мұражайларға, архивтерге, ірі кәсіпорындарға, жеке ғалымдар мен мамандарға жіберілді. Осылайша, кең түрде пікір алысу, талдап-талқылау нәтижесінде 60-ден аса мекеме, ұйымдар мен жеке кісілерден 8 мыңға тарта ұсыныс түскен еді. Түскен пікірлер мен ұсыныстар салалық редакцияларда қаралып, ғылыми кеңесшілердің қолынан өтті, алқаларда екшеледі. Осындай қыруар еңбек нәтижесінде әмбебап энциклопедияға 50 мың мақала енгізу жоспарланды.

Алдын ала әзірліктің барысында ҚЭ бас редакциясы авторлар мен редакторлар үшін бірнеше жадынамалар, мақала схемалары мен басқа да көмекші құралдар бастырып таратты, 1-томға енетін барлық мақаланың жобасы ротапринт әдісімен 12 кітапша етіп басылды да, Қазақстан Ғылым академиясы институттарының, басқа да ғылыми мекемелердің, жоғары оқу орындарының, министрліктер мен ведомстволардың, баспа, газет, журнал редакциялары қызметкерлерінің, жеке ғалымдар мен мамандардың қарап, пікір айтуына таратылды. Мұның бәрі мақалалардың сапасын арттыруға, ҚЭ бас редакциясының ұжымы, ғылыми салалық редакциялар ұсынған бағыт пен бағдардың қаншалықты дұрыс екенін айқындауға, кемшіліктердің алдын алуға мүмкіндік берді.

Әмбебап энциклопедиясының 1-томы 1972 жылдың басында жарық көрді. Жыл сайын екі томнан шығып отырған бұл басылымның соңғы 12-томын оқырман қауым 1978 жылы қолға алды. Бұған жалғас “Қазақ Советтік Социалистік республикасы” атты энциклопедиялық анықтамалық (қазақ және орыс тілдерінде), бір томдық “Алфавиттік пән-есім көрсеткіші” шықты. Сөйтіп, 1982 жылы он бес томды тұңғыш әмбебап энциклопедияны басып шығару жұмысы ойдағыдай аяқталды.

Қазақ энциклопедиясының аяғынан қаз тұруына ірі ғалымдар мен білікті мамандар атсалысты. Өшуге таянған тарих беттерін ақтарып, небір деректерді қайта тірілтті.

Қазақ топырағында жаңадан қолға алынған тың істің елдігіміз үшін орасан зор маңызы бар екенін терең түйсінген, энциклопедияның жұмысы жүруі үшін басқа шаруаларды ысырып қоя тұрып ақыл-кеңесімен де, қаламымен де көмек көрсеткен С.Мұқанов пен Ә.Марғұланды, Ғ.Мүсірепов пен А.Сызғановты, Ә.Бектұров пен С.Бәйішевті, М.Меңдіқұлов пен Т.Бәсеновті, Б.Бірімжанов пен У.Ахметсафинді т.б. ардақты ағалар есімдерін тұңғыш энциклопедиямыздың іргетасын қалаушылар ретінде де халқымыз жадында сақтайды ғой деп ойлаймын.

– Реке, қазір Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясының атын естіген қайсібір ағайындардың “ау, Қазақ энциклопедиясы баяғыда жасалып бітпеп пе еді, бұлар енді немен айналысып отыр, әлде сол кітаптарды қайтадан шығармақ па?” деген дүдамал сұрағын да естіп жүрміз. Шынымен-ақ, он бес томдық әмбебап энциклопедиямыздан кейін жасалынып біткен дүниелер, бүгінгі жасап жатқан шаруаларыңыз туралы айтып өтсеңіз.

– Ең алдымен, өмір бар жерде, даму бар жерде энциклопедия жасау ісінің де тұйықталып қалмайтынын атап айтқым келеді. Әсіресе, ақпарат тасқынының астында қалып, қоғамдағы, ғылым мен өнердегі жаңалықтарды қадағалап отырудың өзі қиынға айналған біздің заманымызда барша жаңа ұғымдарды шұғыл түрде талдап және жүйелеп, оқырмандарға жеткізетін энциклопедиялық басылымдардың маңызы арта түседі. Өркениетті елдерде мұндай жұмыс өндірістік жолға қойылған. Ал бізде – ғылыми салалық энциклопедиялар, балалар энциклопедиялары, көпшілік қолды энциклопедиялық басылымдар әлі жасалынып бітпеген. Біздің жас тәуелсіз мемлекетімізде атқарылар шаруа әлі көп.

Он бес томдық әмбебап энциклопедиядан кейін шығарған басылымдарымыздың ең сүбелісі ретінде төрт томдық “Қазақ КСР” қысқаша энциклопедиясын атауға болады. Қысқаша энциклопедияның алғашқы томы саяси және ғылыми әдебиетте “тоқырау” деп ат қойылып, айдар тағылған кезеңнің шырқау шыңы саналатын 1984 жылы жарық көрді. Бүгінгі заманның биігінен саралайтын болсақ, КОКП тарихы мен Қазақстан Компартиясының тарихына, Қазақ КСР тарихы мен этнографиясы және әскери іске, қоғамдық және мемлекеттік құрылыс пен құқыққа, дін тарихы мен атеизмге, бұқаралық информация құралдарына арналған бұл том белгілі дәрежеде сол заманның талаптарына жауап бергені анық. Әрине, бүгінде қалың жұртшылыққа әйгілі болған, бұрын жазуды қойып, айтуға тыйым салынған деректер, кейін ашық жазыла бастаған “ақтаңдақтар” тарихқа арналған томнан көрініс таба алмады. Бұл басылымның 2-томы ірі өзгеріс, саяси бетбұрыс кезеңінде даярланды, осыған орай кітап жаңа редакциядан өтті.

Қысқаша энциклопедия томнан томға көшкен сайын толығып, уақыт талабына сәйкес кемелдене бастады. Негізінен Қазақстан ғылымы мен ғылыми мекемелеріне арналған 3-том республика ғылыми жұртшылығының жоғары бағасына ие болды. Ал бұл басылымның 4-томының жарық көруі республикамыздағы аса маңызды тарихи оқиғалармен тұспа-тұс келді. Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, А.Аймауытов, М.Дулатов сияқты қазақ халқының кемеңгер ұлдары ақталып, республикамызда солақай сын мен тұрпайы социология өрістеген кезде қабылданған қаулылар күшін жойды. Міне, осының бәрі Қазақстан әдебиеті мен өнеріне арналған соңғы томнан түгелдей көрініс тапты. Бұған қосымша төртінші томның соңында түрлі себептермен алдағы томдарда берілмеген Ә.Бөкейханов, С.Сәдуақасов, Ж.Ақбаев, М.Тынышбаев, С.Қожанов сияқты қазақтың қайраткер ұлдарының өмірбаяндары, “Қуғын-сүргін”, “Саяси ақтау” т.б. мақалалар берілді. Қазақ елінің өткен тарихы мен қазіргі тыныс-тіршілігіне, шаруашылығы мен ғылымына, өнері мен табиғатына қатысты жаңа деректерді бір жүйеге түсіріп берген бұл қысқаша энциклопедиямыз, жоғарыда айтылған олқылықтарына қарамастан, бүгінгі замандастарымыз үшін таптырмайтын анықтамалыққа айналады-ау деп ойлаймын. Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы шығарған бұлардан басқа да үлкен-кішілі басылымдар тізімін санап шығу міндетті емес шығар, бірақ басты-бастыларын атап өтейін. Осыдан біраз жыл бұрын біз Қазақстанның әрбір облысына арналған жеке-жеке энциклопедиялар шығаруды қолға алғанбыз. Бұл серияның алғашқы кітаптары – “Алматы” және “Қарағанды. Қарағанды облысы” энциклопедиялары жарық көрді. Әсіресе, Қарағанды көмір кенінің ашылғанына 150 жыл толар қарсаңында жарық көрген соңғы басылым көпшілік көңілінен шықты. Ал “Алматы” энциклопедиясын біз жаңа деректермен толықтырып, жақында қайта басып шығарамыз. Осы басылымдар сериясын ары қарай жалғастырып, республикамыздың он тоғыз облысына арналған жеке-жеке энциклопедия шығару жоспарымызда бар еді. Тіпті, кейбіреулерін жасап та қойғанбыз. Бірақ оларды шығаруға кезінде қаржы табылмады. Ал кейін, облыстық әкімшіліктердің көңілі бізбен байланыс орнатқаннан гөрі өздерін ағалап-жағалап жүрген жекеменшік баспаларға ауып кетті.

Бұдан басқа елеулі еңбектердің арасынан Шоқан Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағын басып шығарғанымызды атап айтар едім. Бұл кітаптарды қазір күндіз шам алып іздесеңіз де таппайсыз. Мемлекеттік деңгейге көтерілген қазақ тілінің аясын кеңейту мақсатымен “Қазақша-орысша-қазақша сөздік”, сондай-ақ “Орысша-қазақша тілашар” басып шығардық. Бұлардың алғашқы екеуінің әрқайсысы жүз мың данамен басылса, тілашар 250 мың данамен (1-басылымы – 100000; 2-басылымы – 150000) жарық көрді.

Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай жарық көрген басылымдардың ішінен “Қысқаша қазақша-орысша сөздік” пен “Ағылшынша-орысша-қазақша тілашарды” атауға болады. Бұл екі басылым да оқырмандардың сұранымын дер кезінде қанағаттандырған қазіргі күнге дейін сұраныстан түспеген пайдалы тіл құралына айналды. “Қысқаша қазақша-орысша сөздік” 150 мың, ал “Ағылшынша орысша-қазақша тілашар” 200 мың данамен таралуы осының айғағы.

Бас редакция өзін-өзі қаржыландыруға көшкен кезден бастап көпшіліктің жоғары сұранымына ие басылымдарды шығарумен де айналысып келеді. Соның бірі – “Әлемде талай қызық бар” басылымы. Алғашында қазақ тілінде жарық көрген бұл кітап, кейін оқырмандар сұранысына орай “Энциклопедия чудес” деген атпен орыс тілінде де бірнеше рет басылып шықты.

Оқырмандардың ерекше ықылас-пейіліне ие болған ҚЭ басылымдарының бірі – “Шаңырақ” үй-тұрмыс энциклопедиясы, жалпы тиражы 345 мың данамен басылған бұл кітап оқырман қауымның бүгінгі күнге дейін сұранысын тудырып отыр. Амал не, қазіргідей қағаз қымбат заманда, әрі аумағы үлкен кітаптардың бәрі машинамен емес, қолмен түптелетін болғандықтан шығара алмай келеміз. Бір сүйсінетінің, әйтеуір, Қытай қазақтарын араласаң да, Түркиядағы бауырлар үйіне барсаң да, алдыңнан “Шаңырақ” шығады, он екі томдық энциклопедия Пекинде басылып жатыр.

Қазақ энциклопедиясының назардан қағыс қалдырмай, мақсатты жұмыс жүргізіліп келе жатқан тағы бір бағыты – балалар энциклопедиясын жасау. Өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесі – қай елдің де саясатының басты назарында болуға тиіс. Осыдан біраз жыл бұрын үш томдық “Ол кім? Бұл не?” деген энциклопедия шығарғанымыз жұртшылықтың есінде болар. Кезінде қырық мың данамен басылған бұл басылымды да оқырмандар бірден жақсы қабылдады. Жетпей қалғандары қиылып хат жазып, мекемемізді әлі күнге дейін мазалайды. Қайтадан басып шығаруға сол баяғы қағаз бен қаржы жағы қинайды. Алайда оқырмандар тілегін ескере отырып, жағдайымызға қарай үш томды бір томға ықшамдап, бастауыш сынып оқушыларына арналған бұл энциклопедияны жақында “Ұлан” деген атпен қайта жарияламақпыз. Ал енді әлі мектеп есігін ашпаған, бірақ өзін қоршаған әлемді танып білуге талпынған бүлдіршіндер бар емес пе? Соларға арналған “Негеш” аталатын энциклопедиямыздың дайын болғанына да үш жыл өтті. Оны басатын қағазыңыздың бір тоннасы 150 мың сом. Жоғарғы сынып оқушыларына арналған “Шәкірт” энциклопедиясы, “Математика” энциклопедиясы, “Өнер” энциклопедиясы… қайсыбірін айтайын, балалар үшін дайын дүние көп, тек солардың кітапқа айналуына жәрдемдесетін демеуші жоқ. Мысалға, қазір Бас редакция қоржынында жатқан “Қысқаша политехникалық энциклопедия” мен “Философиялық сөздікті” халқымыз үшін қажет емес деп кім айтады? Кімге көрсетсең де, “о, бұлардың жақсы екен, қазақ тіліндегі ғылыми ұғымдар мен атауларды жүйелеп шығыпсыңдар” дейді. Ал өндіріске жіберіп қарасаң, қып-қызыл шығынға белшеңнен батасың. Осындай себеппен дайын болған басылымдарымыздың көпшілігі – “Айқап”, он томдық “Қазақстанның тарихы және мәдени ескерткіштері шежіресінің” бірінші томы, үш томдық “Қазақ әдебиеті мен өнері” энциклопедиясы, “Қазақ тілі” энциклопедиясы, “Жанұя” энциклопедиясы тоқтап тұр. Өзін-өзі ақтар деген үмітпен “Ислам”, “Халық емшілігі”, этнографиялық “Ақ отау” энциклопедияларын жасап, өндіріске жіберу қамындамыз. Қазіргі негізгі күш-жігер қазақтың ұлы ақыны, 150 жылдық мерейтойын бүкіл әлем жұртшылығы атап өткелі отырған Абай Құнанбаевқа арналған бір томдық “Абай” энциклопедиясын жасап бітіруге жұмылдырылып отыр. Бұл – жеке адамға арналған алғашқы энциклопедия, кітапты жасауға белгілі абайтанушы ғалымдар тартылған. Мұнда ақынның өмірі мен шығармашылығына қатысты барлық деректер мен ұғымдар жүйеленіп беріледі.

– Бүгінгі таңда кітап басу, газет пен журнал туралы, жалпы мәдениет жайында қозғалған әңгіменің бәрі қағаз бен қаржыға келіп тіреледі екен. Сіз ғалым ретінде, жазушы ретінде, қазақ мәдениетінің бүгінгі таңдағы беделді өкілдерінің бірі ретінде біздің қазіргі – нарықтық қатынастарға көшіп жатқан кездегі тұрмыс-тіршілігімізді қалай бағалар едіңіз, тәуелсіз мемлекетіміздің мәдениет саласындағы саясатына қалай қарайсыз?

– Нарықтық қатынастарды емес, қазақ мәдениетін қайыршы кейпіне түсіріп, “қарабаздардың” ішіне итере салған саясатты жарамсыз деп бағалаймын. Білікті әдебиетшінің, сазгердің, актердің, суретшінің т.б. бір айлық жалақысы алыпсатардың күндік табысының ширегіне жетпейтін заманда халқың үшін көз майыңды тауысып, жүйкеңді жұқартып еңбек ет деп кімге ақыл айтарсың. Отаншылдық, ұлтжандылық сияқты қасиетті сезім рухымен күн кешкен азаматтарымыз өзін де, отбасын да қайыршылыққа душар етіп жатса, әлгі сезімдерден қандай қадір-қасиет қалады.

Маған кейде бір ой келеді: біздің әдебиетіміздің тарихында “Диуани лұғат ат-түрк”, “Кодекс куманикус”, “Хисас ул-Әнбия” сияқты қадау-қадау кітаптар бар емес пе? Солар әр дәуірде өркендеген мәдениеттің кейінгі жылдар табы өшіре алмаған алып шыңдары сияқты. Демек, осынау ұлы далада мәдениеттің даму дәуірі құлдырау заманымен, ақ жолақ үзіктермен кезектесіп отырған. Біз қазір мәдениетіміздің сондай бір құлдырау, үзілер кезеңіне қайта оралып отырғандаймыз. Өкініштісі сол – мұндай заман мәдениеттің басына сыртқы жаулардың шапқыншылығы салдарынан емес, талай жыл аңсап күткен тәуелсіздігін алған жас мемлекетіміздің дәрменсіздігі салдарынан түскелі отырғаны.

Кітап – өскен мәдениеттің көрсеткіші дедік. Өркениетті елдерде біздің басылымдар сияқты бір кітаптың дүкендегі бағасы 30 доллар. Ал соны қазіргі орыс ақшасының құнына шақсаңыз жиырма бір мың сом болады екен. Осыншама ақшаға айына он мың сомның о жақ бұ жағында орташа жалақы алатын қалың көпшілік бір кітап сатып алар ма еді? Әрине, алғысы келсе де, ала алмайды. Осындай жағдайда қаламгерлерге халқының орташа жалақысы үш мың доллар болатын Американы үлгі етіп, неге солар сияқты жұмыс істемейсіңдер деу қисынсыздық. Сірә, біздің алыстағы айға қол созғаннан гөрі, өз қатарластарымызға қарап бой түзегеніміз дұрыс болар еді. Миллиард оқырманы бар Қытай энциклопедиясын жасау ісі түгелдей мемлекет қамқорлығына алынған, ал мемлекетіміздің бізге берген көмегі қағаз сатып алуға да жетпейді.

– Мен Сізден тәуелсіз еліміздің жаңа энциклопедиясын жасауға қашан кірісесіздер деп сұрағалы отыр едім. Мына әңгімеден соң, оған батылым барар емес…

– Неге? “Үмітсіз – шайтан” деген. Заман осылай тұра берер дейсіз бе? Түзелер. Тек оны тәуелсіз еліміздің жаңа энциклопедиясы деп емес, қазақтың төл энциклопедиясының толықтырылған, жөнделген жаңа басылымы деп атаған орынды болар. Осынау үлкен шаруаға дайындығымыз да жоқ емес. Қандай қиын күндерді басымыздан кешіп жатсақ та, энциклопедия жүйесінің негізгі қаңқасын – салалық ғылыми редакцияларды сақтап қалып отырмыз. Қазір шым-шытырық араласып кеткен ғылыми ұғымдарды, атауларды, жаңа деректерді қалыпқа салып, қайта жүйелеп шығу қажеттігі ертең-ақ алдымыздан шықпай ма?

– Осы арада тағы бір сұрақтың реті келіп тұр. Алғаш “Тіл туралы заң” қабылданар кезде осы заңды дайындаушылар қатарында өзіңіз де болдыңыз. Айтысып-таласып жүріп ана тілімізге мемлекеттік мәртебе алып бердіңіздер. Ана тіліміздің осы мәртебесі күні кеше Ата заңымызға қашап жазылды. Қазақ тілін шын мәніндегі мемлекеттік тіл деңгейіне көтеру үшін атқарылар ендігі шаруалардың бағдары қалай болмақ?

– Ендігі шаруа – ең ауыр шаруа. Өзге жұртты өз сенімімізге иландыратын шешендік, артық-ауыс айтылған әңгімелер жүйкеге шық-шық тиіп жатса да қызуқандылыққа бой алдырмайтын төзімділік қажет болған уақыт өтті. Енді сөз додасын, той-томалақты азайтып, нақтылы іс атқаратын кезең туды. Қазақ тілін сауда-саттықтың тілінен бастап, ғарыш кешенінде халықаралық мәмілелерге қолданылатын тілге айналдыру үшін барлық сала бойынша ұғымдар мен атаулардың ана тіліміздегі баламасын жасап, бір жүйеге түсіруіміз керек. Ол үшін де, әрине қаржы қажет. Содан соң, бұл іске үкімет біреуге жақсылық істеп отырғандай емес, өзінің төл шаруасындай қарап, қолға алуы қажет.

Қазақ тілінің терминологиясын жасаумен қазір кім айналысып жүр? Көбінесе, қоғамдық ұйымдар, қоғамдық негізде құрылған бірлестіктер немесе жеке адамдар. Жеке адамдардың отаншылдық сезіміне сүйеніп қана мұндай күрделі істі атқарып шығуға болмайды. Министрліктерде, әртүрлі мекемелерде аудармашылар жұмыс істейтінін білеміз, олар өз салалары бойынша әртүрлі сөздіктер де жасап алыпты. Соларды оқып көріңізші. Әркім өз білгенінше әр жаққа тартқан. Тіпті қазіргі мектептерге, арнаулы және жоғары оқу орындарына арналып шығып жатқан оқу құралдары мен оқулықтарда да ұғымға, атауларға қатысты сәйкессіздіктер көп. Бұлай кете берсек, біз “мүйіз сұрап, құлақтан айырылыптының” кебін киеміз. Біздің жастарымыздың ана тілінде оқып алған білімі бұрынғы орысша алған білім деңгейінен төмен жатса, солай болмағанда қайтеді. “Ұзын сөздің қысқасы”, бұл айтылған мәселелердің қай-қайсысы да – енді-енді құрылып жатқан Тіл комитетіне ауыр жүк артар алдағы күннің еншісіне тиесілі шаруалар.

– Халқымыз жиырма бес жылды жігіттік пен кемелдіктің межесі деп есептеген ғой. Өзіңіз басқарып отырған Қазақ энциклопедиясы ұжымы да осы межеден – қалыптасу кезеңінен өткен секілді. Осындай өліара кезде оқырмандарға айтар тілегіңіз.

– Оқырман да, сіз де, біз де – бір кеменің үстіндегі жандармыз. Ең алдымен, қайта орнаған Қазақ елінің туы биік болсын. қандай тар заманнан да өткен халықтың бүгінгідей уақытша қиындықты қайыспай көтеріп шығатынына сенемін. Энциклопедия – әр халықтың Ғылым академиясы, Ұлттық университеті сияқты елдігін танытатын ғылыми ордасы. Уақытша қиындыққа шыдамай негізі бар, іргетасы қаланған осы орданы құлатып алсақ, қайта көтеру қиын болады. Халқымыз барда, еліміз барда Қазақ энциклопедиясы да болатынына сенеміз. Лайым, құдай бізді сенім мен үміттен айырмасын.

– Айтқаныңыз келсін. Әңгімеңізге рақмет!

“Егемен Қазақстан”, 4 мамыр, 1993 жыл.