Қазақ фольклорын зерттеу мәселелері: ХХ ғасырдың бірінші жартысы

Қазан төңкерісіне дейін отарлау саясаты әрі ашық, әрі күшпен жүргізілді. Рас, Ресей билеушілері бірте-бірте айлаға көшті. Тікелей соғыспен алу оңайға түспеген соң, қазақтың тілін, фольклорын, тарихын, мәдениетін білу арқылы отарлау әрі шығынсыз, әрі тереңірек болатынын білген империя соларды зерттеу ісін қолға алды. Олардың бұл саладағы істері бүгінгі таңда біздер үшін ғылым тарихына айналып кетті. Сөйтіп, Ресей билеушілері қазақ даласында әр түрлі мектептер ашты, газет пен журнал шығарды, тілі мен фольклорға қатысты жинақтар, оқулықтар, сөздіктер т.б. шығарды. Отарлау үшін істеліп, жиналған материалдар мен зерттеулер объективті түрде ұлттық фольклортануға негіз қалады. Отарлау мақсатындағы зерттеулер бірнеше бағытта, негізінен тарихи-этнографиялық бағытта жүрді. Мұндай отарлау мақсатындағы фольклорлық зерттеулер сонау ХІХ ғасырдан келе жатыр.

ХІХ ғасырда қазақ жеріне орыс шаруалары қоныстана бастады, қалалар мен селолар саны көбейді, өнеркәсіп өндірісі мен сауда дами түсті, қатынас жолдары, байланыс жүйесі күшейді, егіншілік кең етек ала бастады. ХІХ ғасырдағы осындай тарихи, саяси-әлеуметтік жағдай Қазақстанның мәдени, оқу-ағарту ісіне үлкен өзгерістер әкелді. Мұның бәрі қазақ халқының қоғамдық-саяси санасының, әдебиеті мен өнерінің дамуына, ғылымның пайда болып, қалыптасуына ықпал жасады. ХІХ ғасырда Қазақстанның Ресейге түгел қосылуымен байланысты халық өмірін, шаруашылығын, мәдениетін, тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын, дінін толық білу қажеттігі т.с.с. – бәрі де қазақ фольклоры мен этнографиясын зерттеу жұмыстарының бірнеше бағытта, әр түрлі әдіспен жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызды. Арнайы тапсырмамен келген әскери адамдар, саяхатшылар қазақ жерінің топографиясын жасаумен қатар, чиновниктер мен миссионерлер қазақ тілін зерттеп, қазақша-орысша сөздіктер, орыс әрпінде жазылған оқулықтар даярлағанда т.б.- бәрінде дерлік жергілікті елдің фольклорын пайдаланды.

Қазақ фольклорын таза ғылыми мақсатта, академиялық түрде зерттегендер де болды. Олар фольклорды барынша дұрыс жазып алуға, сұрыптап, жүйеге келтіруге, жарыққа шығаруға, ғылыми түрде талдап, зерттеуге күш салды. ХІХ ғасырдағы қазақ фольклорын зерттеулер, көбінесе жолжазба мен очерктер түрінде жүргізілді. Мұндағы ғалымдардың фольклор туралы ойлары жалпылама сипат танытып, көбінесе жол бойы жазылғандықтан, басқа елдерге таныстыру мақсатымен шектеліп отырды. Мәселен, М. Киттары орыс тілінде Боғда тауы мен мен Басқұншақ көлі туралы аңыздың мазмұнын хабарласа [15], 1859 жылы Алматыдан Кеген асып, Ыстықкөлге барған әскери саяхатшы А. Голубев өзінің жазбаларында жол бойы көрген- білгендерімен қатар қазақ аңыздарын сипаттайды [16]. Олар: «Ақсақ құлан», «Жеті қарақшы» жайындағы аңыздар, Ыстықкөлдің пайда болуы туралы әпсана т.б.

Қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеуге арналған Қазан төңкерісінен бұрынғы ғылым екі түрлі кезеңді бастан кешірген. Бірі- XVIII ғасырдан ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі; екіншісі – ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың басына дейінгі, яғни орыстың түркітанушы ғалымдары мен қазақ оқымыстыларының күш біріктіре отырып зерттеген кезеңдерін қамтиды.

XVIII ғасырдан ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейінгі кезеңде қазақ фольклорын зерттеу ісі әлі ғылымның дербес саласы болып бөлінбеген. Сондықтан да бұл кезеңдегі еңбектерде фольклор үлгілері қазақ даласы туралы жазылған тарихи деректерді дәлелдеу үшін ғана келтірілетін-ді. Мәселен, Н. П. Рычковтың «Күнделіктерінде» қазақ арасында өлікті жерлеу ғұрпын сипаттау үшін жоқтау өлеңдерінен мысал келтірілген. Бұл сияқты халық әдебиетін пайдалану әдісін П. С. Палластың, И. Георгидің, Г. Спаскийдің т.б. қолданғаны анық [17].

1864 жылы «Современник» журналында К. Губаревтің Шоқан Уәлихановқа арналған «Қазақ даласы» деген мақаласы жарияланды. Этнографиялық және фольклорлық материалдар арқылы К. Губарев қазақ еңбекшілерінің хал-жағдайы қаншалықты ауыр екендігін көрсетіп, қазақтардың жағдайын нашарлатып жіберген әлеуметтік кесел ретінде патшаның отарлау саясатын әшкерелейді. К. Губарев қазақтардың оқу-білімге ынтызарлығын атап көрсетіп, халықтың дамуына, жергілікті халықты оқыту-ағарту мәселесіне үкімет орындарының мейлінше кедергі жасап отырғанын айтады [18]. Дегенмен К. Губарев фольклорлық материалдарды қарастырғанда міндетті түрде әлеуметтік мәселелермен байланыстыра бағалаған. К. Губарев очеркінде демократияшыл фольклористиканың негізгі принциптері: халықтың хал-жағдайына көңіл бөлу және оның мүдделерін қорғау т.с.с. дұрыс көрсетілген.

ХІХ ғасырда тек саяхатшылар емес, қазақ ауылына барған дәрігерлер, қызметкерлер, мұғалімдер, оқыған зиялылар да фольклорды жинаумен қатар, түрлі этнографиялық очерктер жазған. Мұнда қазақтың салты, өмірі, өнері суреттеліп, газет-журналдарда беріліп отырды («Акмолинские областные ведомости», «Семипалатинские областные ведомости», «Тургайские областные ведомости» т.б.).

1846 жылы құрылған Орыс Географиялық қоғамы бүкіл Ресейді мекендеп, қоныстанған халықтардың фольклоры мен этнографиясын зерттеу саласында қыруар жұмыс атқарды. Негізінен бұл қоғамның құрылуы ғалым М. К. Азадовский пікірінше, патша үкіметінің отаршылдық саясатымен байланысты болды [19]

Олар жөнінде Н. С. Смирнова былай деп жазды: «Географиялық қоғамның орталық архивінде өткен ғасырда және осы ғасырдың бас кезінде жиналған қазақ халық творчествосының материалдары әлі күнге дейін өз зерттеушісін күтуде. Оларды Орыс Географиялық қоғамының толық және қызметкер мүшелері Ш. Ш. Уәлихановтың, С. Г. Рыбаковтың, В. Н. Плотниковтың, В.Н. Шнитниковтың, С. Е. Дмитриевтің, тағы басқалардың жеке қағаздарында ұшыратуға болады» [20].

Фольклортанушы Шоқан Уәлиханов қазақ халқының рухани мәдениеті мен ауыз әдебиетін ерінбей үйреніп, зерттеуші алғашқы ғалымдардың бірі. Қазақ мақалдарын зерттеуді алғаш қолға алған да Ш. Уәлиханов еді. Қазақтың халық ауыз әдебиетін, жырларын зерттеуде Ш. Уәлиханов өзі жетік білген орыс әдебиетіне сүйенді. Қазақтың халықтық шығармаларына [21] қорытынды жасау үшін ол орыстың мақалдары, жылнамалары, ертегілері және батырлық жырлары туралы айтылған деректерді пайдаланған. Мәселен, «Жоңғария очерктері» (1861) атты еңбегінде тек славян дүниесімен, [22] араласу арқылы ғана ауысуы мүмкін тақырыптардың ұшырасатынын жазды. Ш. Уәлихановтың тарих, этнография тақырыбына жазған «Жоңғар очерктері», «Қазақтың ата-тегі», «Қазақтар арасындағы шамандықтың қалдықтары», «Шона батыр» және басқа еңбектерінде халық шығармалары көптеп кездеседі. Оның халық шығармашылығына көзқарасы қандай екендігін осы тарихтық-этнографиялық еңбектерінде айтылған кейбір қорытындылары мен байымдауларынан, сондай-ақ фольклор материалдарын жазып алу үстінде жасаған түсініктерінен байқауға болады. Халық творчествосының білім берерлік маңызын Ш. Уәлиханов жоғары бағалады. Халық әдебиетіне тән шығармалардың болмысқа дәл келетіндігін көрсетеді. Ол қазақтың халық поэзиясынан «халықтық рух, ұғым, әдет, әдеп, өмірлік кейіп» бейнелерін көре білді [22, 71 б.].

1900 жылы Қазан қаласында белгілі ғалым А. Алекторовтың атақты «Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах» атты библиографиялық көрсеткіші жарияланған [23]. Бұл кітап ХХ ғасырдың басында жарияланған аса құнды ғылыми еңбек ретінде бағаланып келеді. Еңбектің алғашқы бетінде мынадай сілтеме бар: «Печатано по определению Совета Общества Археологии, Истории и Этнографии при Императорском Казанском Университете от 9 сентября 1899 года. Секретарь Общества В. Борисов», – делінген [23, 2 б.]. Демек, сонау ХХ ғасырдың басында да белгілі бір ғылыми еңбектің кітап болып басылуы. – міндетті түрде маманданған ғылыми қоғамның, не кеңестің т.б. пікірінсіз рұқсат етілмегені де анық.

А. Алекторов еңбегінің кіріспесі 52 беттік 2 бөлімнен тұрады. Кіріспеде автор қазақтардың XVI ғасырда белгілі бола бастағанын, Орта Азия жерлерін мекендейтінін, XVIІ ғасырда Түркістанды билеу жүзеге асқанын сөз етеді. Сонымен қатар онда қазақ елінің XVIІ ғасырдың аяғы мен XVIІІ ғасырдың басындағы кезеңде-Тәуке хан тұсында ерекше күшейгені (оның себебі Ұлы, Орта, Кіші жүздердің бірігуімен түсіндірілген), Абулхаир ханның тұсы, қазақ елінің Ресейге қарай бастағаны, ант ішуі, Абылай хан заманы т.б. бәрі қазақ тарихын қамтуға бағытталған. Мұнда, әсіресе қазақ елін, жерін билеген хандар, сұлтандар тарихы жан-жақты көрсетілген. Сондай-ақ қазақ жерін жайлаған Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілісі де, түрлі кезде шыққан Патша жарлықтары да т.б. бәрі кіріспеде орын алған.

Ал, кіріспенің екінші бөлімінде автор А. Алекторовтың қазақтармен алғаш 1882 жылы Торғай облысында кездескені, ол жерге баруына «Москвалық ведомость» газетінің редакторы М. Катковтың хаты әсер еткені, қазақ елі авторға өте жақсы әсер еткені, 1883 жылы Орынбордан Ташкентке сапар шеккені айтылады. Сонымен бірге автордың 1891 жылы шыққан Алексей Николаевич Харузиннің көрсеткішінің толық еместігін ескертуі, онда сараптау, сын көзбен қарау жоқтығын сынауы т.б. бәрі де осы библиографиялық көрсеткіштің жазылуына мұрындық болғаны байқалады.

Көрсеткіште 3234 мақала қамтылған. Бұл мақалалардың дені: ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ, орыс, араб әрпінде жазылған кітаптар, журналдар мен газеттер беттерінде жарияланған қазақ елінің тарихы, этнографиясы, әдебиеті, тілі, фольклоры, философиясы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, діні, медицинасы, оқу-ағарту мәселесі, экономикасы, саяси-әлеуметтік мәселелері, сауда-саттық, егіншілік, жер, әйелдер, жер қазбалары, халықтық мектептер, статистика, темір жол, тамақ т.с.с.түрлі мәселелер қамтылған мақалалар, ішкі хабарлар, рецензиялар болып келеді. Демек қазақ өмірін жан-жақты қамтыған, құнды деректерге толы бұл көрсеткіштің қазақ әдебиеті, тілі, тарихы, этнографиясы, фольклористика т.б. ғылымдары үшін маңызы ерекше екендігі белгілі.

Көрсеткіштің 993 бетін қамтыған 3234 мақаланың 263 саны қазақ фольклорына қатысты. Ол үлгілерді фольклордың жанрлық ерекшелігіне қарай жіктесек: қазақ шежіресіне – 18; мақал-мәтелдерге – 17; жұмбақтарға – 4; түрлі эпостық жырларға (қисса-дастандар) – 51; халықтық әндерге – 6; айтысқа – 1; фольклордың бірнеше жанрларын қамтыған түрлі жинақтарға – 6; фольклорды жинау керектігі мәселесін көтергенге – 1 мазмұндамалар берілген. Әсіресе қазақтың аңыз бен ертегілеріне бұл еңбекте көп мән берілуі т.б. . – бәрі қазақ елі турасында көбірек мағлұмат алғысы келген зерттеушілердің танымдық, ақпараттық т.с.с. қызығушылығын тудырғаны сөзсіз. Көрсеткіш соңында мынадай ескерту де бірге берілген: “В заключение должно заметить, что о киргизах говорят также все русские и иностранные путешественники, посещавшие в разные времена Россию и Азию”, - делінген.

Ендеше, сонау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жарыққа шыққан бұл көрсеткіш қазақ елінің әдеби, мәдени, саяси т.б. өмірін бір арнаға жинақтаған, зерттеушілер үшін баға жетпес құнды дерек көзі болумен қатар, отарлау мақсатындағы зерттеулерге де негіз болғаны сөзсіз.

Қазақ фольклорын зерттеу ісі бірнеше бағытта, әр түрлі әдіспен жүзеге асты. Орыс миссионерлері мен зерттеушілері халық шығармаларын қазақша-орысша сөздіктер жасау, орыс әрпімен оқулықтар, әр түрлі хрестоматиялар дайындау үшін де пайдаланды. Мәселен, қазақ фольклорын жинаушы П. П. Мелиоранский 1894 жылы Санкт-Петербург қаласында «Краткая грамматика казак-киргизского языка» атты кітабын бастырды. Ал, орыс зерттеушісі И. Лаптев «Грамматика по казак-киргизскому языку» атты кітабын 1900 жылы Мәскеуде (148 бет) басып шығарды. Сондай-ақ құрастырушысы белгісіз «Орысша-қазақша сөздік» те 1900 жылы Орынбор қаласында жарияланды. Мұның бәрі қазақ даласында орыстандыру саясатының тездетіп жүруіне үлкен септігін де тигізді.

ХХ ғасырдың алғашқы он жеті жылы ішінде Ресейде болған саяси, экономикалық, әлеуметтік өзгерістер өз кезегінде қазақ фольклортану ғылымындағы болып жатқан зерттеу жұмыстарына өз әсерін тигізді. Қазақ тілінде шығатын баспасөз, кітап бастыру ісі көбейді. Бұл кезде әдебиет кітаптары ғана емес, сонымен қатар оқулықтар, сөздіктер, хрестоматиялар т.б. да басылым көрді. ХХ ғасыр басында белгілі орыс түркітанушылары А. Васильев пен Н. Пантусовтың жинақтары басылып [24], алғысөзінде қазақтың халық поэзиясы үлгілерімен таныстыру мақсаты көзделді.

Мәселен, қазақ жұмбақтарын бір жерге топтастырып бастырған А. Васильевтың «Образцы киргизской народной словесности» атты жинағы [25] 127 жұмбақты қамтиды. Олардың ішінде қазақтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпына т.б. байланысты тақырыптарды қамтитын – 112 жұмбақ, діни тақырыпта – 11 жұмбақ, қыз бен жігіт айтысы түрінде – 4 жұмбақ жауаптарымен орын алған. Бұлардың бәрі дерлік екі тілде, яғни қазақ (кириллица түрінде) және орыс тілдерінде берілген. Жинақтың мазмұны мен алғысөзі орыс тілінде жазылған.

Алғысөзде, негізінен, А. Васильевтың жұмбақтар турасындағы ой-пікірлері келтірілген. Жұмбақтар, көбінесе Торғай жеріндегі қазақтардан тікелей ауызша айтуларынан жазылып алынған. Жұмбақтарды қазақтардың көп қолданатыны, кез-келген жастар отырысы жұмбақ айтыспай өтпейтіні, тіпті жұмбақ айту түрлі топтар арасында да болатыны, әсіресе жұмбақ айту. – қыз бен жігіт арасында тартысты өтетіні, негізінен, жұмбақ айту айтыс түрінде келетіні т.б. . – бәрі де авторды қызықтырған. Жұмбақтардың ұрпақтан ұрпаққа берілетіні, көптеген жұмбақтардың аяқ астынан суырып салма тәсілі арқылы шығарылатыны сөз болады. Сол себепті бұл мәтіндердің қазақ даласының түкпір-түкпіріне тез тарайтыны, сондай-ақ қазақ жұмбақтарының сыртқы пішіні қарапайым келетіні, өзіне тән ұйқасы, шумақ түрі, ырғағы болатыны, сол себепті олардың есте сақталуы жеңіл келетіні т.б. бәрі автор тарапынан назарға алынған. Бұлардың бәрі жинақтың маңыздылығын арттырады.

Сонымен қатар А. Васильев қазақ жұмбақтарының мазмұнын да сөз етеді. Басқа да халықтар тәрізді қазақ жұмбақтарында да белгілі бір жұмбақталатын зат өзара ұқсас келіп, келесі бір заттың қатысы арқылы анықталатынын да байқайды. Мысал ретінде, айды – қалаш түріндегі нанмен, жұлдызды – тастармен т.б. салыстырады. Мұндай жұмбақтар бойындағы кездесетін қарапайым сезімдер астарында жеңіл күлкі жататынына т.б. бәрі де тыңдаушылардың өзіндік қызығу, қуанышын өсіре түсетініне көңіл бөлінеді.

Кіріспеде автор сондай-ақ кітабының бірінші тарауында кездесетін жұмбақтарды іштей үшке бөлген. Ол бойынша жұмбақтардың біріншісі. – физикалық өмір құбылыстарына; екіншісі- хайуанаттарға; үшіншісі. – адам, оның тұрмыс-тіршілігі, қоршаған ортасы т.б. төңірегіне арналғаны анықтаған. Ал, діни мағынадағы жұмбақтарды өз алдына жеке бөліп қарастырған. Олардың көпшілігін қазақтың діни адамдары мен молдаларынан жазып алғандығын айтып кетеді. Осы орайда жұмбақ айтушылардың есімдері, тұрғылықты жерлері, мәтіндердің қай тәсіл арқылы, қай уақытта қағазға түскендігі тәрізді деректердің ескерілмеуі т.б. бәрі фольклорды зерттеу ғылымының кезеңдік кемшілігі деп бағалаған жөн

Түйіп айтқанда, жинақтың бір жанр төңірегінде басылым көруі, әрі қазақ-орыс тілдерінде берілуі сол кездегі қазақ халқының әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, жалпы мәдениетін зерттеуші орыс шығыстанушы, түркітанушы ғалымдармен қатар, қазақ елін одан әрі отарлау саясатын жүргізуді мақсат еткендер үшін де құнды таным, информация көзі болғаны сөзсіз.

Ал, қазақ тілінің ерекшеліктерін қарастыруды мақсат еткен жинақтарды жариялаған Н. Н. Пантусов та халықтық шығармаларды қолданды [26]. Бірінде мәтін көзі ретінде ертегілер кіргізілсе, келесісінде халық әндері алынған. Жинақ маңыздылығы: келтірілген мәтіндердің түпнұсқасы араб әрпінде, транскрипциясы кириллица әрпінде, ал аудармасы орыс тілінде берілген. Ендеше бұлар әрі оқырман көпшілікке, әрі орыстың шығыстанушы, түркітанушы зерттеушілеріне де арналған. Ғылыми сипатта басылым көрген бұл жинақтар, бір жағынан, қазақтың мәдени мұрасын орыс тілді елдерге насихаттау құралын атқарса, екінші жағынан, қазақ халқына тездетіп орыс тілін үйрену жолын да көрсеткен. Ал, оның ар жағында қазақтарды орыстандыру тәрізді миссионерлік саясат жатқаны да белгілі. Демек бұлар да қазақ елін отарлау саясатына тура болмаса да, жанама түрде қызмет еткен. Бұл жинақтардың алғысөздерін профессор Н. Катанов пен Н. Пантусов жазған. Мәселен, «Қара мерген деген қазақтың бір ғажайып ертегісі» атты үлгі алғысөзінде профессор Н. Катанов ертегінің қысқа мазмұнын орыс тілінде береді. Осы арқылы Н. Катанов мәтінге деген орыс тілді оқырманның қызығушылығын арттыруды көздеген. Ал, сөз басында Н. Катанов бұл ертегінің лингвистикалық сипатымен қатар этнографиялық жағы да құнды екеніне баса назар аудартады [27]. Ал, «Бір ұры ақырында хан болыпты» ертегісі [28] алғысөзінде Н. Катанов ұрлықты дәріптейтін мұндай ертегілер түркі тектес халықтардың фольклорында кездесетінін, ал кейбір бөліктері Еуропа елдерінің халықтық шығармаларында да бар екеніне көңіл бөледі. Халықтың салт-санасынан көрініс беретін бұл үлгілер этнографиялық сипатымен қатар, басқа да елдің азаматтарына таным көзі болары сөзсіз. Демек бұл орыс тіліндегі алғысөздердің авторлары басқа да орыс тілді халыққа қазақтың халық шығармаларын таныстыру мақсатын көздеген.

Н. Пантусовтың ағартушылық мақсаттағы «Образцы киргизской народной литературы» атты хрестоматиясы 1909 жылы жарияланды [29]. Бұл мәтіндер жинағы екі тілде жарық көруі: бірі – түпнұсқасы араб әрпінде, екіншісі – орыс тіліндегі аудармасы. Жинақта қазақтың 7 ертегісі («Шығайбай мен Алдар көсе», «Момынбай мен жеті қарақшы» т.б.), алғыс, қарғыс т.б. тәрізді тұрмыс-салт жырлары қамтылған. Бұл жинақтың маңыздылығы орысша аудармасы келтірілген әр бет соңында қазақ тілінде кездесетін 40 шақты сөздерге этнографиялық сипаттағы түсініктемелер берілген. Мәселен: «По поверию мусульман, как только похоронная процессия отойдет от свежей могилы на 40 шагов, к покойнику является два ангела Мункир и Накир и требуют от него отчета о земной его жизни. Если покойник был человек праведный, то могила его наполняется светом, и ангелы производят допрос ласково; если же он грешник, то в могиле бывает тесно и темно, и ангелы бьют его дубиною-курзи, причем сыплются искры и слышится ров покойника от боли. Рев этот слышать все существа, кроме человека. В этой муке, называемой «көр азабы»- могильные муки, грешник остается до второго пришествия»,- деген тәрізді [29, 44-45 б.]. Мәтіндердің түпнұсқасы араб тілінде, ал аудармасы орыс тілінде берілуі жинақтың ғылыми талапқа сай жарияланғанын танытады. Сондай-ақ бұл хрестоматия үлгісіндегі жинақтың ағартушылық мақсатымен қатар отарлау мақсатын да айқындайды.

Мұндай әрі ағартушылық, әрі отарлау мақсатта жарияланған «Қазақ хрестоматиясы» 1907 жылы А. Е. Алекторов құрастыруымен басылым көрді [30]. Бұл оқулық-хрестоматияда 100 мәтін 96 бетті қамтыса, ар жағындағы 62 беті толықтай қазақша-орысша сөздікке арналған. Мұндағы 100 мәтіннің 24-і ғана фольклорлық үлгілерден тұрады. («Айтыс», «Емші мен қасқыр» т.б. ертегілер). Хрестоматия алғысөзінде автор тарапынан: «... Школе «Хрестоматия» принесла несомненную услугу тем, что содействовала лучшему усвоению русской речи: семья киргиза доставила удовольствие в длинные, скучные зимние вечера, когда в степи нечего делать и хочется послушать рассказы заезжих людей или почитать дельнуя книжку», – делінген [30, 1 б.]. Демек, хрестоматияның негізгі мақсаты – орыс тілін меңгеруге арналғандығы.

Міне, жоғарыдағы жарияланымдар жинақ болсын, оқулық-хрестоматия болсын т.б. бәрінде дерлік, ғылыми, ағартушылық мақсаттармен бірге, олардың миссионерлік те, отарлық сипат алғандығын айқындайды.

Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың басында қазақ фольклортану ғылымына қатысты жазылған кейбір еңбектерден сол кезеңдегі фольклор үлгілерін жинауда, әрі жариялауда, әрі зерттеуде болсын белгілі бір жүйеліліктің, дәйектіліктің нышандары қалыптаса бастағаны әрі отарлау мақсатта, әрі ағартушылық мақсатта жүргізілгені анықталды.

Бұл отарлау мақсатындағы фольклорлық еңбектер, бір жағынан, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын т.с.с. басқа елдерге, әсіресе орыс еліне әрі танытқыштық, әрі ақпараттандыру үлгісінде беріліп отырылды. Екінші жағынан, қазақ елін шығынсыз қалай отарлауға болады деген мәселеге зерттеушілер назарын аудара білді. Үшінші жағынан, қазақтарды тездетіп орыстандыру саясаты, негізінен, тіл арқылы, яғни орыс тілін меңгерту арқылы іске асатынын аңғарды.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды теориялық тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазан төңкерісінен кейін қолға алына бастады. Бұл кезеңде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын, сондай-ақ қазақ фольклорының жекелеген жанрларын зерттеуге көңіл бөлу өсті. Кеңестік фольклористикада фольклор мен әдебиеттің өзара байланысына ерекше назар аударылды. Бұл мәселені зерттеу жұмыстарының негізі сонау 1920-шы жылдары қалана бастады. Бұл кездегі ғалымдар көзқарастарында қарама-қарсы екі пікір қалыптасты: бірі – әдебиетте фольклордың ізі жоқ дегенге табан тіресе, енді біреулері – керісінше, әдебиетте фольклордың элементтері кездеседі дегенді алға тартты.

Сонымен қатар фольклордың теориялық мәселелері де зерттеле бастады. Мәселен, қазақ фольклорының әр түрлі жанрларының

өзіндік жеке ерекшеліктерін ажырату, саралау, сараптау т.б. жұмыстарының негізі қаланды. Көбінесе ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары т.б. тәрізді фольклор жанрлары қарастырыла бастады.

Қазақ фольклортану ғылымы тек Кеңестік дәуірде ғана түбегейлі қалыптасты деуіміз Қазан төңкерісіне дейін қазақ фольклоры жайында жүргізілген кейбір зерттеу еңбектерін жоққа шығармайды. Мәселен, Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Г. Потанин, П. Мелиоранский, Ә. Диваев т.б. тәрізді ғалымдар мен ағартушылардың жалпы қазақ фольклоры туралы, оның кейбір жанрлары жайында айтқандары бар. Әрине, мұнда пікірлер үлкен ғылыми зерттеу еңбектерінің міндеттерін атқармаса да, қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына үлкен әсер еткені күмәнсыз.

Мәселен, қазақ халық поэзиясын жинаумен зерттеуде Г. Потаниннің қосқан үлесін бағалағанда, ең алдымен, оның ертегі, эпосты зерттеуге қаншалықты мол еңбек сіңіргені көзге түседі. Г. Потаниннің жиған-тергендерінің арқасында фольклордың құрамы әлемнің жаратылысы, рудың шығуы туралы және қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, мысқыл-сықақ ертегі, аңыздармен толықтырылды. Салыстырмалы әдістің кемшіліктеріне қарамастан Г. Потаниннің қазақ, ұйғыр, монғол және Сібір мен Алтайдағы түркі тілдес халықтардың поэзиясындағы өзара жақындықты анықтауы да аса бағалы [31].

Халық мұрасын қолма-қол жинау арқасында, әрі халықтың өмірі мен әдет-ғұрпын ұзақ жыл бақылаудың нәтижесінде Ә. Диваев өзінің зерттеу жұмыстарына негіз етіп халықтан алынған дәйекті материалға сүйенді. Қазақ халық поэзиясын зерттеуші ғалымдар мен замандастары: В. Радлов, Г. Потанин, И. Березин, А. Васильев, П. Мелиоранский сияқты Ә. Диваев те қазақ поэзиясының ерекшеліктері туралы көп ізденді. Қазақ халық поэзиясының шығармалары басқа да халықтардың фольклоры сияқты «халық көзқарасының сәулесі», оның рухани бейнесі мен ұлттық характері екендігін ол жақсы түсінді [32].

1920-шы жылдардың басында қазақ халқының ауыз әдебиеті жайында көтерілген мәселелер баспасөз беттерінде үлкенді-кішілі мақалалар, зерттеулер түрінде жариялана бастады. Мұнда қазақ фольклорын жинау, жариялау, зерттеу, бағалау мәселелері көтерілді. Мұның өзі халық ауыз әдебиетін зерттейтін қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына негіз салды. Сол тұста қазақ фольклоры туралы жазылған кішігірім мақалалардан басталған фольклортану ғылымы идеология майданында таптық күрес, фольклордың тарихи және оның қоғамдағы рөлі жайында көтерілген мәселелерге белсене араласты.

Сол кездегі Кеңес үкіметі қолдауына сүйеніп, үстемдік алған солақай пікірлер Қазан төңкерісіне дейін жарияланған фольклор үлгілеріне:

1) шығыстан келді;

2) ұлтшыл-буржуазиялық көзқараста деп сынға алды;

3) халыққа қатысы аз;

4) феодалдық қоғамға бас иеді деп;

5) діни-шығыстық шығармаларға ғана назар аударады;

6) ғылымға буржуазиялық талап негізінде ғана келді;

7) қарапайым халық мәдени бағалықтарды қалыптастыра алмайды;

8) байлар үстемдігі;

9) тап тартысы тұрғысындағы т.б. сыңайдағы сыңаржақ пікірлер үстемдік етіп, фольклордың біржақты ғана зерттелгені де белгілі. Соның салдарынан да фольклорды зерттеу халықтың ұлттық ерекшелігін түсіну үшін қажет деп, сөз жүзінде мойындалған болса да, іс жүзінде фольклорды жинау мәселесіне арнайы қомақты еңбектер жазылған жоқ.

Идеологиялық күрестің негізінде қалыптаса бастаған Кеңестік қазақ фольклористикасы 1920 жылдардың өзінде-ақ төмендегідей мәселелерге айрықша көңіл бөлді:

1) ескі мәдени мұраны игеру;

2) халық ауыз әдебиетінің тарихын зерттеу т.б.

Ескі әдеби мұраның иесі үстем тап емес, еңбекші халық екенін дәріптеген таптық мақсаттағы мақалалар дені сол кездегі «Еңбекші қазақ», «Лениншіл жас» т.б. сияқты газет-журнал беттерінде жарияланды. Мәселен, Сәбит Мұқанов «Қазақ әдебиеті әм Ыбырай» деген мақаласын «Қызыл Қазақстан» журналының 1924 жылғы № 7-– 9 сандарында жариялайды. Мұнда халық ауыз әдебиеті әрі бай, әрі әдемі әдебиет дей отырып, оны тудырушы үстем тап емес, еңбекші халық мүддесін жырлаған жыршы-ақындар екенін айтады. Осы ретте С. Мұқанов халық әдебиетінің ең көрнекті өкілдері деп Орынбай, Шөже, Арыстанбай, Шал, Біржан, Ақан, Ыбырай сияқты ақын, жыршы, әншілердің есімін атай отырып, олардың шығармаларын әрі жинау, әрі жарыққа шығару жайын сөз етеді. Сондай-ақ ғалым Бейсембай Кенжебаев та «Абай өлеңдерінің 1923 жылғы басылуы туралы» мақаласында (Еңбекші қазақ, 1925, № 359– 360) халық ауыз әдебиетінің негізгі мұрагері еңбекші қазақ екенін айтады. Демек ескі мәдени мұраны таптық мақсатта халық мүддесіне сәйкес бағалап, таптық тілекке сәйкес зерттеу, пайдалану туралы мәселелер 1920 жылдардың өзінде-ақ көтерілді. Ал, ескі мәдени мұраның бәрін «халықтық» деп жарияламай, тек олардың ішінен ең асылдарын, идеялық және көркемдік сапасы жоғарыларын тек еңбекші таптың мүддесіне сай келетіндерін ғана таңдап алу мәселесіне ерекше назар аударуы т.б. – бәрі сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымында біржақтылық, асығыстық т.б. тәрізді кемшіліктерді тудырды. Қазақ фольклорын таптық тұрғыдан, еңбекші халықтың арман-мүддесі тұрғысынан зерттеп бағалау ісіне С. Сейфуллин [33] кейін 1920 жылдардағы С. Мұқанов, Б. Кенжебаев тәрізді біраз әдебиетші фольклористер назар аударды.

1920 жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының көтерген екінші бір үлкен мәселесі қазақ халық ауыз әдебиеті тарихын зерттеу болатын. Бұл мәселеге ерекше көңіл бөлген М. Әуезов қазақ фольклоры туралы бірнеше зерттеу жазды: «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (1922 ж.), «Қобыланды батыр» (1925 ж.), «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1927 ж.) т.б. Бұл еңбектерде: қазақ әдебиетінің даму жолдары, қазақ жазба әдебиетінің XVIII-XIX ғасырда қалыптаса бастағаны, бұл әдебиеттің алдында халықтың ғасырлар бойы жасаған бай халық ауыз әдебиеті жатқаны, ол кейінгі жазба әдебиеттің бастамасы екендігі т.б. сөз болады. Сонымен қатар М.Әуезов қазақ жазба әдебиетінің кейбір өкілдерінің шығармашылығы халық әдебиетімен тығыз байланыста екендігін дәлелдейді. Қазақ ауыз әдебиетін іштей жанрларға жіктейді, әрбір жанрдың өзіндік ерекшеліктерін сөз етеді. Қазақтың эпостық жырларына арнайы тоқталып, олардың белгілі бір оқиғаларға, әлеуметтік жағдайларға байланысты туғандығын көрсетеді

Қазан төңкерісінен кейін Кеңестік оқу ағарту саласында кадрлардың жетіспеуі өз алдына, тіпті оқу орындарындағы оқулықтардың жұтаңдығы сол кездегі қазақ зиялыларын толғандырған басты мәселелердің бірі болғандығы анық. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін де белгілі ғалым М. Әуезовтың «Халық ауыз әдебиеті туралы» мақаласы 1924 жылы «Жас қайрат (Ташкент) журналының 4 санында (Б.19) жарияланған [34]. Бұл мақалада автор уақыт өткізбей халық ауыз әдебиеті үлгілерін тездетіп жинап алуға шақырады. Халық ауыз әдебиетін жинауға қолайы бар адамдар, оқыған шәкірттерді тарта отырып, автор оларға қазақ елі тұрмысының ерекшелігіне орай ескі мұраны жан-жақты жинастыру міндетін жүктейді. Ғалым Мұхтар Әуезов халық әдебиетіне өлең, жыр, ертек, мақал, жаңылтпаш, бесік жырлары, діндар өлеңдер, үлгілі әңгімелер, жын, шайтан, аруақтар туралы айтылған әр түрлі хикаялар, халық дәрігерлігі, олардың пері, сиқыршылар, албастылар һәм басқа да осылар сияқты сөздердің бірсыпырасын жатқызады. Демек фольклорды өзінше іштей жіктей отырып, және оның алғаш анықтамасын да береді: «...халық әдебиетінде жоғарғылардың кім айтып, кім шығарғандығы, анық емесі мәлім болмайды. Ескі білетіндерден кім ұғып жаттап айтса, сол ие болып, бірден-бірге тапсырылып жүре береді. Ондай белгілі иесі болмаған сөздер жалпы халыққа ортақ мүлік есебінде қалып отырады.

Сондықтан жоғары айтылған адамның құлқына, тіршілігіне пайдалы, жалпы халыққа ортақ сөздер халық әдебиеті деп аталады»,-дейді [34, 42 б.]. Міне, ғалымның бұл пікірлері мақаланың ағартушылық мақсатта жазылғанын көрсетеді.

Сәкен Сейфуллиннің 1929 жылы «Қазақ әдебиеті туралы хат» атты мақаласы [35] да, негізінен, оқу-ағарту мақсатында жазылған. Автор қазақтың халық әдебиетін жинаушылардың көбейе бастағанын сөз ете отырып, елдің жаңа тұрмыс дәуіріне аяқ басқанын, мектеп, медреселері көбейгенін жазады. Автор қазақтың мәдениет, әдебиет тарихын зерттеу мақсаты Қазақстанның халық ағарту орындарының алдында тұрған ең басты мәселесі болу керектігін айтады. Ол үшін С. Сейфуллин: «Халық тарихын, әдебиет тарихын тәртіптеп жазып шығаруға әдебиет тарихының деректері керек. Болған тиісті мағлұматтар, біраз ескі мағлұматтар, біраз тарихи әдебиет деректері қазір қазақ университеті қарамағында бар. Бұл ескі мағлұматтар дегеніміз, тарихи әдебиет дегеніміз мыналар: ескі сөздер, билер сөздері, ескі батырлар әңгіме-жырлары, қиссалар, ертектері, неше түрлі өлеңдер, әдет-ғұрып жырлары, мәселен: беташар, ау-жар, тойбастар, бесік жырлары, жоқтаулар, айтыстар, ескі әңгіме-жырлар, аңшылық әңгімелері, бақташылық әңгімелері, бақсы әңгіме-жырлары, тағы басқа осы тәрізді әңгіме-жырлар»,-деген тәрізді фольклор үлгілері оқулық жазу үшін қажетті мәтін көзі боларын ескертеді. Ал, бұл жиналған фольклор үлгілері, С. Сейфуллин пікірінше, өз кезегінде университетте қазақ әдебиеті тарихынан оқылатын дәрістерге енеді, соңынан жеке оқулық кітап болып басылады. Демек С. Сейфуллин қазақ фольклорының барлық жанрларын бір жерге жинап, бастырудағы мақсаты – ол мектеп, медресе, университеттер үшін қажетті оқулық жазу екендігін анықтадық. Ендеше бұл үгіт-насихат құралын атқарған мақала әсерінен барып, сол кезде жиналған фольклорлық үлгілердің оқу-ағарту сипатындағы зерттеу жұмыстарына негіз қалағаны сөзсіз. Мақала соңында халықтық шығармаларды қайда жіберу керектігін де көрсететін Сәкен Сейфуллиннің Алматыдағы мекен-жайы көрсетілген. Бұл еңбектер қазақ фольклорын кеңінен, ғылыми тұрғыдан баяндауға арналған алғашқы зерттеулер екені сөзсіз.

Ендеше, 1920 жылдары дүниеге келген Кеңестік қазақ фольклортану ғылымы аз уақыттың ішінде көп жұмыстар атқарды. Қазақ халық ауыз әдебиетін дұрыс пайдалану, ескі мұраны бағалау, қазақ фольклорының тууы мен даму тарихын зерттеу жайында аса маңызды мәселелер көтерді.

1930 жылдары қазақ фольклортанушы ғалымдары көтерген енді бір мәселе – қазақтың жазушылары шеберлікті қазақ фольклорынан үйрену қажеттігі айтылуы. Мәселен, С. Мұқанов «Қазақтың пролетариаттық әдебиеті туралы» (1931 ж.) еңбегінде [36] социалистік жаңа заманды, екпінді құрылыстар, адамдардың еңбегін шабыттана жырлау үшін қазақ ауыз әдебиетіндегі «жыр» өлшемін ұсынады. Демек сол кездің өзінде-ақ С. Мұқанов халықтық әдебиеттен жазба әдебиетінің алары әлі де мол екендігін дәлелдеуге тырысқан. Дәлел ретінде қазақ фольклорының «Қобыланды», «Алпамыс» сияқты жырларында батырдың жорық, шабыс, айқас, тартыс кезінде көз ілеспес ерлік қимылдары «жыр» арқылы берілгендігін көрсете отырып, Кеңестік өмірді, ерлік, екпінді қимылды түйдектете жырлауда өлеңнің «жыр» түрі өте мәнді екендігін дәлелдейді. Осы арқылы әдебиетте халық поэзиясындағы «жыр» түрін қолдануды ұсынады.

Халық ауыз әдебиетінен үйрену мәселесін, сондай-ақ С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, М. Әуезовтер т.б көтерген. Олар : халықтың тіл байлығын, сөз саптау мәнерін; фольклордағы сюжеттер, фольклорлық образдарды пайдалану т.б. мәселесіне назар аударды.

1930 жылдардағы қазақ фольклортану ғылымының тағы бір көңіл аударған мәселесі – Кеңестік дәуірдегі халық шығармашылығы болатын. Бұл мәселеге сол кезде Одақ көлемінде Кеңестік партия мен үкімет ерекше мән беріп, қамқорлық жасады. Халық арасынан шыққан өнер иелеріне барлық жерде ерекше жағдай жасалғаны тарихтан белгілі. Әдебиетшілер мен фольклортанушылар Кеңестік халық поэзиясының көрнекті өкілдері: Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Шашубай сияқты ақындардың шығармасын зерттей бастады, әрі олардың шығармаларын оқу-ағарту мақсатында қолдануды көздеді.

Жалпы әлемдік фольклортануда әр халықтың фольклорын кімдер жинады дегенде, оның ұлттық ғалымдарын алға тарту үстем болса, Қазан төңкерісінен кейінгі Кеңестер елінде орналасқан партия жетекшілері мұның бастауында орыс ғалымдары тұрды деген біржақты пікірге бағыттап отырды. Кейбір ғалымдар фольклорды – халықтың көркем шығармалары деп те бағаласа, билеуші қайраткерлер ығымен жүрген енді біраз-ғалымдар Қазан төңкерісіне дейін шыққан фольклорлық еңбектерді маркстік-лениндік негізде қайта жазу керек деген ұйғарымды да күн тәртібіне қойды.

Қорыта келгенде, ХХ ғасырдағы Кеңес өкіметі тұсында жарияланған біраз мақалаларда, негізінен, фольклорды оқу-ағарту мақсатында мектеп, медресе, университетке қажетті оқулық, хрестоматия үшін пайдалану идеясын дұрыс көтерді. Ал, ескі мұраны бағалау тәрізді сипатта басылған мақалалар дені т.б. халық ауыз әдебиетін тарихын зерттейтін қазақ фольклортану ғылымының негізін қалауда игі әсер еткені күмән тудырмайды.