Пәннің әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

№1 дәріс тақырыбы: Түркі филологиясына кіріспе пәні, оның мақсаттары мен міндеттері

2. «Түркітануға кіріспе» пәні

Түркітану – түркі халықтарының тарихы мен әдебиетін, тілі мен мәдеиетін зерттейтін кешенді ғылымдарының бірі. Түркітану ғылымы Евразия құрлығында дүниеге келген. Оның өзіндік заңды себептері бер. Кешегі Кеңестер Одағының территориясы болап саналған, бүгінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттер орналасқан евразиялық територияның басым көпшілігін түркі халықтары мекендейді. Бұл жерлер түркілердің туып-өскен ата қонысы.

Түркітану шығыстану ғылымының бір тармағын құайды. Шығыстану – Шығыс елдерінің тарихн, экономикасын, философиясын, тілін, әдебиетін, өнерін, дінін, этнографиясын зерттейтін ғылым. Ол өзінің құамына түкітану ғылымынан басқа арабану, ирантану, египеттану, моңғолтану, қытайтану, коррейтану және т.б. ғылымдарды біріктіреді.

№2 дәріс тақырыбы: Түркі этнонимі

Қарастырылатын сұрақтар:

1. Түркі тілдері, олардың жалпы сипаты

2. Түркі тілдерін ерекшелейтін белгілер

Түркі халықтаы Орталық Азия даласынан шыққан. Көшпелі өмір салтын ұстанған халық Евразия даласына тез тарала бастайды. Белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың пікіріне сүйенсек, «түркі халықтары біздің жыл санауымызға дейін Ү ғасырдың өзінде азігі қоныстанған жерлерін, тіпті одан да үлкен территоияны билеген. Яғни көне дәуірдің өзінде түркі халықары Қытайдан Дунайға дейінгі аралықты жайлаған». Ғалымның бұл пікіріне күмән келтірген ғалымдар болса да, С.Е.Малов топшылауының дұрыстығын тағы бір зерртеушінң тағы бір тұжырымы растай алады. Белгілі орыс фолалортанушысы, академик В. М. Жирмунский түркі халқының эпосы «Алпамыс» пен грек эпосы «Одиссея» южеттерінің ұсастығын бұл халықтар арасына көне байланыстардың болғандвығы деп санайды және оны терң зерттеу қажеттігін айтады.

№ 3 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің зерттелуі

Қарастырылатын сұрақтар: Түркі этнонимі туралы

Түркітануға кіріспе пәні және оның мақсаты мен міндеттері

Түркі халықтарының ортақ атауына айналған «түркі» терминінің қалыптасу тарихы төңірегінде осы кезге дейін айтылған бірнеше пікірлер бар. А. Н. Кононовтың пікіріне сүйенсек, бұл этноним о баста түркі және моңғол тілдерінде саяси термин ретінде қалыптасқан «Түркін», «төркін», «төргін», «түркін» сөзі арқылы ерте кезде түркі халықтары күйеуге шыққан әйел адамның артында қалған үйі мен оның мүшелерін атаған. Бұл термин алғашқыда түркі тайпасының ақсүйек тобының отбасы мүшелерін атау үшін қолданылған.

Көне қытай жазбаларының деректеріне сүйенсек, «түрік» сөзі «күшті», «берік» ұғымые берген. Осы ұғымның негізінде «түріктер» деген аттау пайда болған.

ХХ ғасырға дейін орыс түркітану ғылымында «түрік» және «түркі» термин-этнонимі атар қолданылып келді. Бұл этнонимдермен қатар ХІІ ғасырдан бастап «татар» термині тең дәрежеде, кейде қатарласа қолданылы. Татар термині – көне этнонимдердің бірі. Ол рун жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштерінде кездеседі.

№4 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің Ресейде зерттелуі

Түркі тілдерінің араб елдерінде зертелуі

Түркологияның басты мәселелерінің бірі болып түркі тілдерінің зертелу жайы саналады. Түркі тілдерінің зертелуі бір н бір жылдың ішінде жүзеге асқан іс емес. Оның үстіне ол жұмыс бірлі-жарым елде ғана жүргізіліп қойған жоқ. Түркі халқы мен олардың тілдері туралы ғылым бірнеше ғасырлық ғылым жолынан өтті, бірнеше елде пайда болып, бір-бірімен тарихи сабақтастықта дамыды. Түркі тілдерінің зертеле бастауы түркітанудың дербес ғылым ретінде қалыптасуына негіз болды. Түркі тілдері араб елдерінде, Батыс Еуропада, Россияда, түркі халықтарының өздері мекендеген территорияларда зерттелді.

Түркі тілдері ең алдымен араб елдерінде зертеліне бастады. Ондай зерттеулер алғаш рет ҮІІ ғасырда қалыптасқан арабтардың орта ғасырлық феодалдық мемлекеті – Араб халифатында пайда болды. Бұл мемлекет бүгінгі Иран мен Ирактың территориясында қалыптасты. Екі орталық қаласы болды: Басра және Бағдад. Араб халифаты ҮІІ ғасырдың І жартысында Иран мен Сирияны, Палестина мен Египетті, Иракты, ал ҮІІІ ғасырда Орта Азия мен Кавказды, Солтүстік Африка мен Испанияны жаулап алып, осы аймақтарда ислам дінін, араб жазуы мен тілін таратты.

№5 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің қалыптасу және даму дәуірлері

Қарастырылатын сұрақтар: Түркі тілдерінің Еуропада зерттелуі

Түркі тілдерінің Россияда зерттелуі

Түркі тілдерін зерттеу мәселесіне Еуропада да ерекше көңіл бөлінді. Түркі халықтары туралы алғашқы мәлімет Еуропада Орта ғасырда Рим империясының солтүстік шекарасында көшпелі түркі тайпаларының қоныстану кезеңінде пайда болды. Византия елшілері мен тарихшыларының латын және грек тілдерінде жазған мәліметтерінде түркі халықтары туралы құнды деректердің мол екендігін түркітанушылар анықтап отыр. Алайда түркі халықтары мен олардың тілдері туралы салиқалы пікірлер мен ғылыми тұжырымдар әлдеқайда кейінірек қалыптасты. Ол пікірлердің біразы бір ғана түұркі халқымен – Осман империясын мекендеген түріктермен ғана шектеліп отырды. ХІХ ғасырдан бастап Еуропадағы түркітану туралы ғылым толыққанды қалыптасты деп айтуға болады.

Түркі тілдерін жан-жақты зертеген ел –Россия. Россия, шын мәнінде түркітану ғылымының алғашқы бесігі саналады. Түркі тілдері туралы мәлімет патшалық Ресейде көне дәуірде, орыс лингвистикалық ғылымы пайда болған кезде – ақ қолға алынды. Бұған себеп болған басты жағдай орыстардың бұлғар, хазар, құман, печенег, қыпшақ тайпаларымен, кейін құрамы негізінен түркі халықтарынан тұрған Алтын Орда мемлекеттерінен көршілес орналасуы еді. Екі ел арасында байланыс орнап, сауда ісі жүргізілді. Мемлекет, сауда ісін және тағы басқа қарым-қатынас жұмыстарын жүргізуде олардың тілін меңгеру қажет болды. Көршілес қоныстанған халықтар арасындағы жан-жақты байланыс бір тілден екінші тілге сөз ауысуға, соның нәтижесінде ұл тілдердің лексикалық дамуына әсер етті.

№ 6 дәріс тақырыбы: Көне түркі дәуірі

Қарастырылатын сұрақтар: Түркі тілдерінің ХХ ғасырда зерттелуі

Түркі тілдерінің қалыптасу және даму дәуірлері

Осы кезге дейін түркітану бойынша жарық көрген еңбектер мен оқу құралдарында түркі тілдерінің ХХ ғасырда зерттелуі жайына арналған тарау не бөлім берілмеген.

ХХ ғасырдағы түркі тілдерінің зерттелуін бүгінгі тарихи жағдайға сәйкес екіге бөліп қарастырған дұрыс:

А) түркі тілдерінің кеңес дәуірінде зерттелуі

Ә) тәуелсіз мемлекеттер дәуіріндегі түркі тілдері

Түркі тілдерінің ХХ ғасырда зерттелуін осылай бөлсек те, олардың кеңес дәуірінде зерттелуі бұл кезеңнің негізгі бөлігін құрайтынын да естен шығармаған жөн.

Тілдің қоғам мен халық өміріндегі рөлін анықтаумен айналысушы ғалымдар өз еңбектерінде тіл мен оны қолданушы халық тарихы арасында тығыз байланыстың болатындығы туралы үнемі айтып отырған. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі грамматикалық құрылысы жетілмеген тілдер қоғамның дамуына сәйкес дами бастайды. Тайпа тайпалық одаққа, одан тайпалық бірлестікке, тайпалық бірлестіктен халыққа, халықтан ұлтқа айналады. Мұның өзі бір күннің не бір жылдың, тіпті бір дәуірдің ішінде жүзеге аса бермейтін құбылыс. Оған мыңдаған жылдар, сан ғасырлар керек болады. Тіл де осы құбылысқа сәйкес дамиды. Сондықтан тілдің даму дәуірлерін халықтың даму процесінен тыс қарастыруға болмайды.

№7 дәріс тақырыбы: Орта түркі дәуірі

Қарастырылатын сұрақтар: Алтай дәуірі

Ғұн дәуірі

Алтай дәуірі – хронологиялық жағынан уақыты белгісіз, түркітанушы ғалымдар арасында талас туғызып келе жатқан дәуір. Алтай дәуірі дегеніміз – Орал-Алтай тілдерін, яғни фин-угор, түрік-моңғол, тұңғыс-манчжұр, тіпті корей және жапон тілдерінің туыстық негізін бір деп қарастыру. Бұ тұжырымды Орал-Алтай теориясы деп атайды.

Орал-Алтай тілдерінің қауымдастығы туралы теория кейінгі ғалымдар тарапында қолдау тапты, сонымен қатар ол теорияға қарсы шығушылар да болды. Алайда бұл теорияны қолдаушылар санының көптігі, олар ұсынған дәлелдемелердің ғылыми ақиқатқа сәйкестігі осы теорияның түркітану ғылымында толық қалыптасуына негіз болды.

Орта түркі дәуірі

Түркі халықтары мен олардың тілдерінің дамуында Көне түркі дәуірінің алатын орны бар. Түркі халықтарының даму тарихында бұл периодтың маңызын анықтауда елеулі еңбектерін қалдырған ғалымдар қатарына В.В Радловты, В.В. Бартолтты, С.Е.Маловты, Н.А.Кононовты, Л.Н.Гумилевты жатқызуға болады. Олардың зерттеулерінің арқасында осыдан 1000-1500 жылдар бұрын өмір сүрген бабаларымыздың өміріне тарихи мәліметтер мен деректер алдық. Бұл түркі өркениеті үшін өте маңызды жетістік болатын.

Көне түркі дәуіріндегі қуатты мемлекеттер қатарына Византия, Иран, Қытай және Араб халифаты саналады. Осы елдердегі саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайлар көне түріктердің де өмір сүру ерекшеліктерінбелгіледі.

Көне түркі дәуірі – маңызды әлеуметтік оқиғаларға толы кезең. Бұл кезеңде түркі тектес халықтар жеке-жеке халықтар болып ыдырап, соның негізінде бүгінгі түркі тілдері дербес тіл ретінде қалыптаса бастады. Орта түркі дәуірінде түркі тайпаларының бірде қосылып, бірде ыдырауы, әр түрлі саяси оқиғалар түркі халқының тарихи даму процесіне және соның негізінде оның тілінің дамуына да өзінің әсерін тигізді. Тарихи тұрақсыздық, ру мен ру, тайпа мен тайпа, ел мен ел, мемлекет пен мемлекет арасында жиі тұтанып отырған алауыздық соғыстары да халықтың даму процесінде түрлі дәрежеде әсер етіп отырды.

№9 дәріс тақырыбы: Түркі тілдерінің Батыс Ғұн тармағы

Ең жаңа түркі дәуірі

ХҮ-ХХ ғасыр аралығы түрітану ғылымында «Жаңа түркі дәуірі» деп аталады. Түркі тілдерінің дамуындағы Жаңа түркі дәуірі күрделі оқиғаларға толы, қарама-қайшы кезең болып саналады. Бұл дәуірге тән басты ерекшелік – түркі тілдес тайпалық одақтардың ыдырап, түркі халықтарының жеке-жеке ұлт болып қалыптасуы және соған сәйкес бүгінгі түркі тілдерінің өз алдына бөлек – бөлек дамуы.

Жаңа түркі дәуірі түркілердің осы кезге дейінгі атақ-даңқынан айрылып, даму қарқыны төмендеген, экономикалық жағдайы тоқырауға ұшыраған кері кету кезеңі болып есептеледі. Оның көптеген себептері бар. Бұл кезеңдегі құлдырау кезеңі тек түркілерге ғана тән емес, жалпы Шығыс халықтарының бәріне де ортақ құбылыс болды.

А. Н. Самойловичтің классификациясы.

Түркітану ғылымында маңызды орын алатын мәселелердің бірі – түркі тілдерінің дамуы және қалыптасуы жағынан, туыстық элементтер негізінде классификациялау. Түркі тілдері арасындағы байланыс пен ұқсастықтарды анықтау және түркі тілдеріне классификация жасау тек лингистер үшін ғана емес, сондай – ақ әдебиетшілер, тарихшылар, этногрофтер үшін де өте маңызды мәселе.

Классификация - тілдерді ортақ белгілері бойынша топтастыру.

Түркі тілдерінің классификациялау – шешімі қиын, өте күрделі мәселелердің бірі. Себебі түркі халықтарының қалыптасу және даму тарихы өте күрделі сипатта. Сондықтан да түркі тілдерінің классификация лау осы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты.
№11 дәріс тақырыбы: Көне түркі руникалық әліпбиінің генезисі

Қарастырылатын сұрақтар: В. А. Богородскийдің классификациясы.

В.А.Богородский (1857-1941) – белгілі орыс кеңес лингвисті, КСРО Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Қазан лингвистикалық мектебінің өкілі. Россияда тұңғыш эксперименталды фонетикалық лабороторияның негізін салушы. Оның түркі тілдеріне жасаған классификациясы географиялық ерекшеліктеріне сәйкес құрылған. Соның нәтижесінде түркі тілдерін 7 топқа бөліп көрсеткен.

№12 дәріс тақырыбы: Манихей жазуындағы көне түркі ескерткіштері

Қарастырылатын сұрақтар: Орал-Алтай тілдері қауымдастығы

Орал-Алтай тілдері қауымдастығын дәлелдейтін теорияның алғашқы негізін ұзақ жылдар Ресейде тұтқында болған швед офицері Ф. И. Страленберг қалыптастырған болатын. 1730 жылы еліне айдаудан оралғаннан кейін ол өзінің «Еуропа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлігі» атты еңбегін жариялап, сол еңбегінде түркі, моңғол тілдерінде тараған, туыстас тілдер деп түсіндіріледі. Страленберг теориясы белгілі неміс ғалымы В. Шотт тарапынан үлкен қолдау тапты. В. Шотт пен М. Кастрен Страленбергтің пікірі теориялық жағынан дамыта отырып, жоғарыдағы тілдер қатарына финн-угор, самоед тілдерін қосып, осы тілдер тобына «Алтай тілдері» атауын берді. Кейін ғалымдар бұған жапон, корей тілдерін де қосады. Сөйтіп түркітану ғылымында «Орал-Алтай тілдерінің қауымдастығы», Орал-Алтай теориясы» сияқты ұғымдар пайда болды.

1 Ұйғыр жазуының қалыптасу тарихы

2 Ұйгыр тарихындагы ескерткіштер

Түркі тілдерінің батыс ғұн тармағы Ғұн империясының ыдырауы нәтижесінде батыс бағытқа бөлініп шыққан тайпалар негізінде қалыптасқан. Батыс ғұн тармағында мынадай ру-тайпалық пен тілдік топтар бөлініп шыққан:

Бұл ерекшеліктер Батыс Ғұн тармағы тілдерін Шығыс ғұн тармағы тілдерінен бөліп тұрады.

Күрделі морфемалық тұлғалар (единицалар) деп бойынша морфемадан құралып, тілдік материял мен тұлғаның мазмұндық бірлігін білдіретін сөз тұғасын айтады. Тілдік материлдар – дыбыс, тұлға – белгілі бір мәнді білдіруде дыбыстардың ерекше құрылымға бірігуі.Әр түрлі мәнді білдіруде дыбыстық құрылымның айрықша болып отыруы сөз тұлғаларын іштей ажыратуға, сол сияқты оларды (сөз тұлғаларын) әр түрлі граматикалық кластарға жіктеуге басты негіздің бірі болып саналады.

№14 дәріс тақырыбы: Араб жазуындағы ХІ-ХҮІ ғасыр түркі тілдес ескерткіштері, олардың тіл ерекшеліктері