Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

КЕҢДІК ПЕН ТЕРЕҢДІК

Қазақ халқының азаттық соғысының әйгілі қаһармандарының бірі – Олжабай батырдың жетінші ұрпағы Әлкей Хақанұлы Марғұлан - елімізге жүздеген тамаша талантты перзенттері берген қасиетті топырақта жаратылып, бала күнінде ертегі, аңыз, өлең, жыр, шешендік-ата сөздің шалқар теңізінде жүзіп өскен, ауылда мұсылманша хат танып, алаш зиялылары ықпалында болып, губерния орталығы Семей қаласында оқығаннан кейін, Ленинградта екі бірдей мамандық бойынша алған жан-жақты білімін тарих, археология, этнография, әдебиеттану, өнертану салаларында кеңінен қолданып биік парасат, орасан зор қабілет, ұзақ жылдар бойғы табанды ізденіс еңбектің арқасында жойқын ғылыми нәтижелерге жеткен кең құлашты, терең ойлы энциклопедист ғалым.

Оқымыстының барлық күш-қуатын ғұн, сақ, үйсін, қыпшақ, оғыз дәуірлерінің тарихына, көшпелілер мәдениетіне, археологиясына, көне аңыз, мифтерге, түркологияға, ескі қалалар құрылысына, архитектураға арнап, кеңес заманына қатысты мүлде қалам тартпауы орыс отаршылдығына, коммунистік тоталитаризмге іштей қарсылық, ата-бабаларының бір кезде жасаған ұлы мемлекетіне, олардың заттық-рухани салада тудырған ғажайып өркениетіне деген мауқы басылмаған мәңгілік махаббатынан туған қайсар да қастерлі құштарлық болатын. Компартияның қылышынан қан тамған қаһарлы заманда қоғамтанушылар, тарихшылар, философтар, экономистер, заңгерлер, қызыл танау саясат, шаш ал десе, бас алған науқанды, әдебиетші-жазушылар билік алдында бас шұлғып, өтірікті шындай, ақсақты тыңдай етіп, тарих, өмірді бояп көрсететін топан туындыларды, өтірік кітаптарды қойдай қоздатып жатқан алдамшы дәуірде бекерге былғанбай, есіл еңбекті айдалаға жібермей, ғасыр тұңғиығына саналы түрде сүңгіп кетіп, ұлт алдындағы азаматтық парызын адал абыроймен ақтап кеткен академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан аруағына ұрпақтары бас иеді.

Әлкей Марғұлан дарынының ерекше бір белгісі зерттеу нысанасына қатысты бұрын айтылған, жазылған мәліметтерді мейлінше толық қамту, олардың хронологиясын сақтай отырып, тарихи тұрғыдан бағалап, келіспейтін, даулы пікірлерге өз тұжырымын ұсыну.

Бұрынғы авторлардың аты-жөні, кей тұста олардың ғұмырнамалық деректері, қайда, кім болып істегені, еңбектің қашан, нендей басылымда жарияланғаны дәлді көрсетіледі. Кітап, журнал, газет беттеріндегі фактылар ғана емес, түрлі ресми қағаздар, қызмет бабындағы есептер, құжаттар, естеліктер, хаттар, суреттер, альбомдар, әртүрлі қолжазбалар, көптеген мәтіндер, нұсқалар, ауызша айтылған әңгімелер – осылардың барлығы алынған мың сан ақпараттың ешқайсысын ескерусіз, жерде тастамай, ілтипат, құрметпен көрсете отырып, жаңа ғылыми ойлар қорытылады.

Қазақ эпосының ғажайып туындысы – “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырына байланысты орыс оқымыстыларының 150-200 жылдың ішінде жазылған еңбектерін Марғұлан тәптіштей баяндай отырып, фольклоршы, жинаушы, аудармашыларды даралай атап, әрқайсысының жұмысына лайықты баға берді. А.И.Левшин, Г.Н.Потанин, И.Белянцин, профессор Саблуков, Н.И.Пантусов, Г.К.Ганс, П.Золотов, Н.М.Карамзин, Е.С.Старков, Е.А.Александров, В.Федоров, С.Б.Броневский жазбалары, деректері, анықтамалары мен қоса Шоқан, Радлов, Жанақ, Мәшһүр Жүсіп, Шөже, Н.И.Ильминский нұсқалары, қолжазбалары сақталып жатқан кітапхана, архив қорларын нақты көрсетіп, жетпіс жеті темір қақпаның аржағында жатқан байлықтардың кілтін қолға ұстатады. Басқаны былай қойғанда, Марғұлан сөз арасында – ақ қызықты шындықтың бетін ашып кетеді. Әйгілі жырды кімдер толғағанын, алғаш қағазға қалай түскенін көрсету үстінде Бейбіт Дауылбаев (1834, 20 қыркүйек) секілді қазақ оқығандары еңбектері айтылып, олардың қысқаша өмірбаянына тоқталады. Қазір көп дау-дамайдың отына май құйып, қира-кезік қысыр әңгіме тудырған Сегіз серіге байланысты академик Марғұлан дәлді деректер айтады. Туған жылын 1808, өлген жылын 1854 деп, сүйегі ашамайлы Керей екені, қыстауы Маманай орманының іші, 12 жасында ауылдағы мектепке барғанын, Омбыдағы Азия мектебін 1828 жылы бітіргенін анықтайды. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырын Ахмет Жантөринге тарту еткендігі, ол қолжазбаның В.В.Григорьевке ауысып, одан Н.И.Ильминскийдің қолына түскендігі, сол нұсқаның Қазанда 1878, 1879, 1890, 1894, 1896, 1905, 1909 жылдары жарияланғанын тәптіштейді.

Орыс зерттеушілері ғашықтық жырының оқиға жүйесіне, жалпы сипаттарына, Аягөз маңындағы ескерткішке назар салса, арғы-бері қазақ ғалымдары эпостың көркемдік мазмұнына, тұлғалар сипатына, әртүрлі нұсқалар арасындағы өзгешліктерге көңіл бөлсе, академик Ә.Марғұлан “Қозы Көрпеш – Баян сұлудың” көне варианттарынан ғұн, сақ, үйсін, қаңлы дәуірлеріндегі шындықтарды табады. Әсіресе жырдағы Ертіс, Ай, Таңсық, Аягөз, Жорға, Жауыр тауы, Шұбарайғыр, Мейізек, Темірші, Тоқырауын, Жамшы, Қазанғап, Қарқаралы, Баянауыл, Шідерті, Өлеңті, Есіл, Нұра, Домбыралы, Моншақты, Түмен, Балталы секілді жер-су, өзен-көл, тау-тас атаулары арқылы ескі замандағы, тіпті біздің дәуірімізден бұрынғы кездердегі көне түркі тайпаларының қыстауы, көктеуі, жайлауы, күзеуі, көшу жолдары қаншалықты ұзақ болғандығы туралы ой айтылады. Жетісудан басталып, Арқаны асып, тайга, мұз теңізіне дейін баратын ұлы сапар жолы көрсетіледі.

Екінші жағынан халық аңызында ғашықтарға арналған ескерткіш деп танылатын кесенеге байланысты зерттеушілердің көптеген мәлімет, жазба, фото, суреттерін саралай келіп, ғимараттың өзін зерттеп, Қазақстан, Түркменстан атырабында сақталған осы типтес құрылыстармен салыстырып, бітімін, үлгісін, жасалған материалдарын анықтап, олардың “дың”, “діңгек” аталатынын және бұлардың бәрі де исламға дейінгі дәуірде туған сәулет өнері туындысы екендігі дәлелденеді. Бұл - жырды орта ғасырларда, ноғайлы дәуірінде, тіпті бергі заманда туды дейтін әртүрлі болжамдардың қате екендігін көрсететін фактілердің бірі.

Алыс дәуірлердің өнердегі сәулесі эпоста, архитектурада ғана емес, ХҮІІІ ғасырда Алтай тауынан табылған алтыннан құйылған бейнеде (б.д.д. ІІІ ғасыр) көрініс тапқанын Ә.Марғұлан сенімді дәлелдейді, дәстүрлі сабақтастықты анықтау үшін “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жыры, алтын табақтағы “Шоқ терек” түбіндегі көрініс, Пазырық қорғанынан табылған қарқара алынып, олардың мазмұндық ұқсастығы, бір төркіндестігі ашылады.

Түркі халықтарының ұлы мұрасы “Қорқыт кітабының” ХҮІІІ ғасырда араб қарпымен қағазға түсірілген Дрезден (Германия), Ватикан (Италия) қолжазба нұсқалары басылып, басқа тілдерге аударылғаннан кейін фольклоршы, этнограф, филолог, дінтанушы көптеген ғалымдардың зерттеу нысанасына айналып, шығыстану ғылымының арналы да терең бір саласы – қорқыттану қалыптасты. Ол туралы қазақ ғалымдары Ш.Уәлиханов, М.Көпеев, М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, арнайы кандидаттық диссертация жазған Ш.Ибраев бұл орайда өз тұжырымдарын айтса, Әлкей Марғұлан Қорқыт тақырыбын жан-жақты қарастырып, көптеген проблемаларды терең зерттеп, ғылыми мәні зор еңбектер шоғырын тудырды.

Мәселенің қойылуы, зерттеудің тарихнамасы, қай еңбек қайда, қашан шықты, оларда көтерілген жәйттер, жаңа пікірлер, кемшіліктер – бұлардың баршасын Ә.Марғұлан өте тиянақты, жіпке тізгендей етіп, ешнәрсені қалдырмай көрсетіп отырады. Сол библиографиялық сілтемелердің өзінен кейінгі зерттеушілерге жаңа қайнар көздер, мәліметтер айқындалып, ізденіс бағыттарының соны тараптары ашылады.

Қорқыт тақырыбындағы зерттеушілер ішінен Истахри (Х ғ.), Рашидеддин, Абылғазы, Ә.Навои, Ш.Уәлиханов, В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд, А.А.Диваев, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, А.Н.Самойлович, А.Ю.Якубовский, Фуат Копрюлу, Мухарем Ерган, Батгоз, Ш.А.Джамшидов, А.Рахманов секілді шетел, орыс, түрік, азербайжан, түрікпен, қазақ ғалымдарының еңбектеріне сілтеме жасалады, фактілер ескеріледі, оларда айтылған кейбір пікірлер тереңдетіледі, жаңа тұжырымдар ұсынылады, соны байламдар жасалып, өрісті қорытындылар шығарылады.

Қазақ ғалымы Ә.Марғұлан қорқыттанудың жаңа нысандарын ашты, олар атап, жинақтап айтқанда мыналар:

• 
  Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері;
  
• 
  Қазақ арасында Қорқыт аңызын дәстүр етіп сақтаушылар;
  
• 
  Қорқыт бұрынғы ғалымдар мекн ақындар есінде;
  
• 
  “Қорқыт кітабының” қазақ аңыздарындағы елесі;
  
• 
  Қазақ аңыздарындағы Қорқыттың болмысы және оның жүрген жерлері;
  
• 
  Қорқыттың өліммен күресі;
  
• 
  Қазақтың халық музкасындағы Қорқыт дәстүрі.
  

Бұл ойларды орнықтыру үшін “Қорқыт кітабымен” қазақ эпосының үлгілері, жырлар, ертегілер, аңыздар, “Оғыз нама”, Орхон ескерткіштерінің мәтіндері, түрікмен фольклорының материалдары түбегейлі салыстырылады, ортақ бейнелер, ортақ сарындар, ортақ сюжеттер жинақталып көрсетіледі. “Төбекөз”, “Жалғыз көзді дәу”, әулие үңгірлерге байланысты ондаған мысалдар, тәңірлік сенімнің нышандары келтіріледі.

Оғыз-қыпшақ тайпалары жасаған қала мәдениеті, исламға дейінгі сәулет өнерінің ерекшеліктері, “дың”, “үй тас” салу дәстүрі Қорқыт жырының алғаш Сыр бойында туғандығының бір үлкен дәлелі ретінде кеңінен сөз болып, ұзақ уақыт бойы сақталып келген Қорқыт мазарының тұңғыш рет 1862 жылы түсірілген фотосы “Түркістан альбомында” сақтаулы екен. Күмбез туралы А.Грен, В.Л.Мейер, П.И.Лерх, И.В.Аничков, И.А.Костанье, П.С.Спиридонов жазыпты.

Әубәкір Диваев Қорқыт мазарына екі рет (1896, 1898) барып, қазақ қариясы Оспан Қасымовтан жазып алған аңыздардың маңызы ерекше қымбат.

Қазақстандағы жер атаулары: Сыр, Қорқыт көл, Өгізтау, Баршын көл, Ұлытау, Кішітау, Ортау, Құтты қия, Қазығұрт, Борсық құмы, Талас, Шу, Маңғыстау, Жайық, Артық, Бозоқ, Жамшы, Көкше теңіз (Балқаш), Бекежелі, ел атаулары: ақ қойлы, қара қойлы, көктен, ошақты, адай, кете, кердерілердің Қорқытқа тікелей қатысы барлығы, мұның үстіне “Қорқыт кітабының” тілдік қорындағы көптеген сөздердің, мақал-мәтелдердің қазіргі қазақ тілінде өзгеріссіз қолданылатыны ондаған мысалдармен сенімді түрде ашылады.

Кейбір ғалымдардың Сыр бойында исламға дейінгі дәуірде оғыз-қыпшақ тайпалары ортасында туған әдеби-ғылыми құндылықтарды жан-жаққа тартып, бүгінгі әртүрлі халықтарға теліп, тек қазақтарға жолатпайтын астамшыл тұжырымның түбірінен қателігін академик Ә.Марғұлан көрсетіп беріп, асыл байлықтың түп арнасы қазіргі қазақтардың ата-бабалары екендігін тарихи, әдеби, ономастикалық, археологиялық қайнар көздер, кітаптар, қолжазбалар, ауызша жеткен миф-аңыздар, эпос шығармалары, тұрмыс-салт, діни наным-сенімдер нышандары, көптеген шынайы оқымыстылардың жазған-сызғандары, тарихи құжаттар арқылы жаңа пайымдама жасап, ұлтымыздың рухани тарихының көпғасырлық шежіресін, даму, қалыптасу жолын тиянақтайды.

Көлемі жөнінен дүниежүзілік фольклордағы ең үлкен шығарма, шалқып жатқан теңіз тектес мазмұны бар ұлы эпос – “Манасты” зерттеудегі Марғұлан ізденістері бірнеше арналы салалардан құралады. Ғалым әбден қалыптасқан ғылыми ұстанымы бойынша манастануға арналған барлық зерттеушілердің еңбектерін атап, олардың ішінде көптеген Батыс ғалымдары, орыс оқымыстылары, татар, башқұрт, қырғыз білімпаздарын көрсетеді.

Жомықшылардан мәтіндерді жазып алу, олардың сапалық деңгейі, жырдың алғаш шыққан уақытына байланысты пікірлерге көзқарасты топтап, жинақтап барып, өзінің толымды тұжырымдарын ұсынады. Марғұлан “Манас” жыры Алтын Орда дәуірінде, қалмақ шапқыншылығы кезінде туған деген байламдардың терістігін дәлелдеп көрсетеді. Ол уақыттар шындығы эпостың көне заманда туған нұсқасына кейінгі жомықшылар қосқан жапсырма, қосымшалар екендігін жақсы айқындаған.

Қазақстан тарихы, оның ескі қалалары, Шоқанның бес томдық академиялық шығармалар жинағын шығару мақсатымен толып жатқан архивтердің мың сан қойнауында шаң жұтып, бел ауыртып, көз талдырып, жылдар бойы талмай еңбек еткен Марғұлан қазақ, түркі фольклорына тығыз байланысы бар, қолжазбалар, кітаптардың бұрын ғылымға белгісіз болып келген құжаттардың жұмбақ аралдарын ашып, оларды ғылыми айналымға енгізіп, алғаш рет сол әдебиеттерді, әртүрлі әліпбимен түсірілген, көне жазуларды ажыратып оқып, оларға жинақтаушылық, мәтіндік сипаттамалар берді.

Осы бағыттағы үлкен олжаның бірі – ғылыми ортада жоғалып кетті, енді мүлде өлдіге саналған Шоқан қағазға түсірген “Манас” жырының вариантын Марғұланның тауып, кітап етіп бастырып, сол нұсқаға негіздеп сараптама талдау жазуы еді.

Алдымен Шоқанның фольклор жинау, жазып алу, бағалау ізденістерін, қырғызға бару сапарлары туралы кеңінен баяндап алып, “Манас” эпосын айтушылармен қашан, қалай кездескенін толық баяндайды. Ұлы жырдың тұңғыш қағазға түскен нұсқасының қағазы, оның сапасы, жазуды кім жазғаны, Шоқан қолымен түскен өзгерістер, белгілер, қазақша, орысша берілген түсініктемелер, салыстырулар, анықтамалар-осылардың баршасы кеңінен сарапталады. Тұтас текстологиялық анализ бар. Осыдан кейін “Манастың” Радлов және басқалар жазып алған, жомықшылардың бірнеше буыны айтқан нұсқаларындағы сюжеттерді, композицияны, бейнелер жүйесін, тарихи оқиғаларды, ономастикалық атауларды, наным-сенімдер, тұрмыс-салт көріністерін кеңінен салыстыру жасау арқылы Шоқан нұсқасының ең көне, ең таза формадағы вариант екендігі дәлелденеді.

Жырдағы ғұн-сақ-үйсін дәуірлеріндегі аңыздарды, мифтерді, дүниетанымды, көне қырғыз өмір салттарын, батырлықтың қалыптасуын, ас беру, ұлы көштер суретін, өмірмен қоштасу, аманат, өсиет айту, өлік жөнелту көріністерін академик Марғұлан ғылымда әбден мойындалған ұлы туындылар “Қорқыт кітабы”, “Оғызнама”, Орхон-Енисей ескерткіштері, қазақ фольклорындағы әуен, сарындармен, идея, ойлармен сабақтас қарап, олардағы егіз, ұқсас ағыстар, көркемдік жүйелерді ашып, төркіндес бейнелердің тұтас тобын ажыратып, түркілік фольклор, әдебиеттегі мыңжылдықтар бойы үзілмей, жалғасып отырған дәстүрлер сілемі бар деген өнімді, кұнарлы ой қорытады.

Тұтастай алғанда, әдебиеттану, фольклортануда деректер, мәтіндердің шалқар дариясына мол энциклопедиялық біліммен терең теориялық саралау жасап, кең арналы мектеп қалыптастырған академик Әлкей Марғұланның ғылыми тағылымының нысанасы биік, өресі кең, болашағы зор.
2004.
ЕНШІ

«Қазақта езуінен енші берген» деген бір жақсы сөз бар. Енші – отау болғанда ата-анаңнан алған мал-мүлік, дүние-пұл ғана емес, маңдайыңнан сипаған жылы алақан, бәйгеге түскенде қиқу салған демеу, тарыққанда аузыңа тамызылған бір жұтым су. Соны жасаған адамдарды көзің жұмылғанша ұмытпай, құрмет тұт, балам!

Осыларды еске түсіріп, Мүсілім Базарбаевтың директор болып қайта келуіне іштей қарсылық жасағаным бар-ды. Бір күні сол ұнатпаған адамым мені қабылдауға шақырды.

Директордың кең, биік, қоңыр салқын кабинеті. Қаршығадай жып-жинақы Мүсілім отыр. Шашы аппақ күмістей болып кеткен екен. Өңі жылы. Амандық-саулықтан кейін неге шақырғанын айтты. Директор сейфін ашса, көп қағаздың, құжаттардың арасында менің докторлық диссертациямның қолжазбасы бар екен. Оқып шығыпты. Ұнатыпты. Содан соң сөз сырын айтты.

–Біз де қуғынды көргенбіз. Авторефератты таратып, ертең қорғағалы тұрғанымда Ғылыми Кеңес мүшелері өзгертіліп, маған қарсы адамдар қосылды. Егер қорғауға барғанымда масқара етіп, қор етіп, қара шарларын тастап құлатып жіберетін еді. Сондықтан өтініш жазып, өз еркіммен қорғаудан бас тарттым. Араға уақыт салып, Мәскеуге барып қорғадым ғой. Бәрібір артымнан арызды қарша боратты ғой ағайындар. Әйтеуір құдай сақтап жанымыз аман қалды, – деп күлді. Суық күлді.

Кішкенеден кейін сөзін қайта жалғап:

–Сенің жұмысыңның түбіне де арыз жеткенін білем. Жалпы арыз дегенің дыбысы етсілмейтін мылтық қой. Оның талай зардабын көрдік. Бірақ шыдамасқа болмайды. Қай иттің аузын жабасың, – деді.

Біраз үндемей отырдық. Мүсілім тағы сөз сабақтады.

–Бізге жаңа қолжазба тапсырғаныңа да екі жыл болыпты. Неге талқыланбаған? Кеңес қарамай ма? Бұлай созуға болмайды ғой.

Осы жерге келгенде мен басымды көтеріп алып, Мүсілімнің көзіне қарадым. Адал көздер екен.

–Оны осы академияның мықтыларынан сұрамайсыз ба? Мені болсын деп жүрген кісіні көргем жоқ. Бес жыл Алматы-Мәскеу арасында сандалдым. ВАК-қа әне шақыру, міне шақыру, әне бекідің, міне бекідің деген дақпырт, ақырында “ұлтшыл, алашордашыл әдебиетті мадақтаған, саяси қатесі бар” деген айыптаумен бекітпеу. Ол соққыдан оңалу оңай ма? Тағы үш кітап жаздым. Шығару қиындығы өз алдына. Жаңа диссертация қолжазбасының осында жатқанына екі жыл. Қорғамаған адам өлмес, қолжазбаны қайтарып беріңізші, – дедім.

Мүсілім күреңітіп кетті.

–Жоқ, олай болмайды. Келесі Ғылыми Кеңес талқысына салдырам, – деді.

Айтқан уәде бойынша М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми Кеңесінің мәжілісіне мен де келдім. Ол кезде институт қабырғасының бүтін кезі. Ақсақал, қарасақалдар түгел отыр. М.Қаратаев,Ә.Тәжібаев, Ә.Шәріпов, Е.Лизунова, Л.Әуезова, З.Ахметов, М.Дүйсенов, Б.Наурызбаев, Ә.Нарымбетов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, О.Нұрмағамбетова, М.Атымов, Т.Әбдірахманова, М.Хасенов, Е.Ғабдиров, С.Сейітов, Б.Құндақбаев т.б. Бұл жолы институт директоры Мүсілім Базарбаев қатты кетті.

–Нұрғалиев деген менің екі туып, бір қалғаным емес, елдесім де, жерлесім де емес, қызметтес те болған емеспін. Қажет десеңіз оның ғыыми жетекшілері Кенжебаев, Қаратаевтармен көп нәрседе пікірлеріміз шалғай. Осы жігіт ұзақ жылдар неге зорлық көруге тиіс? Жақсы жазылған докторлық диссертациясын саяси айып тағып, арыз жазу арқылы құлатқан қазақтар, өзіміздің әдебиетшілер, оны Мәскеуден көрудің қажеті жоқ. Өткенге – салауат. Осы жігіт әрі қарай еңбектеніп, қазақша екі, орысша бір монография шығарған, жаңа еңбек жазған. Қолжазбасын бізге тапсырғанына тағы да екі жыл өткен. Неге қарамайсыңдар? Неге талқыламайсыңдар? Қырғыздан не өзбектен біреу келсе, ләббай тақсыр деп шыға келесіңдер, өз адамдарымызға неге дұрыс қарамайсыңдар? Ақсақалдарды айтпай-ақ қояйын, ал осы Нұрғалиевтен кейін қорғап, докторлық диплом алғандар, біздің еңбегіміз мұныкінен артық еді деп айта аласыңдар ма? Айта алмайсыңдар, – деген кезде отырғандар қандар ішіне тартып, сазарып отырып қалды.

–Талқылансын, – деді бірінші болып Мұқаметжан.

–Қарайық, – деді Әбділда.

–Қолдаймыз, – деді Әди.

–Надо обсуждать, – деді Евгения.

Сыртқа шығып бара жатқан Мырзабек Дүйсенов құлағыма сыбырлады:

–Мүсекеңнің тілін қалай тапқансың? Енді жолың болады, – деді.

Мырзабек біледі екен, айтқаны келді. Кешікпей талқылау болды, қорғадым. Үш айдан кейін докторлық диплом алдым.
- 2 -
Бірталай жылдар өтті. Мүсілім Базарбаев директорлықты тапсырып, бөлім меңгерушісі болды. Еңбегімнің аяғындағы кісенін шешіп, шынжырын түсірген ағалық, достық, азаматтық әрекетіне қатты разы болып, кейін араласа бастадық. Бір рет Гүлбаршын жеңгеміз бар, аға досы Әлжаппар Әбішев бар дастарханымнан дәм татты. Бірақ етене сырлас, көңілдес-жақын болып кеткен жоқпыз. Арамызда бір-бірімізге деген сабырлы құрмет қалыптасты. 1988 жылы әдеби-сын трилогиям Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылғанда “Лениншіл жас” газетіне қолдау мақала жазды. Қолын қойып берген түпнұсқасы менде сақтаулы.

Бір кезде университетте алдымызда оқыған Ауған соғысына қатысқан, қиын тағдырлы жігіт Сұлтанхан Ақұлұлы Мүсілімнің бөлімінде істеді. Әдебиет және өнер институтының бағдарламалары және жоспарлы сапарларымен Қазақстан, Ресей архивтері, кітапханаларынан Әлихан Бөкейханның шығармаларын жинап әкеліп, сол тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Алаш серкесінің еңбектерін бастыру мүмкіндігін іздеп Сұлтанхан Қазақ энциклопедиясының бас редакторының есігін ашты.

Мен материалдарды сол уақыттағы Баспасөз Комитетінің төрағасы Алтынбек Сәрсенбаевқа оқып шығуға бердім. Әлиханның тарихи, экономикалық, әдеби, геосаясаттық еңбектерінің бүгінгі күнгі маңызын бірден түсінген жас басшы мәселені қолма қол шешіп, кітап шығаруға арнайы қаражат бөлдірді.

Әлихан Бөкейханның бұл таңдамалы еңбектерін іріктеу, дайындау, редакциялау үшін энциклопедиялық принциптерді қолдандық. Көптеген суреттер, схемалар, құжаттар, библиографиялық көрсеткіштер берілді. Кітаптың баспалық безендіруіне ерекше көңіл аударылды. Тараулар, бөлімдер композициясы ойластырылды.

Осы әрекеттердің үстінде жас әдебиетші Сұлтанхан мен доктор Базарбаев қатар жүрді. Екеуі бірігіп жазған кіріспе мақалаға менің атымды қосуды ұсынды. Әлихан Бөкейхан еңбектерімен толық танысқаннан кейін мен өз тарапымнан зерттеу жаздым. Оны оқып шыққан Мүсілім:

–Көп еңбек етіпсің. Сенің зерттеуіңді біздің мақалаға қосып жіберу обал болады. Біздікі – алғысөз, сенікі – соңғысөз. Мен ешқашан өзім жазбаған нәрсеге қол қойған адам емеспін, – деді.

Оқулықтың жаңа басылымы шығар алдында бас қосып, кейбір өзгерістер енгізіп, қосымша кіргізу әдетіміз бар еді. Қытаптың үшінші басылымын талқылап отырғанбыз. Бір кезде Мүсілім бәріміздің бетімізге қарап алды да, күлімсіреп барып сөз бастады:

–Кезінде мен Шәкәрім, Мағжан үшін таяқ жеген адаммын ғой. Солардың есесін қайтару үшін көбірек әрекет еткім келеді. Реке інім Мағжан туралы сенің жазғаның оқулыққа екі рет басылды. Мен ешқашан өтірік айтпайтынымды бәрің де білесіңдер. Менің жазғаным сенікінен артық болғандықтан емес, Мағжан туралы менің сөзім де оқушыларға жетсін. Сол тарауыңды маған қишы. Мағжан туралы мен жазған тарау келесі басылымға кірсінші, – деді.

Келістік.

Осы әңгімеден кейін Мүсілім Базарбаев көп ұзамай дүниеден өтті.
1997.

МЕНІҢ ПРОФЕССОРЫМ
Баспасөз министрлігінің мәселе шешетін ең жоғарғы органы – коллегия мәжілісі. Сол бас қосуға барлық баспа директорлары, бас редакторлары, баспахана директорлары, кейде жетекші мамандар шақырылады. Кітап шығару ісінің бүге-шігесін білетін, шаруашылық мәселелерін бақайшығына дейін шағатын кәнігі редакторлар, баспагерлер, инженерлер, экономистер көсіліп сөйлеп кеткенде, бір төбенің шаңын бір төбеге қосады. Дайындалған мәтіндердің сапасы, көркемдік, ғылыми деңгейі туралы сөздерді ұғып, біліп отырғаныңмен, өндірістік мәселелер, баспахана жағдайлары, қағаз, бояу, желім, қатырма, олардың түрлері айтылып жатқанда, кейде түсініп, кейде түсінбейсің. Баспагерлік мамандықтың арнаулы оқуларын бітірген, осы салада ұзақ жылдар істеген Маляр, Шостак, Римель, Белиловский дегендер сайрағанда, оларға ілесер бір-екі-ақ қазақ бар. Біреуі - Әнуарбек Тілеулесов, газет-журнал баспасының директоры, Мәскеуде баспагерлік институтын бітірген маман, екіншісі – «Қайнар» баспасының директоры Хайдолла Тілемісов, журналист. Екеуі де қарасаң көз тоятын нартүйедей жігіттер.

Осындай мәжілістерде саңырау кісіге ұқсап отырмау үшін мамандардың кеңесімен арнаулы әдебиеттерді алдырып қарауға тура келді. Баспахана техникасы, кітап шығару технологиясы, өндіріс экономикасы – мұның бәрі ұшы-қиыры жоқ мол дүние екен. Бірін біле бастасақ, екіншісі, үшіншісі шығады. Таусылмайды.

Негізінен мемлекет екі тізгін, бір шылбырды өзі ұстап, қажетті қаржыны пышақ үстінен бөліп беріп, нені, қашан, қанша шығаруды жоспарлап, қадағалап отырса да, баспалар ісіне нарық ызғарының лебі жете бастағандығы шаруашылық есеп, өнімнің өтуі, қызметкерлер санын ықшамдау сияқты талаптардан байқала бастаған кезеңнің сырын баспа директорлары ішінен алғаш ұққан адам – Хайдолла Тілемісов екінші қатардағы, аса сұранысы жоқ ауыл шаруашылығына арналған кітаптарды бастыру ісінің өзін дөңгелетіп әкетті. Қазақстан ғана емес, Одақтағы ең үздік баспалар қатарына шығарды. Табыс табудың көздерін ашты; еңбек ұйымдастырудың тиімді жолдарын көрсетті; қызметкерлерді ынталандырды. Ең жоғары еңбекақыны қайнарлықтар алды; сыйлық үстіне сыйлық; асханадан тегін тамақтану; Қапшағайда өз демалыс үйі бар.

Осы істердің сырын білмек оймен Хайдолла Тілемісовтің жұмыс орнына әдейі бардым. Кіреберіс жайнап тұр. Еденде кілем, есік-терезе, қабырға – бәрі жарқыраған. Хатшы қыздың құрал-саймандары, телефоны, столы – бәрі әдемі.

Көп тостырған жоқ, Хайдолла өзі есік ашып кіргізді. Кабинеті министр кабинетінен кем емес, тіпті артық десе де болады. Сапалы, сәнді мебель. Қымбат диван, кресло, кітап сөресі, оның ішінде өз баспасының өнімдері. Шәй іштік. Көп сөйлестік:

- Хайдеке, осының бәрін қайдан білесіз?

- Бүкіл тіршілігің осы іске байланысты болған соң, білуің керек.

- Басқа директорлар неге мұнша білмейді?

- Не деуге болады? Олар да білетін шығар. Дегенмен баспагерлік олардың бас шаруасы емес қой. Біреуі – жазушы, біреуі – аудармашы, біреуі – идеолог, біреуі – журналист. Менің көп жылғы өмірімнің мәні – баспагерлік. Шынын айтқанда баспасыз өмірімді елестете алмаймын.

Сол күннен бастап Хайдолланың құлағынан тыныштық кетті. Өз еркінен тыс біздің кеңесші, ақылманымызға айналғанын білмей қалды. Бір жолы:

- Баспа шығарған кітаптың бәрі пайда әкеле алмайды. Жақсы, сапалы, керекті кітаптың өзі көп таралмауы мүмкін. Кейде бір кітап он кітапты, тіпті жүз кітапты асырайды. Мәселен, жылда шығатын «Ауыл кеші көңілді» деген ән текстері кітабы – малтапқыш кітап, - деді.

Біз де ойландық. Көпшілікке жазылу арқылы тарайтын энциклопедиялық томдар пайда әкелмейді, кеткен шығынды өтесе шүкіршілік етесің. Дайындалып жатқан бір еңбектің аты келіспеді: «Үй шаруашылық энциклопедиясы». Кісіні тартпайды. Көп ізденістен кейін аты табылғандай болды: «Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы». Әдемілеп безендірдік. Жақсы суреттер бердік. Осы кітаптың 100.000-дық тиражы қолма-қол тарады. Бірнеше рет басылды. Кітап Ресейге, Өзбекстанға, Қытайға, Түркияға сатылды. Энциклопедияның қаржысы көбейді: қызметкерлер жоғары жалақы, сыйлық алды.

Сол кезде бірінші болып қатты қуанған Хайдолла Тілемісов:

- Ұстаздан шәкірт озды деген осы. Сендер табыс жөнінен «Қайнардан» асып барасыңдар. Жарайсың, - деді.

- Менің профессорым үйреткен ақылдың арқасы ғой.

- Қайдағы профессор? Университетте сырттай оқып бітірген адамды профессор деп мақтағанды сенен көрдім.

- Профессор, нағыз баспа ісінің профессоры сіз емессіз бе? Мына көрші Қытайда ғылыми баспада 10 жыл істеген редакторға – доцент, 20 жыл істегенге – профессор атағын береді, оны білесіз бе?

- Мынауың жақсы дәстүр екен. Сонда анау Мұқан Мамажанов, анау Әбілмәжін Жұмабаев, мына мен шынымен профессор болғанымыз ба? – деп рахаттанып күлген болатын.

Әртүрлі іссапарларға да бірге шықтық. Әсіресе Мәскеу қаласында жылда өтетін Халықаралық кітап жәрмеңкесіне көп бардық. Әр баспа көрмеге жеке дайындалады; апаратын кітаптарын іріктейді, жарнамалар жасайды, келімді-кетімді қонақтарға дәм-тұз, арақ-шарап әзірлейді. Сол кезде ең салатанатты павельон, ішіп-жемі ең мол дастархан «Қайнар» баспасыныкі болушы еді. Қазақ кітаптарын басқа тілдерге аудартып бастыру, өзге тілдерден қазақша аудару келісімдері жасалады. Ескі таныстар, байырғы достар бас қосады. Әлемдік кітап шығарудың соңғы жаңалықтарымен танысасың. Осы кездесулерде Хайдолла Тілемісов кез келген елдің баспагерімен қай мәселе төңірегінде тең сөйлеседі.

Бейімбет Майлиннің туғанына 100 жыл толғанына орай Қостанайда өткен тойда Хайдолламен бірге болдық. Сол кездегі облыс әкімі Балташ Тұрсынбаевтың қонақтарды түгел арнаулы автобустарға тінгізгенін жаратпай Ғафу ақын:

- Жеңіл мәшине қүрып қалған ба? Мақтап жүрген батырың бәрімізді бір қораға қамады ғой, - дегенінде, Хайдолла:

- Сабыр ет. Бұл Қостанайдың жағдайы басқа екенін өзің де білесің ғой. Өзімізден өзгелер көп. Солар өрекпімесін деп ойлаған шығар, - деп басу айтты.

Бейімбет ауылына жеткенде таңқалмаған кісі қалған жоқ. Мыжырайған жер кепе, құлаған қораларды бір күнде итеріп, күреп тастап, тыңнан ақшаңқан ауыл көтерілген. Кірпіштен салынған үйлер кең аула, қора-жай. Жарықрап тұрған мектеппен медресені көргенде Хайдолла Ғафу ақынға:

- «Волга» мініп келіп, тау-тау ет жеп, шелек-шелек арақ ішіп, ұзақ-ұзақ сөз сөйлеп, түк белгі қалдырмай той өткізген қандай, автобусқа отырып келіп, мынадай шаһар тұрғызылғанын көрген қандай, - дегенде, есті ақын сөзге тоқтап:

- Бәрекелді. Әрбір тойдан осындай белгі қала берсе, құдай риза, біз риза, - деді.

Қостанайға қайтып келген бетте Хайдолла бірнеше адамды туыстарының үйіне қонаққа шақырды, ішінде мен де бармын. Кең дастархан, ақ пейіл, тамаша отырыс. Әсіресе Ғафу ақын ерекше көңілді отырды. Өзі сүйіп айтатын әндерді тартынбай-ақ салды. Оның ішінде Қасымның «Дариға, сол қызы» да бар. Домбыра Хайдоллаға ұсынылды.

Ол әуелі шертпе күй әуендерін тартыңқырап отырды да, артынан ән сала бастады. Бірі-бірінен өткен сұлу әндер, таныс сарындар төгілді. Хайдоллада мұндай биік дауыс, жақсы өнер бар деп тіпті де ойламаған екенмін, таңғалып отырмын. Біраздан кейін көпшілікке беймәлім терме, толғау үлгісіндегі әуездерді сорғалатты.

- Ойбай-ау, баспа директорының ішінде бір халық артисі өліп жатыр екен ғой, - дедім. Ғафу жалт қарады:

- Сен білмеуші ме едің? Бұл ағаң соғыстан кейінгі жылдарда Қостанай филормониясында әнші болған ғой. Сұлу қыз, сұлу келіншек бәрі соңында жүрген. Ал жүз жігітке қарамаған, паң сұлу қазіргі жеңгеңді Хайдолла осы ғажап әншілігімен жүгендеген, - деп қалды.
2003.
МИНИСТРДІҢ ШЕШІМІ
Телефондағы Әділ деген жігіт өзін жоғары білім министрі Тұрғанбек Катаевтың көмекшісі екендігін айтып, мені қабылдауға шақыратынын хабарлады.

Сақал-мұртты басып, барымды киіп, бақанымды таянып дегендей күйде уәделі уақытында жеттім.

Дәл айтылған уақытта кіргізді.

Министрді бұрын сыртынан көргеніммен, қол беріп амандасқан, бір-екі ауыз сөзбен тілдескен кісім емес. Ол кезде теледидардан лауазымды қызметкерлердің көрінуі сирек, жүрген-тұрғандарының бәрі есепте, сондықтан сауысқандай сақ, аяқтарын аңдып басады, екі елі ауызда – бір елі қақпақ; қазіргілер ғой жарнама десе ішкен астарын жерге қояды, ауыздарынан сөздері түсіп тұрса да, экранға жүгіреді, құлаш-құлаш сұхбат беруге әуес.

Министр орнынан тұрып келіп, кабинетінің орта тұсында қол беріп амандасып, ұзынша столдың басына барып, қасына мені жайғастырды.

Ол маған, мен оған сынай көз тастап, бір-бірімізді барлағандай болып өте сақ күйде отырмыз. Артық салмағы жоқ, қағылез, ширақ кісі сабырлы күйде сенімді сөйлеп, әңгімені алыстан орағытып бастап, үй-ішімді, әке-шешемді сұрап барып, өзіне жақын тарта бастады.

Қысқа, нақты жауап бере отырып, ішімнен «осы кісі мені неге арнайы шақырды? Неге әр шөптің басын бір шалады?» деп ойлаймын. Балаларымның қазақша оқитыны сөз болғанда, № 12 мектептің жалпы жағдайы, білім беру сапасы, түлектерінің болашағы туралы бірталай сөз айтылып, түбінде Алматыда осы тектес мектептерді көбейту – ұлт мүддесін шешетіндігі туралы ойларымыз тоғысып кетті. Осыдан кейінгі әңгімеде министр таяуда Нарынқол, Кеген жағын аралағанын, сонда 16-жылғы Албан көтерілісіне байланысты жерлерді көргенін, ел аузындағы аңыз сөздерді естігенін, содан кейін М.Әуезов «Қилы заманын» қайталап оқығанын, екеуі бірін-бірі толықтыра түсетінін айта келіп, бетіме қарады да:

- Сенің «Қазақ әдебиетінде» ертеректе шыққан мақалаңды оқып разы болғанмын, - деді.

Одан бері 15 жылдан астам уақыт өткен. Сол кездегі партия қызметкері түгіл, әдебиетшілер де ұмыта бастағандай болып, өздерін Әуезовтің бірден-бір ақтаушысы, бірден-бір шәкірті деп жариялап жүрген уақытта, жоғары білім министрінің мына сөзі мені таңқалдырды. Әуелі сенбегендей раймен бетіне жалт қарап, содан кейін барып:

• 
  Көп қиындықты сол мақала бастап берді ғой, - дедім.
  
• 
  Қандай қиындық?
  
• 
  Жазушылар Одағынан жұмыстан кеттім.
  
• 
  Ол қиындық емес қой.
  
• 
  Кандидаттық диссертация кейінгіге шегерілді.
  
• 
  Ол да қиындық емес.
  
• 
  Әрине қазір өзім де оларды қиындық санамаймын. Ал лапылдап тұрған жас кезде, ол – қиындық. Шауып келе жатқан ат үшін ол мәреге таянғанда тұяғына тиген оймақтай тас та қиындық.
  
• 
  Соңғы сөзіңе қосылуға болады, - деді министр қабағын түйіп.
  

Әңгіме тағы жалғанды. Іштей ойлап отырмын: «Осы кісі маған не айтпақ? Әдебиеттен хабары мол екен. Әлде өткен өмірі жайлы естелік-мемуар үлігісіндегі бір нәрсе жазды ма екен? Бауыржан, Әди, Қасым, Тоқтағалы сияқты деректі шығарма тудырды ма? Соны қарап, тігісін жатқызып бер дер ме екен? Мені таңдау себебі не? Тоқ етерін бір-ақ айтпай ма?»

Сөз сорабы жоғары оқу орындарының басшылығы, көп жерде әлсіз адамдардың отырғандығы, бірталай кадрлардың егде тартып кеткеніне ойысқаннан соң «осы кісі мені біржаққа қызметке ұсынғалы отыр ма деп» қауіптенуім шынға айнала бастады.

• 
  Докторлығыңның жағдайы не болды? – деді.
  

• 
  Бекіді ме?
  
• 
  Бекіген жоқ.
  
• 
  Не себептен?
  
• 
  Орнымызды басады, тіпті алдымызға түсіп кетеді деп есептеген қызыл көз, қызғаншақ, арызқор ағалардан сұраңыз оны.
  
• 
  Кімдер олар?
  
• 
  Бір мүшел үлкен ағалар.
  
• 
  Екі мүшел үлкен ағаларың ше?
  
• 
  Олардың қамқорлығын, тілеулестігін өкшелерін басқан інілерінің жауыздығы жеңді.
  

- Сол екі мүшел ағаларыңның жақсылығын мен жалғастырайын, - деп шақырдым сені, інім, - дегенде аңтарылып қалдым. – Сені Семей педагогика институтына ректорлыққа ұсынғалы отырмын.

Түсімнің өзгеріп кеткенін аңғарып, қуанды деп ойлаған болу керек, сөзін тездетіп жалғастырып жатыр:

- Ректор деген үлкен мансап. Көңілің өседі.

Әлі жассың. Қайта қорғайсың. Дұшпандарыңның қышуы қанған болар, - деп сөз аяқталғандай райға ауысқанда, мен тулап кеттім.

- Бұл мүлде ретсіз ұсыныс. Мен бір күн не декан, не кафедра басқарған адам емеспін. Осы жасыма дейін білгенім кітап оқу, жазу, ұстаздық. Мансап десе түнде ұйқысынан шошып оянатын, талай өткір, пысық, ширақ, жақсы мамандар бар. Солардың ішінен іздеу керек ректорды. Менің қол-аяғымды байлап апарсаңыз да, ондай қызметке отырмаймын. Өйткені педагогтік, ғылыми, қызметтік тұрғыдан қақым жоқ. Ең бастысы құқым жоқ, дайындығым жоқ.

Министр кекесінмен күлді:

- Ондай қызметке қолқа салып, ағайынды жүгіртіп, айла-шарғы жасап, түлкідей бұлаңдап, бөденедей жорғалап, асты-үстіңе түсіп, өмір-бақи қызметіңде болам деп ант-су ішетіндер әрең жетіп жүргенде, сен Сібірге жер аударылатындай азар да безер болдың ғой. Ұсынысты қайтып алам, - деді.

Соншалықты еркелетіп тең сөйлесіп отырған үлкен ағаны ренжітіп алғандай күй кештім. Ол сәл ойланып отырды да:

- Пәтер жағдайың қалай? – деді.

Жауап бердім.

Тағы да аз-кем үнсіздіктен соң:

- Мен сенің пәтеріңді алам. Оның есесіне министрлік салып жатқан үйден төрт бөлмелі үй берем, - деді.

Бұл неғылған жерде жатқан батпанқұйрық деген сыңайда бетіне қарап едім, ол:

- Екі мүшел үлкен ағаларыңның тағы бір жақсылығын көр. Жаңа пәтерде жаңа игіліктер келсін, - деді де сөзді доғарды.

Министр Тұрғанбек Катаевпен болған осы әңгімеден кейін мен 1981 жылы төрт бөлмелі жаңа үй алдым. Расында іші құтты болды: бала-шағам өсті, кітаптарым шықты, доктор, профессор, декан, Қазақ энциклопедиясының Бас редакторы, Ұлттық Ғылым академиясының мүшесі болдым. Мемлекеттік сыйлық алдым.

Ортаншымыз – Рамазан Тоқтаров. Романист – прозашы. Бұл да иықты, мойны жоқ десе де болады. Қап-қара шаштары бұйра-бұйра болып, кейде иығына дейін төгіліп жүреді. Аяқ астынан шар етіп күліп жібергенінде, тосын адам шошып та қалуы ықтимал. Әсіресе біреудің кемшілігін, білместігін көргенде үндемей қалу, кешіре салу деген жоқ. Не бетіне айтып салады, өзі жоқ болса, сыртынан сөз етуден де қашпайды. Олқылық атаулыға шегі қатқанша, санын шапалақтап, айқайлап тұрып күліп, өзінің де, өзгенің де айызын қандырады. Оған ілесіп, қалай мәз-мейрам болып отырғаныңды сезбей қаласың.

Алматыдағы опера және балет театрының қарсысындағы әйгілі қонақүйдің үшінші қабатындағы үйреншікті жерімізде ұзақ отырып қалталарымызды түгел қағып бітіріп, одан кейін таныс сатушыға қарызға батып, буфет жабылатын болған соң, бір-бірімізді қимай, олай-бұлай айналсоқтап жүріп, үйді-үйімізге де қайтпай, таусылмайтын әңгіменің қызығы да аяқталмай, бойдағы қызу да басылмай тұрған бір сәтте Амантай:

- Әй, шалдар, маған бір идея келді, - деді.

- Қандай идея? - дедік екеуміз бірдей.

- Айтқаныма көнсеңдер...

- Көнейік.

- Иә, көнейік.

- Ендеше мен сендерді бір жерге қонаққа апарам.

Қайда барамыз, оны сұрамайсыңдар. Уәде ме?

- Түн ортасында қайдағы қонақ?

- Келіншектердің біреуінің үйіне апарсаң, жақсы болар еді.

- Ал, кеттік.

Жүріп келеміз. Көлік тоқтайтын түрі жоқ. Оған төлейтін тиынымыз да жоқ. Күләш Байсейітова көшесімен төмен түсіп, консерваторияға таяғанда, солға бұрылып, тартып келеміз. Көп жүрген де жоқпыз. Кімнің үйі, қайда барамыз - әлі белгісіз. Сырттағы жұрт Актерлер үйі деп атайтын ғимаратқа келіп, жоғары қабатқа көтерілдік. Амантай қоңырауды шырылдатып тұрып басты. Бірталайға дейін жауап болмады. Тағы зарлатып басты. Ар жақтан жақтырмай келе жатқан адамның дыбысы білінді. Шаңқ ете түскен әйел дауысы естілді:

- Бұл кім екен? Кім? Кто там? Вам кого? Так поздно...

Кінәлі адамдай дауысын жұмсартқан Амантай:

- Бұл біз ғой, біз, жеңгей. Мен – Амантай Сатаев.

Ауыр есік сықырлап ашылып, аржағындағы әйел жүзіндегі әбігер мен үрейін тез басып, бойын оп-оңай жинап, өзгерген қалыппен:

- Қорқып қалдық қой. Осыншама кештетіп... Мезгілсіз уақытта... Тым болмаса телефон соға салмадыңдар ма? – дегенде ғана Шахмет Хұсайынов пен Бикен Римованың үйіне келгенімізді біліп, әрі қысылған, әрі ұялған кейіппен Амантайға жақтырмай қарадық. Ештеңеге сасатын түрі жоқ сары дәуіміз ыржиған болады.

Дәлізде туфлилерімізді тастап, сырт киімдерімізді шешіп үлгергенімізше, бөлмелердің шамдары жарқ-жұрқ етіп жана бастады. Үстіне жеңілдеу шапан, қолында таяғы бар Шахмет ағамыз аузын ашып, көзі күлімсіреп, бізге қарай аяқ басты. Түрі жүдеулеу екен.

- Оу, серілерім-ай, серілерім. Сен, Бикен, қызық екенсің. Маған отыз жыл қатын болғанда, сонша жыл актриса бола жүріп, әлі күнге дейін серілік табиғатын түсінбепсің-ау. Телефон соғу, күні бұрын хабар беру-ол анау Тәжібай баласы секілді шал-шауқандардың әрекеті емес пе? Сал-серілер қашан хабар беріп, ауыл-ауылға барушы еді? Оу, Бикен, баяғы серілерді айтпай-ақ қой, бүгінгі заманның серісі хабар беруші ме еді – деп өзі жазған көп пьесалардың бірінен монолог оқығандай мәз болған, қуанған күйде Шахаң бірімізден соң бірімізді құшақтап, шопылдатып бетімізден, тіпті шүршитіп ернімізден сүйіп, біздің келуімізді асыға, сағына күтіп отырғандай болды да қалды. Дереу залға қарай шақырды. Алғаш сәттегі қысылып-қымтырылған күйіміз, ұялғандай болған қалпымыз мынадай сөздерден кейін қолма-қол айығып, бойымыз жазылып, өзімізді еркін сезіне бастадық. Сонда да болса, Рамазан ұшқырлығына басып:

- Шаха, Бикен жеңгей, мезгілсіз уақытта келген берекесіз жүрісімізге кешірім сұраймыз. Тіпті мұнда келетінімізді білген жоқпыз. Мынау Амантай зорлап әкелді ғой болмай, - дей бастағанда, Шахаң саусағын шошайтып:

- Әй, Рамазан, мен сенің этикетке жүйрік екеніңді жақсы білем. Французша оқығаныңды әрқашан көрсетіп жүресің. Зейін Шашкин романын сынағанда да сол білімпаздығың қысты ғой, ә. Келгендеріңе қуанып қалдым. Кешірім-мешірім деген сөздерді қалтаңа салып қой, - деп сылқ-сылқ күлді, бір түйреп өтті.

Әуелде абдырап қалған Бикен жеңгей енді құстай ұшып, бәйек қағып, жүгіріп жүр. Стол үсті әпсәтте түрлі дәмге, арақ-шарапқа толып кетті. Есік ашқандағы халат емес, үстінде сыйлы қонақтарды қарсы алғанда, салтанатты кештерде киілетін тығыздау, қызыл қоңыр матадан тігілген келісті көйлек, аяғында шәркей емес, қасықтай қоңыр күрең туфли, құлақта – сырға, саусақта – сақина, білекте – білезік, қырықтың ішіндегі сүйікті бәйбіше жайнап тұрған қалпымен отағасына мейірлі жүзбен бұрылып:

- Ал... – деп көзін сүзіп қарай берді.

Шахаң төрде өзі отыр. Жеңілдеу шапанын тастап, үстіне торкөзді пиджак киіп алыпты. Люстра сәулесі түскен кең де қасқа маңдайы жарқырап көрінеді. Жас кезінде сұлулардың есін тандырған әдемі келбеті алпыстың жуан ішіне кіргенде де тектілік сипатын сақтап қалған. Паң, асқақ, сабырлы.

- Иә, Бикен, сен не ұғып отырсың қәзір? – деп әйеліне сұрақ тастап қарады.

- Не ұғайын, қонақтар келіп, соларды күтейін деп отырмын.

- Одан басқа?

- Амантай болмаса, мына екеуі бұрын есік ашпаған.

- Одан басқа?

- Еркелегендері жақсы.

- Одан басқа?

- Сіз де көңілденіп қалдыңыз.

- Бір драматург, бір актер болашақ пьесаның көрінісін дайындап жатқандайсыздар – деді Амантай. Сөз бөлгенді жақтырмаған Шахаң:

- Әй сен қоя тұр, - деді де әр қарай кетті.

- Шындыққа енді жақындайын дедің. Бір-ақ дәл ақиқатты айта алмадың. Ақиқат мынау – мен тірі екенмін. Мен әлі өлмеппін.

Мені де іздейтін, іздеген кезде күн-түн демейтін, қолайлы-қолайсыз демейтін жігіттер бар екен, қалған екен олар. Шәкен кеткеннен кейін бұл есікті бейсауат ешкім ашпаушы еді. Серілік өмір сол Шәкенмен бірге өлген шығар, мен де өлген шығармын деп ойлаушы едім. Мен өлмеппін әлі, бәйбіше. Мынау Алматыда, миллион тұрғыны бар алып шаһарда Шахметтің үйі бар деп, қыстың көзі қырауға, ұйқы басқан ыбылыс түн қараңғылығына қарамай, осында тартып бір кеткен серілерім-ай, менің. Шәкеннің көздері мені де тірілттіңдер, ой, ерлерім, серілерім. Қане, тартыңдар, серілік үшін, - деп, толғанып барып, біздерге алдыртып қойды.

Алғаш көрген кездегі Шахаңның қуқыл жүзіне қан жүгіріп, шын қуанған адамның шырайы анық көрінді. Шалқып сөйледі:

- Шекспир айтқандай, өмір деген итің анда-санда осылай бір серпіп тастап отырмасаң, түрме ғой. «Сұм өмір абақты ғой саналыға» деп Мағжан да зарлаған. Сегіз сағат кеңсе қызметі, одан кейін бірдеңе жазам деп тесіліп тағы отырасың, бір күндік жұмыспен тепе-тең, бірін-бірі өтірік мақтайтын қазекемнің қонағы тағы бар, қу тіршілік қамы, қатын-бала шаруасы, тас қамал қала қыспағы – жынданып кетуге болады ғой. Көлденең көздер жазушылар, суретшілер, артистер ішіп кетеді, көп әйел алады дейді, біздің шын жағдайымызды білмегендіктен айтады ғой. Ел үшін, жер үшін толғанасың, басқа адамның қайғысы – сенің қайғың. Жазу-сызудың азабы, хатқа түсіру миһнаты - өлшеусіз. Сонда құтқарар жол – серілік. Сендер қырыққа келген жоқсыңдар. Нағыз жазатын, нағыз беретін кездерің осы. Сері Шахмет бір кезде шал болам, таяққа сүйеніп, көтерем өгіз құсап осылай отырам деп ойлады дейсің бе? Бәрі бір қалыпта, мәңгі жап-жасыл боп тұрады деп ойлаған.

- Шаха, інілеріңіз келіп, шабытты отырсың ғой. Қайдағы кәрілік сізге. Кеше Сапекеңді көрдім, сізден он жас үлкен, тіп-тік, шаштары қап-қара. Әлжаппар құрдасыңыз домаланып репетициядан шықпайды. Кейде Азиктің өзін тыңдамай, режиссер да болып кетеді.

Шахаң күліп жіберді:

- Әлжаппар пьесасын жазып алсын. Оған қайдағы режиссерлік. Сен де Тәжібайбаласы екеуің орынды-орынсыз мақтай бересің. Оданда режиссер болам десе, мына Амантайдың қолынан келіп қалар еді. Ұмытпасам, осы сенен басқа Мәскеудің архив институтын бітірген қазақ бар ма? – деді.

Жылы үйге кіріп, дәмді тамақ жеп, коньяк ішкен Амантайдың бетінің ұштары қызарып, өзі көңілденіп, алқам-салқам, кең пейілмен, езуінен күлкі жиылмай отырған:

- Кім білсін оны, - дей салды. Басқа біреу болса, кеудесін соғып «мен ғана» деп шыға келер еді. – Маған қайдағы режиссерлік, Шаха. Қазіргі жігіттер бәрі өзімізден басталады деп жүр ғой, - дегенде Шахаң:

- Оттапты оларың. Жұматты қайда тығып қояды екен? Өзі драматург, өзі музыкант, өзі режиссер. Нота сауатын білген алғашқы аз қазақтың бірі. Драма, опера театрларының негізін қалағанын дұшпаны жоққа шығара алмас. Қазақ фольклорын, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын ерекше жақсы білгендігінің үстіне өз бетімен оқып, ізденіп театр, сахна мәдениетін игеріп алып, алғашқы өнерпаздарымыз – Қаллеки, Серке, Елубай, Құрманбек, Күләштарға ұстаз бола білді. Зобалаң заманның қара пышағына ілінбегенде, талай тамаша туындылар беретін еді. «Қыз Жібек», «Ер Тарғындарды» Брусиловский иемденіп жүр ғой. Рас, ол Ленинград консерваториясын бітірген, қабілетті музыкант, дарынды композитор. Ал, әрбір оқиғаға орай, кейіпкер мінезіне сәйкес халық әндерін оған тауып берген адамдар көп, солардың ішіндегі ең біріншісі – Жұмат Шанин, - деп барып маған қарады.

- Ойбай-ау, сен ол кісі туралы кітап жазғаныңды ұмытып, мен не айтып отырмын. Дүкен аралауға аяқ жүрмейді, өздерің бермейсіңдер. Ақын да, жазушы да, зерттеуші де Тәжібайбаласына кітаптарын сыйлайды да жатады. Әбекең көңілі түссе, көлкөсір мақтауды да аямайды ғой. Содан дәмететін шығарсыңдар. Сенің кітабыңды Тәжібайбаласынан оқыдым.

Кітабымды әрі қарай әңгіме етуді ыңғайсыз көріп, Шахаңның сөзін бөліп жібердім.

- Қазақ театры режиссурасын көп жылдар басқа ұлт өкілдері ұстады емес пе? Соколовский, Гольдблат, Мадиевский, - дегенімде Шахаң басын изеп:

- Иә, иә. Солай, солай, - деп барып:

- Әрине, тұңғыш режиссерлік жоғары білім алған Асқар Тоқпановтың еңбегі ерекше аталу керек. Мұхтардың, Қаллекидің тікелей көмегімен «Абай» трагедиясын сәтті сахналады. Одан кейін көп уақытын сахналық өнерден гөрі ақылгөйлікке жіберіп алды.

Бізге:

- Шаха, сізбен дауласуға бола ма? Асқар ағам Алматы ғана емес, бірнеше облыстық театрларда істеді. Рас па? Табиғи қабылеті болғанмен, театр, сахна эстетикасы дегендерден бейхабар талайлардың көзін ашты. Қаншама мәдениетті актерларды дайындады. Бір шоғыр режиссер және бар, - деп біздерге жағалай көз тастап, бұл байламды қабылдадық па, қабылдамадық па, соны байқап болып, Бикен жеңгей әрі қарай кетті.

- Бұрынғы орыс, жебірей режиссерларын көрдік қой. Спектакль техникасын тамаша білгенмен, ұлттық рухтан мүлде мақұрым болатын. Құдайға тәуба, Әзірбайжанымыз сахна заңдарын білуде олардан асып түспесе, кем емес. Қазақтың баласы ғой, тілі де сынып келеді. Ал анау Бәйтен, Есмұқан, Жақыптар екі жағына бірдей жүйріктер, - деп тоқтады.

Алдымен разы болған Шахаң:

- Браво, Бикентай, браво, - деді.

Біз де бір ауыздан:

- Дұрыс айтасыз, - дедік.

Әңгіменің толастағандай сәтінде Рамазан алдымен шаңқ етіп күліп алып, содан кейін Шахаңа бағжиыңқырап қарап:

- Аға, мына сұраққа жауап беріңізші. Негізінен есеп-қисапты жақсы білетін мұрынды елдің өкілдері көп айналысатын жанрды қайдан тауып алдыңыз? Шахмат ойыны секілді бәрі есепте. Кейіпкер есепте, оқиға есепте, көлем есепте. Бір пьеса жазу оңай емес, сіз қаншасын жаздыңыз? Ғұмырыңызды осыған арнағанға өкінбейсіз бе? – деп салды.

- Қаламгердің тағдыры қызық қой. Ән мен күйдің, сал мен серінің ортасында туып өстік. Өзім де ән салдым, күй шерттім. Сері болдым. Сол өнерге театр жақын екен. Шындап келгенде алғашқы қазақ театры – фольклорлық театр ғой. Жиырма бесте жазылған «Шабуыл» пьесасынан кейін драматургия ағысы тартты да кетті ғой мені. «Орақ», «Шолпан», «Марабай», «Алдар көсе», «Есірткен ерке», «Біздің Ғаниды» жаздық. Олар сахнада қойылды. Үш жылдай Мәскеудің театр институтында оқыдым. Облыстық театрларда істедім. Алғашқы қазақ киноларының қатарындағы «Шабандоз қыз», «Біз осында тұрамыз», «Асау Ертіс жағасынданың» сценарийлерін мен жазғанымды білесіңдер ғой. Шамасы, жанрдың өзі сұлу әйел секілді ме дедім, қолына бір түссең жібермей қояды, - деп күлді Шахаң.

- Сонда роман Рамазан үшін, зерттеу Рымғали үшін сондай болғаны ғой, - деді Амантай.

- Мүмкін, - деді Шахаң бір жымиып. - Әйтпесе немене мен өлең жаза алмайды дейсің бе? Қасымдай болмағамен, басқа көп өлеңшіден кем түспес едім. Мұхтар мен Ғабитке жету қайда, қарасөзде өзгелермен жарысуға болар еді.

Драматургтың бақыты да, соры да сахнада. Өлең, қарасөз өз алдына жеке өмір сүре береді. Ал пьеса сахнаға қойылмаса, ол өлі дүние деу керек. Драматург мәтінін режиссер бір қидалайды, актер бір мыжғылайды, тиісті орындар тағы кескілейді, сөйтіп пьесаның қашан спектакльге, қойылымға айналғанша көрмейтін құқайы жоқ. Одан кейін Львов, Қуандықов, Құндақбаев секілді білгіштер тағы үкім айтады. Ал жастар қу болып алған. Кім туралы жазуды біледі. Әй, Рымғали, сен драматургия туралы жазған кітабыңды маған бердің бе? Берген жоқсың. Тәжібайбаласының үйінен «Трагедия табиғаты» деген еңбегіңді алып оқыдым. Әбділда, Әлжаппар, Шахмет түгіл, Ғабитке де пысқырып қарамайсың. Мұхтар, Мұхтар, Мұхтар... Дұрыс - Әуезов ұлы жазушы, ұлы драматург. Ал оның алды, қатарласы, жалғасы бар емес пе? Жақсысы қайсы, жаманы қайсы – ашып айт. Одан ешкім өліп кетпейді.

Сәл қысылып барып:

- Шаха, бәріңізді де жазып жатырмын, - дедім. Шахаң тіпті қатты кетті:

- Атақ алу үшін, диссертация үшін жазатындарыңды білем.

Рамазан тағы теріс атқыды:

- Қазіргі сыншылар, зерттеушілер тауықсоқыр ғой, көз алдындағы бүгінгіні көре алмайды. Қанша кітап жаздым. Бір ауыз жылы сөз естіп көргем жоқ.

Ушығып бара жатқан таласты Амантай сейілтіп жіберді:

- Шахаң екеуміз бақыттырақ екенбіз. Пьесамыз қойылса, залға адам толады. Жұрт қол шапалақтайды. Ал мына Рамазан кірпіш кітаптарын кім оқып, кім не деп жатқанын білмейді.

Шахаң қайта бір сергіп:

- Амантай, сен олай деме. Рамазанның көп қалам ұстағандардан алған тағылымы, тәрбиесі бөлектеу ғой.

Осы уақытқа дейінгі қазақ жазушыларының ішінде бұл француз классиктерін түп нұсқасынан оқитын бірден бір жазушы екені рас. Телегей-теңіз француз әдебиетіндегі тәжірибелерді бізге әкеп орайымен қолданса, көзін тапса, түптің түбінде бұл дудар бас прозамызға үлкен олжа салады деп сенем.

Амантай, сен жиырмадан аса берген бозбала кезіңде Құрманғазы туралы киносценарий жазып бәрімізді қуанттың. Сол шабысыңмен кете бергенде, талай белден асатын едің. Архивке көміліп қаза бересің, қаза бересің. Ол жағын Әлкей ағаңа түгелдей беріп қойсаңшы. Бізге архившы Амантай емес, драматург, сценарист Амантай керек, - дегенде жуан сары інісі бұл сөздерді мойындағандай болып, тіпті қызарып, сипалақтап қалды.

- Дұрыс, Шаха, дұрыс. Өзім де соны сезіп жүрмін. Бірақ тарих қойнауына кіре бастасаң, бір деректен бір дерек қызық, қымбат көрінеді.

- Тарих жазатын зерттеуші табыла жатар. Сахналық әдебиет жасайтын драматург керек бізге, - деп Шахаң бір тоқтады.

Ішке ел қонып, көңіліміз жайланған тұста Бикен жеңгей:

- Қалған әңгімені кабинетке барып айтыңыздар. – Бұйырса, ас та пісіп қалар, - деді.

- Бәйбіше дұрыс айтады. Ал тұралық. – Шахаң кабинетке бастап кірді. Стол үсті көп қағаз, қолжазба, кітап.

- Ал жайғасыңдар, - деді де, Шахаң тағы сөзін жалғады.

- Кейбір қаламгерлер тез жазып тастайды. Мәселен, Ғабит әйгілі пьесаларын бір айға жеткізбей бітірдім деп жүр ғой. Менікі басқаша. Алдымен баратын тақырып туралы ізденем. Көп топырақ қазам. Өзгелердің жазғанын, түрлі дерек көздерін қараймын. Амангелді, Ғани туралы жазарда архивтерде де отырдым. Үкілі Ыбырай үшін көп ел араладым. Қазір есіл-дертім Әл-Фарабида, шетелдерде, Түркияда, Арабияда көп материал бар дейді, олар қолға түспейді. Қолға түссе де, тіс батпайды. Ал қазақша, орысша, өзбекше дүниелерді түгел қарастырдым. Өзбекте Хайруллаев деген мықты ғалым бар екен. Көп нәрсе жазыпты. Ал Ақжан Машанов пен Ағын Қасымжанов одан да ілгері кеткен. Әл-Фарабидың өз еңбектерін оқыдым, зерттеулерді қарастырдым. Бірақ мұның бәрі өлі материал. Мен тарихи пьеса жазуым керек. Тартыс. Бейне. Идея. Осылар керек. Сахналық туынды жасауым қажет. Елдің тарихи санасын көтеретін пьеса берсем деймін.

Ақыры құдай айдап келіп қалдыңдар енді мен сендерге ұйқы да бермеймін, келіндерге де қайтармайын. Бикеннің көтерген қазаны оттан түскенше, пьеса тыңдайсыңдар, - деп Шахаң шынымен-ақ жаңа жазылып жатқан шығармасын өзінің қарлығыңқы дауысымен оқи бастады.

1972 жылы Кеңсайда Шахмет Хұсайыновтың денесін Жер-ана қойнына беріп тұрған қаралы күнде үш інісі Амантай, Рамазан және мен содан бір жыл бұрынғы қаңтардың таң атқанша ұйқысыз өткен түнін мұңайып еске алдық. Әз ағаның бой жазуы, біздермен бақұлдасуы сияқты сәт екен ғой.
2004.

САПАРДАҒЫ ОН МЫҢ ШАҚЫРЫМ
Біз студент болғанда Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінде екі бөлім бар еді: қазақ тілі мен әдебиеті және қазақ журналистикасы. Қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің екі курсын бітіргеннен кейін редакцияларда өтетін практикасына, жүріс-тұрыс сапарына қызығып, факультет деканы Тауман Амандосовтың қолдауымен 1960 жылы журналистика бөлімінің үшінші курсына ауысып бардым.

Ол кезде арнаулы пәндер болмаса, негізгі курстар екі бөлім студенттеріне бірге оқытылады. Сондықтан да курс студенттері үнемі бірге десе де болады. Мектепті бітіре сала оқуға түскендер бірен-саран ғана. Негізінен екі жылдан кем жұмыс істемегендер университетке алынбайды. Сондықтан да болар сақа жігіттер көп. Ең үлкені кешегі соғысқа қатысқан жарадар Жапар, аудандық газетте редактор болған; одан кейінгі ересек Қытайдан келген Құрманбай Толыбаев, аймақтық газетте редактор болған, ол жақта да, бұл жақта да кітабы шыққан. Қабыш Жаркенов те Қытайдан келген. Әскер талқысынан өткендер тағы бір топ: Қалтай Рысбеков, Әміржан Қалиев, Мәткәрім Әкімжанов. Өндірістен келгендер Нұриден Мұфтахов, Әміржан Оралбаев, Болат Бодаубаев, Серік Жармұхамедов, Нарбай Ыбыраев.

Сарыауыздар қатарында Қарауылбек Қазиев, Идош Асқаров, Қоғабай Сәрсекеев, Есенбай Дүйсенбаев, Байтұрсын Ілиясов, Маман Ементаев, Есбол Хұсайынов, Әлдихан Қалдыбаев, Әлімхан Жүнісбеков, Байынқол Қалиев, Лазар Керімов, Өтеген Күмісбаев, Жұмабай Есекеев, Өтежан Нұрғалиев, Назар Қанафин.

Бәріміз тату болдық. Жігіттердің тағдыры, жақсы қалыптасты. Арамыздан белгілі ақын-жазушылар, публицистер, ғалымдар, өнер қайраткерлері, педагогтар, редакторлар, аудармашылар шықты.

Қытайдан келгеннің екеуі де қасқа.

Құрманбайдың басы сопақ, шашы жұмсақ, ерте түскен, самай шаштары орнында, маңдайынан төбесіне дейін түбіт қасқа. Мінезі салмақты. Қандай қалжың айтсаң да көтереді, кісі көңілін қалдырмайды.

Қабыштың басы жалпақ, самай шаштары қатты, қап-қара, маңдайынан төбесіне дейін жарқыраған айна қасқа. Мінезі шырт етпе, басынан сөз асырмайды, кімді болса да жыландай шағып алатын шақар. Құрманбай мүшел жас, Қабыш он шақты жас үлкен болғанына қарамай құрдастай болып кеттік. Екеуі мені туған інілеріндей еркелетеді, достарындай сырласады, туыстарындай жақсы көреді. Екеуі де мен үшін қазына: Қытайдағы жағдай, Шығыс Түркістанның трагедиясы, халықтың әрлі-берлі көшу тарихы, ер-азаматтар, ақын-жазушылар, әнші-күйшілер, өзен-көлдер, тау-ормандар-баршасын майын тамызып әңгімелейді. Әсет өмірі, Шәкәрімнің ұлдары, алаш ардагері Райымжан Мәрсеков, Оспан батыр, Қалыбек Хәкім, Қажығұмар, Омарғазы жазушылар, Нариман аудармашы - бұл төңіректерде айлап айтылған сырлар бар еді.

Кейін Қабыш сырттай бөлімге оқуға ауысты, университет бітіргеннен кейін көп жылдар Шұбартау, Үржар, Талдықорған жағында қызмет етті.

Ал Құрманбайммен 46 жыл бойы іргеміз де, көңіліміз де бөлінген жоқ.

Ол Алматыда Орталық стадион жанында, аэропорт жақта, микроауданда және орталықтағы соңғы үйінде тұрған кездерінде күн демей, түн демей қалаған уақытымызда барып, жеңгеміз Розаның шай-суын, ас-дәмін еркін ішіп-жеп, қаласақ қона кетіп, ойнап-қунап, әзілдеп, мәз-мейрам болып жүруші едік. Негізінен қалада тәрбиеленген, орыс мектебінде оқыған Роза Құрманбайдың қадірін білді, адал жар, аяулы ана болды; оған жағдай жасады, айтқанынан шыққан жоқ; үлкен ұлдарын Құрманбайдың апасының бауырына салып берді; ауырып қалған күндерінде Құрманбайды сәбидей күтті, Мира мен Нұратты үкілеп өсірді.

Құрманбай табиғатынан дарынды, аса еңбекқор адам еді. Оның бүкіл өмірі оқу-ізденумен, жазу-сызумен өтті. Біреудің алдына түсу, дүние жинау, байлық қуу, кісінің сыртынан ғайбат айту, әлдекіммен ұстасу, кектесу, өш алу дегендерден құлан таза болатын. Адалдық, тазалық, еркіндік, туған халқына махаббат – оның басты қасиеттері еді.

Қаламы қозғалмаған күні жоқ. Өлең, дастан тудырды. Ертегі, әңгіме, хикаят, роман жазды. Тарихи-танымдық, этнографиялық, педагогикалық еңбектер берді. Аударма жасады. Әртүрлі кітаптар, күнтізбелер құрастырды. Бұлардың басын қосып шығарса, көп томдық шығармалар жинағы болмақ.

Құрманбаймен көп сапарда бірге болдық. Ол өте сергек адам еді. Ұзақ жолда бап талғамайтын қазанат секілді: үш-төрт сағат көз іліндірсе, қунап шыға келеді; асқа кірпияз емес, аздың өзін қанағат етеді; далаға, машина кабинасына қона салуға бар. Берекесіз көп сөйлеп, мазаны алмайды, татымды әңгімемен ауыл-аймақты разы етеді.

Менің «Ақбұзау» деп ат қойған «Жигули» машинаммен екі балам-ұлым Ардақ пен қызым Ләйла және Құрманбай бар, 1975 жылы шыжыған шілде айында Алматы – Жамбыл – Шымкент – Түркістандатып сапарға шықтық. Жамбылда Әлдихан Қалдыбаев, Шымкентте Қарауылбек Қазиев күтіп алды. Қызықты кештер, әңгіме-дүкен, тамаша табиғат құшағы, жастық күндер.

Одан Ташкент – Самарқан – Бұқара – Хиуа тарттық. Бензиннің тапшы болып тұрған кезі. Құрманбай ұйғырша ұйғырдан артық біледі, өзбекше де сөйлейді. Бірден райкомға тартамыз. Жазушылар Одағының мүшесі деген кішкентай қызыл куәлікті көрсетеді де, кітап жазу үшін саяхаттап жүрміз, жағдай жасаңдар дегенді өзбекшелеп мипаздап айтады. Әр қарай мәселе қолмақол шешіледі: жатар орын, ішер тамақ, құйылар бензин түгел дайын.

Әсіресе Самарқан облысының бірінші хатшысы, Социалистік Еңбек Ері Рахимов деген азамат ерекше күтті, түбі Қашқарлық ұйғыр болса керек; Құрманбайдың Шығыс Түркістан туралы әңгімелеріне құрсан болып, бір апта алып қалып, Самарқантты, оның маңайын түгел аралатты, арнаулы демалыс үйін жатқызды, әрі қарай баратын жерімізге телефон соғып айрықша тапсырды. Сонша құрмет көріп жүрген Құрманбай екеуіміздің аяғымызда бақайларымыз ырсиып тұрған шарқай, үстімізде алабажақ жейде. Көңіл таза, сезім-ақ.

Келесі жылы жазда Құрманбай бар, әнші Жәнібек Кәрменов бар. Жолда Талдықорғанда Дәнеш Рақышевта қонақтап, Үржар, Алакөл, Аягөз-Семейлетіп тағы саяхатқа шықтық. Ғажайып бір ән сапары еді ол.

Ғалым, әнші Құныпия Алпысбаевпен Кеген-Нарынқол жағында болдық. Еске түсіріп отырсам, он мың шақырымнан астам жерді Құрманбаймен бір машина ішінде болып өткен екенбіз.

Құрманбай алды-артына бірдей мейірмен қарайтын, адамды кісілігіне қарай сыйлап құрметтейтін көшелі кісі еді. Тағдырлары ұқсас Зия Самади, Жағда Бабалықов, Қабдеш Жұмаділов, бірге қызметтес болған Мұзафар Әлімбаев, Әнуарбек Дүйсенбаев, балалары қатарлас Несіпбек Айтов, Тұрсын Жұртбаевтармен сырлас, дос, ниеттес болатын. Курстастары Құреке деп түгел төбесіне көтеруші еді, тіске басар табылмай қалған қызу шақтарда оның теңбіл-теңбіл, дөңгелек тамшылары мөлдіреген түбі қасқасын рахаттана жалап отыратындар да табылатын. Бала күнінен бірге өскен, Құлжа бойында жастық шақтың қызығына ортақтасқан асыл досы, Әсет мектебін қайта тірілткен, қазақтың қобыз үнді ғажайып әншісі, ішкі сарайы тап-таза, періште мінез Дәнеш екеуінің шығарда жаны ғана бөлек еді. Бұл ғұмыр бойына созылған, қас-қабақтан, түсінісетін, көрмесе сағынып тұратын, ешқашан сызат түспеген тамаша қазақы достық болатын.

Қазақстан Жазушыларының соңғы құрылтайында Құрманбай шаршаңқы, жүрісі сылбыр, өңі қуқыл, көңілі жабырқау көрінгенмен, «ал, кеттік» деген шақыруға қарсылық білдірмеді. Сол күні Алматының бір жылауық жаңбыры толассыз жаусын. Оған қараған біз жоқ. Астымызда сүліктей қатқан, есік пен төрдей, былғары орындықты, Германиядан күні кеше ғана келген Қоғабайдың су жаңа «Мерседесі».

Түнге қарай орталықтан бас сұғар жер таба алмай, аэропорт, вокзал, Тастақтарды сенделетін баяғы Алматы емес, таяқ тастасаң кафе, казино, ресторан, «кел, іш, же, ойна» деп шамдары жарқырап, шақырып тұр. Зыр етіп, Абай көшесіне түстік те, у-шу, ырду-дырду бір кафеге кіріп кеттік. Одан кейін екінші кафе. Одан кейін үшінші кафе. Әуелде үшеу едік. Кейін басқалар қосылды. Қызу әңгіме: кім мақталды, кім сыйланды, кім кімге дауыс берді. Қызыл кеңірдек. Құрманбайдың сабырлы қалпы. «Алаш» сыйлығын алып тұрған жерінен біреулердің қызғанышынан өтпей қалғаны айтылғанда да былқ еткен жоқ. Түні бойы қыдырдық.

Кафе, ресторан жалықтырған соң, менің үйіме, Қоғабайдың үйіне бардық. Атақ, даңқ, күндестік, опасыздық, өмір, өлім, әйел, нәсіл, достық, дұшпандық, кедейлік, байлық, қазақтың тағдыры – бәрі сөз болды. Құрманбай түн ауа көңілденді. Жас кезіндегідей қолын сермеп тастап, қызыл шеке боп айтысты, ешкімге есе теңдік бермей қойды. Таң ата үйіне келгенде әйелі Розаға:

- Сен, ұрыспа, мен бүгін ақырғы рет қатты іштім, достарыммен іштім,-деді. Дауысы дірілдеді, көзіне жас келді.

Содан кейін мен Құрманбайды көрген жоқпын.