Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

23 
жиі қолданылатын әдет-ғұрыптық мәндегі өлеңдер ел қажеттілігін өтеді. 
Мәселен, ел басына түскен қиын-қыстау сәттерде қоштасу сияқты жанр 
пайдаланылғанын айтуға болады. Кей жағдайларда тарихи өлең, қара өлең, 
қоштасу, – бәрі араласып, астасып кетеді де, бір өлеңде бірнеше жанрдың 
белгісі бірігіп кеткені байқалады. 
Жаңа дәуірдегі фольклорлық дәстүрдің өрлей түсуіне ақындар мен 
жыршылар ерекше үлес қосты. Олар өмірде болған ірі оқиғалардың арасында 
болып, соның ізімен көргендері мен естігендері туралы неше алуан әңгіме, 
аңыз, өлең тудырып отырған. Олар тудырған шығармалар ауызша туып, 
ауызша тарағандықтан бірте-бірте фольклорлық айналымға түсіп, алғашқы 
авторлық шығарма халық дүниесіне айналған. Бізге жеткен көптеген 
жырдың, өлеңнің, ән-күйдің фольклорлық сипатта болуының басты себебі – 
осы. Әрине, фольклорлық циклге түскен шығарма айтыла-айтыла әрленеді, 
қосымшалармен толығады, сөйтіп бірнеше орындаушының шлифовкасынан 
өткен соң халықтың түсінік-пайымын бойына сіңіреді әрі дәстүрлі түрде 
айтылып, даралықтан айырылады. Сондай халді тек өлеңдер ғана емес, 
бұрыннан келе жатқан эпостар да бастан кешірді, сол себепті де олар біздің 
заманға көп вариантты болып жетті. Ақындар мен жыршылар жаңа оқиғаны 
ғана сөз етіп қоймай, олар ежелгі жырларды да бірде жаңғырта, бірде 
дәстүрлі түрінде жырлап, ескі мен жаңаны қатар өзінің жадында, 
репертуарында сақтап жүрді. Қазіргі кезде оқып жүрген классикалық 
эпостар, әсіресе батырлық және ғашықтық жырлар осы күнгі қалпына сол 
ХVІІІ және ХІХ ғасырда жеткен. Әйгілі Жанақ, Шөже, Марабай, 
Мұсабайлардан ХІХ ғасырда жазылып алынған мәтіндер – ойымызға толық 
дәлел бола алады. 
Айтылмыш кезеңде қазақ фольклорына исламның, Шығыс фольклоры 
мен әдебиетінің әсері күшейеді. Ғұрыптық фольклорға енді мұсылмандық 
нышандары молдап еніп, тұрақты белгіге айналады. Ел арасына қисса, хикаят 
деген атаумен Шығыс дастардары кеңінен тарайды. Солардың үлгісімен 
ақын-жыршылар дәстүрлі қазақ сюжеттерін дастанға айналдырып, ұлттық 
фольклорда дастан жанрын қалыптастырады. Осының ықпалымен хикаялық 
(новеллалық) ертегі өріс алды. Ежелгі қиял-ғажайып пен батырлық ертегілер 
жаңа көркем сапаға көшеді, олар мазмұн мен идея жағынан хандық мемлекет 
ауанына ыңғайландырылады. Жаңа заманғы ұғым-түсініктер талабына сай 
ескі кейбір наным-пайымдар қайта қаралып, жоққа шығарылады, сыналады. 
Соның нәтижесінде сықақ күшейіп, сатиралық ертегі бой көтереді. Осындай 
сықаққа негізделген өтірік өлең ерекше көрініс береді. Өтірік өлеңде ежелгі 
ритуалдық күлкінің орнына әжуа-сықақ орнығып, күлкі үлкен сатиралық 
мазмұнға, аллегориялық мағынаға ие болады. Жаңа жұмбақтар мен жаңа 
мақал-мәтелдер де пайда болып, дидактикалық қызмет атқарады. Балалар 
фольклоры да осы кезеңде орнығады. Сөйтіп, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ 
фольклорының барлық дерлік жанры даму үстінде болды, олар халықтың 
рухани қажетін толығымен өтеп отырды. Эпикалық жанрдың бұрынғы да, 
жаңа түрлері де, шағын жанрлар да, жаңадан пайда болған жанрлар да, – бәрі 
біртұтас көркем жүйеге айналды, қоғамның мәдени сұранысын мейлінше 

24 
қанағаттандырды. Фольклор толық сөз өнері ретінде авторлық әдебиетпен 
қатарласа өмір сүрді, әдебиеттің біраз қасиетін қабылдады, ал дастан сияқты 
жанр әдебиетке жақындай түсті.
ХІХ ғасырда қазақ даласына тіршіліктің жаңа бір түрі – үлкен өндірістік 
өмірдің енуіне байланысты фольклор құрамында «жаңа бір сала жұмысшы 
жырлары туып, дами бастады... Күнделікті тірлік, азапты ауыр тұрмыстан 
туған әңгіме-жырлар мен мақал-мәтелдерден жұмысшының ой-пікірі, 
қоғамдық құрылысқа деген көзқарасы да аңғарылады» 
[11]
. Қазақ жұмысшы 
фольклорын зерттеушілер оны «тақырыбына, дәуіріне қарай үш салаға 
жіктейді: 1) ауыр еңбек, азапты өмір жайындағы өлең жырлар; 2) орыс-қазақ 
жұмысшыларының 
достығы 
мен 
ерлік 
күресі 
туралы 
жырлар;
3) империалистік соғыс дәуіріндегі және 1916 жылғы көтеріліс жырлары» 
[12]
. Әрине, бұл жіктеудің негізінде Кеңес өкіметінің саяси-идеологиялық 
ұстанымы жатқаны анық. Дей тұрғанмен, зерттеушілер қазақ фольклорында 
мүлде жаңа жанр пайда болғанын дөп басып, көре білген, оның 
ерекшеліктерін де аша алған. Сол себепті де біз ХІХ ғасырдың екінші 
жартысында қазақ фольклоры тағы бір жанрмен толыға түскенін айтуға 
тиістіміз. 
Жалпы, фольклор – табиғатынан консервативті руханият, ол қоғамдағы 
өзгерістер мен тіршілік ағымында үнемі ілесіп отырмайды, жедел өзгере 
қоймайды. Бірақ соған қарамастан дүбірлі ХХ ғасыр фольклорды да айналып 
өтпеді, оған да өз ықпалын жасады. Күллі мәдениет сияқты, фольклор да 
Кеңес өкіметі мен компартияның саяси-идеологиялық қыспағына түсті. Ең 
алдымен, фольклор екі жікке бөлініп қаралды. Оның біртұтас руханият 
екендігі жоққа шығарылып, оны бағалауда таптық көзқарас негізге алынды 
да, фольклорды «халықтық» және «халыққа жат» деп тану орнықты. Мұның 
өзі фольклорды біржақты жинап, зерттеуге әкеліп соқты. Соның салдарынан 
фольклордың дінге, әдет-ғұрыпқа байланысты салалары назардан тыс қалды, 
ал классикалық фольклор жазба әдебиеттің заңдылықтарымен зерттелді. 
«Совет фольклоры» болуға тиіс деген идеологиялық ұран ежелгі 
фольклордың өзін бұрмалауға және жаңадан жыр, дастан, тіпті жаңа ертегі 
мен әпсаналарды ойлап шығаруға, орындауға, жинауға, зерттеуге мәжбүр 
етті. Сөйтіп, халық ақындары «жаңа» фольклорлық шығармалар туғызды, 
таптық-әлеуметтік жырлар мен дастандарды шығарды. Партия көсемдері 
туралы жасанды әңгімелер мен ертегілер дүниеге келді. Бұл жасанды 
фольклор ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында-ақ сынға ұшырады, оның қате 
екені мойындалып, ғылым енді біртіндеп, негізінен, халықтың өткен 
замандарда тудырған фольклорын бөлмей-жармай, біртұтас мұра деп 
бағалап, тереңдей зерттеуге бет бұрды. 
Алайда, ақиқатын айтар болсақ, фольклор үлгілері ХХ ғасырда да 
туындап жатты. Бірақ ол ресми саясат қолдаған жасанды фольклор, емес-тін, 
әрі үлкен эпос та, дәстүрлі ертегі де емес еді. Бұл дәуірде пайда болған 
фольклордың дені – өлеңдер мен анекдоттар, аңыздар мен әңгімелер, 
жұмбақтар мен мақал-мәтелдер болды. Бұлар көп жағдайда болмыстың 
өзінен туындап жатты, кейде ескі фольклорды жаңашалаудың нәтижесінде 

25 
пайда болып жатты. Жоғарыда айтылғандай, ХХ ғасырдың бас кезінде туған 
жұмысшы фольклорының басым көпшілігі бұрынғы формада туған өлеңдер 
мен аңыз-әңгімелер болды. Бұл жағдайды 1916 жылғы көтеріліске 
байланысты пайда болған фольклордан да байқау қиын емес. Мәселен, 
көтерілістің алғашқы кезеңіндегі ел басына түскен ауыр жағдайды 
суреттейтін толғаулар, одан кейінгі шақта, яғни ұрыстар туралы баяндайтын 
жорық өлеңдері, ал көтеріліс жеңілген тұста туған қоштасу үлгілері, 
майданға барған жігіттердің елге жолдаған сәлем хаттары, – бір жағынан, 
дәстүрлі формада болса, екінші жағынан, жаңа тақырыпқа арналған болатын. 
Сәлем хат жанры бертінгі Ұлы Отан соғысы жылдарында ерекше дамыды. 
ХХ ғасырдың 30-40 жылдары ежелгі фольклор үлгілерін жаңғырта 
жырлау тәжірибесі орныққанын айтпасқа болмайды. Атақты ақындарымыз 
өзінің шығармаларымен қатар ескі эпостарды жырлаумен шұғылданып, 
оларды көркемдік жағынан әрлей түсті, бірақ идеялық тұрғыдан жаңаша 
пайымдады («Өтеген батыр», «Нарқыз», т.б.). Әлбетте, бұлар жаңа фольклор 
деп есептелмеді, алайда олар кеңестік өмірде халық шығармашылығы 
тоқтамағанының дәлелі ретінде қабылданды. Ал, шындығында, бұл 
жаңғырулар идеологиялық тапсырыс пен талаптан туған еді. Сөз жоқ, қай 
заманда да халық шығармашылығы болады, бірақ ол әр түрлі сипатта 
формада көрініс береді. Соның жарқын көрінісін ХХ ғасырдағы 
фольклордың жағдайынан аңғаруға болады. 
Егер фольклордың тарихын оның қоғамда атқарған әлеуметтік әрі 
эстетикалық қызметі тұрғысынан қарасақ, қазақ фольклорының шарықтап, 
халықтың бүкіл рухани сұранысын өткерген кезеңі – ХХ ғасырдың І 
жартысымен шектеледі деуге болады. Бірақ қазақ фольклоры ХХ ғасырдың ІІ 
жартысында да өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Ол өміршеңдік танытып, осы 
дәуірде де өзінше, профессионалды әдебиетпен, мәдениетпен қатар өмір 
сүріп жатты, әрине, бұрынғы қалпындағыдай емес. Ол үш түрлі, яғни үш 
бағытта ғұмыр кешті. Біріншісі – ескі жанрлардың кейбірі пассивке көшіп, 
ұмытыла бастады (бақсы сарыны, арбау, жалбарыну, жарапазан, төрт түлік 
туралы өлең, бәдік); екіншісі – эпикалық жанрлар жаңа туындылармен 
байыған жоқ. Олар классикалық мұраға айналып, жаңа дәуір мәдениетіне 
негіз болды, оның қайнар көзі әрі ажырамас бөлігі ретінде өмір сүрді 
(батырлар жыры, ғашықтар жыры, тарихи жыр, ертегілер). Олар көркем 
әдеби, музыкалық шығармаларға негіз болып, профессионалды кино мен 
театр туындыларына айналды, сөйтіп қоғамға әрі тәлімдік, әрі танымдық, әрі 
эстетикалық қызмет атқарды. Сондай-ақ, халықтың классикалық мұрасы 
ретінде фольклорлық шығармалар арнайы түрде, ресми мерекелі шараларда, 
кейде жасөспірімдер үшін орындалып жүрді (өлеңдер, халық әндері мен 
күйлері, халық биі мен қолөнер бұйымдары, ертегілер); үшіншісі – ХХ 
ғасырдың өзінде де, бүгінгі күнде де фольклордың жаңа түрлері туындап 
жатқаны. Мәселен, өлең, мақал, мәтел, жұмбақ сияқты жанрлар Кеңес өкіметі 
тұсында соны сипат ала отырып, жаңа үлгіде де пайда болып отырды. 
Бұлармен қатар қазақ фольклорында анекдот жанры да бой көрсетті. Мұның 
өз себебі бар еді. ХХ ғасырда қазақ халқының біраз бөлігі үлкен қалаларға 

26 
қоныс аударды, өндірісте, мемлекеттік мекемелерде, оқу орындарында 
жұмыс істеді. Олар қала тұрғындарының фольклоры болып саналатын 
анекдоттарды дүниеге әкелді. Бұл процесте орыс фольклорының әсері де 
болды. Кеңес өкіметінің, партия көсемдері мен мемлекет басшыларының
келеңсіз шешімдері мен іс-әрекеттері туралы халық өз пікірін, ресми 
саясаттан мүлде басқа, кейде оған кереғар көзқарасын осы анекдот арқылы 
білдіріп отырды. Тұрмыстық жәйттар мен қызметтегі, жұмыстағы әр түрлі 
жағымсыз жағдайлар жайында да көптеген анекдот айтылып жүрді. Қазақ 
жұртының арасында да бұл анекдоттар кеңінен тараған болатын. Қазақтар да 
өз өміріне қатысты анекдот шығарып жүрді. Бұл үрдіс бүгінгі таңда да бар. 
Ел арасында қазіргі тұрмысқа, кейбір оқиғаларға байланысты өткір 
анекдоттар айтылуда. Олар халықтың өмірдегі құбылыстар мен тұрмыстық 
жағдаяттарға деген бейресми қатынасын көрсетеді. Демек, анекдот бүгінгі 
қазақ фольклорының жеке жанрын құрайды деп айта аламыз, өйткені халық 
ешқашан ештеңе шығармай отыра алмайды, өмірге, оқиғаға, жеке тұлғаға 
деген өз ойын, көзқарасын білдіріп, бейжай қарай алмайтынын көрсетеді. 
Әрине, бұл анекдоттар халықтың эстетикалық, көркемдік сұранысын өтей 
алмайды. Бұл түсінікті де. Өйткені бүгінгі өркениет заманында, кино, театр, 
теледидар сияқты ғаламат әсер ететін күштер тұрғанда, қоғамның, халықтың 
мәдени талап-тілегін фольклор қандай түрде болса да орындай алмайды. Рас, 
фольклордың кейбір түрлері жаңа дәуір талаптарына байланысты басқа 
формаға көшіп, жекелеген топтар мен қауымдардың қажеттігін атқара 
алатынын көруге болады. 
ХХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап фольклор көркем өнерпаздар 
үйірмелері, отбасылар ансамблі, халықтық театрлар түрінде де көрініс 
бергені белгілі. Олардың репертуарында дәстүрлі фольклормен қатар әдеби 
шығармалар да, әуесқой сазгерлер шығарған ән-күйлер де орын алды. 
Халықтық театрлар профессионалды сахнада қойылып жүрген «Қозы 
Көрпеш – Баян Сұлу», «Айман-Шолпан» секілді эпостық туындыларға 
негізделген пьесаларды да қамтып жүрді. Әрине, бұлар фольклор туралы 
классикалық түсінік тұрғысынан қарағанда таза фольклор бола алмасы анық. 
Алайда, бұл жерде басты критерий етіп алуға негіз болар нәрсе – халықтық 
өнер мен шығармашылық. Орындаушылар да, авторлар да – кәсіби актер, я 
болмаса композитор емес. Олар ежелгі ақын-жыршылардың рөлін атқарды, 
яғни «жалғыз актер театрының» орнын басып, белгілі дәрежеде бұқара 
көпшіліктің көңілінен шығып жүрді. 
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейінгі тұста қазақ фольклорының бұрын 
шет қалып жүрген жанрлары, әсіресе, тарихқа, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге 
қатысты түрлері қайтадан активті процесті бастан кешіруде. Үйлену салты 
бойынша орындалатын жар-жар, беташар сияқты жанрлар жаңаша түрде, 
соны мазмұнмен айтылатын болды. Егер ертеде жар-жар қыз ауылында 
жігіттер мен қыздардың диалог түрінде айтылатын өлеңі болса, бүгінде тойға 
жиналған қауым түгел бірігіп айтады, ал беташар мазмұн жағынан мүлде 
өзгеріске түсті. Сол сияқты аңыз, шежіре, шешендік сөз тәрізді жанрлар да 
үлкен сұранысқа ие болды, олардың жаңа варианттары да пайда болып 

27 
жатыр, бірақ бұрынғы фольклор секілді ауызекі айтылу, елге тарау цикліне 
түсіп жатқан жоқ. 
Қазіргі таңда ескі халық әндері мен күйлері де, қолөнер бұйымдары да 
жаңа сапада көрінуде, сөйтіп олар елдің бүгінгі мәдени қажеттігін өтеп отыр. 
Әндер мен күйлер жаңаша аранжировкаға түсіп, ұлттық музыкалық аспаптар 
эстрадалық аспаптар мен техникалық құралдардың қосындысы арқылы соны 
саздық әуенге, ырғаққа, эстетикалық мәнге ие болды. 
Сонымен ойымызды қорыта айтқанда, жаңа дәуірде қазақ фольклоры 
нағыз көркем өнер болып қалыптасып, бізге классикалық мұра әрі өнер 
түрінде жетіп, бүгінгі мәдениеттің бір бөлігі ретінде өмір сүруде, қоғамға 
қызмет етуде. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: