Мақалалар мен кіріспелер, алғысөздер

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы фольклор жинау ұлттық сана-сезімнің оянуымен, алғашқы ұлттық зиялылардың қалыптасуымен т.с.с. тығыз байланысты болды. Сондай-ақ демократиялық көзқарастағы орыстың ғылымымен, әдебиетімен, музыкасымен т.б. таныс болған қазақ зиялылары өз халқының тарихына, өзіндік мәдениетіне т.с.с. назар аудара отырып, оны бүкіл әлемге таныстыруды мақсат етеді. Сол себепті тек өздері ғана халық ауы з әдебиетін жинап қоймай, бұл іске олар орыс ғалымдарын да

тартуды мақсат етті. Соның нәтижесінде этнографиялық және фольклорлық материалдардың көп мөлшерде жиналуы іске асты.

Осы орайда баспасөз беттерінде басылым көрген фольклорлық мәтіндердің біразы түпнұсқасыз беріліп, олардың тек орысша аудармасы ғана сақталғанын да айтпасқа болмайды. Аударма жұмысы әрі қазақ тілін, әрі орыс тілін білетіндер тарапынан жүзеге асырылды. Кейбір басылымдардың кездейсоқ тосын мінез бен этнографиялық қызығушылық әсерін мол қабылдағаны байқалады.

Қазан төңкерісіне дейін фольклор үлгілерін жинаумен, әрі жариялаумен, көбінесе жеке ынталы азаматтар айналысқандары, олардың жұмыстары біраз ретте жүйесіз жүргізілгені белгілі. Дегенмен белгілі ғалымдар: Ә. Диваев, М. Ж. Көпеев, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, М. Әуезов, Ә. Бөкейхановтың т.с.с. бұл саладағы еңбектері жемісті болды.

Негізінен, зерттеу жұмыстары Мәскеу, Ленинград т.б. қалаларымен бірге орталық ғылыми мекемелерде, жоғарғы оқу орындарында т.б. фольклорды жинаумен айналысатын өлкетану музейлері тарапынан да жүргізіліп келді.

Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңде бұл сала да түбегейлі өзгерістерді басынан кешірді. Жаңа мәдени құрылыстың жолдары айқындала бастады. Халық санасында да өзгерістердің болуы ел өнерінің дамуына өзіндік жаңалық әкелуі т.б. – бәрі де фольклортанушылық жұмыстарға жаңа әдіс-тәсілдерді іздестіру қажеттігін негіздегені анық. Дегенмен зертеушілік жұмыстарды қайта құруға тұсау болған сол кезеңдегі Сталиннің жеке басына табыну екені де кейін өз бағасын алды. Бұл өз кезегінде фольклортану ғылымының дамуына кері әсерін тигізді. Фольклорға қатысты ғылыми тұжырымдардың өзінің теориялық негізін жоғалта бастауы күрделі кемшіліктерге әкелді. Қазан төңкерісінен кейінгі кеңес дәуірінде шыққан еңбектерде И. В. Сталин бейнесінің маңыздылығы ерекше дәріптелуі, көпірме мақалалардың етек алуы т.б.- бәрі де кеңестік дәуірде фольклорды зерттеуге теріс әсерін тигізгені анық. Сондай-ақ соғыс қарбаластарының да фольклорды жинау, жариялау, әрі зерттеу жұмыстарын көп тежегені күмәнсыз.

Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ ССР Ғылым академиясы құрылды, Әдебиет институты ашылды. Қазақ ауыз әдебиеті мәселесіне арналған зерттеулер негізінде ғалымдар: Ә. Марғұлан, Н. Смирнова, Е. Ысмайылов. М. Ғабдуллиндер докторлық диссертациясын қорғаса, қырық шақты ізденушілер филология ғылымдарының кандидаты ретінде өсті.

Соғыстан кейінгі жылдарда қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу саласындағы аса мәнді жетістік - «Қазақ ауыз әдебиеті тарихының» бірінші томының жариялануы болды. Бұл үлкен еңбек қазақ фольклортанушы ғалымдардың қазақ фольклорын, оның әр алуан жанрларын зерттеу саласындағы көп жылғы ғылыми ізденістерінің қорытындысы іспетті болды. Баспасөз бетінде жарық көрген фольклорға қатысты мақалалар ең алдымен алуан түрлі ерекшелігімен көзге түседі. Олардың бірінде – этнографиялық сипат басым болса, екіншілерінде- таза фольклор нұсқасын ғылыми түсініктемесімен бірге жариялау іске асты, ал енді бірінде бұл үлгілерді тек үгіт-насихат, ақпарат көзі ретінде қарастыру басым болды.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды социалистік қоғамның негізін қалауда идеология құралы, үгіт-насихат көзі т.с.с. етіп алуы – бәрі де сол кезеңдегі қазақ фольклортану ғылымы ерекшеліктерін айқындауда алдымен ескерілуі керек деп санаймыз. Қазан төңкерісінен кейін қоғам дамуында жаңа дәуір идеологиясының үстемдік еткені белгілі. Басқа да өнер салалары тәрізді фольклордың дамуында да жаңа кезең басталды. Демек соны сипаттағы кеңестік өнердің қалыптасуына негіз қаланды. Социалистік талаптар өнер бойында жаңа мазмұн мен жаңа фольклордың, кеңес адамдары үлгі тұтуға лайық саналған жаңа бейнелердің т.с.с. тууына әкелді. Коммунистік партия халықты социализм жолындағы күреске жұмылдырумен бірге қоғамның кез-келген саласында, яғни ғылымда, білімде, мәдениетте де т.с.с. соны көзқарас бастаушысы, ақылшысы, кеңесшісі т.б. болып саналғаны тарихтан мәлім. Бұл өзгеріс атаулыларының бәрі бірден Қазан төңкерісінен кейін бірте-бірте экономикадағы, әлеуметтік құрылымдағы т.б. түбірлі өзгерістер негізінде пайда бола отырып, халықтар санасына түбегейлі ықпал еткені анық.

ХХ ғасыр басында халық ауыз әдебиетін жазба әдебиеттен бөліп қарастырған А. Н. Белослюдов мақаласы басылды [53]. Қазақ халқының жай-күйін, әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін сипаттаған т.б. А. П. Седельников мақаласы да жарық көрді [54]. Белгілі Қазан университетінің профессоры Н. Ф. Катанов халық әдебиеті үлгілерін жинаған, зерттеген. Сондай-ақ оларды орыс тіліне аударып, түрлі ғылыми түсініктер жазып, бастырған. Әсіресе М. П. Бекимовтың қазақ эпосы, Ә. Диваевтың тарих, этнография, фольклор, Н. Пантусовтың қазақ фольклоры турасындағы зерттеулеріне Н. Ф. Катановтың алғысөз жазып, бастырып шығаруға ат салысқаны белгілі [55]. Н. Катанов тарапынан жазылған мақалалар дені, көбінесе фольклорлық үлгінің жазылынып алынуына қатысты құнды паспорттық деректерді берумен қатар, әр кітаптағы фольклорлық мәтіннің мазмұнын да жариялауға арналды. Сондай-ақ олар жөнінде баспасөз бетінде мақала-хабарлар беріп отырған.

С. Торайғыров «Айқап» журналында жарияланған мақаласында «Алпамыс» жырында кездесетін ертегіге тән мифтік белгілерге, образдар жүйесіне назар аударады [56]. Мәселен, жырда кездесетін: жетібас, айдаһар, пері қыз, жалмауыз кемпір, дәу т.б. бейнелеріне тыңдаушы халықтың көздерін жұмып, нанып, мейірлері қанып т.б. мүлгісіп отыратыны сөз болады. Әсіресе жыр тілінің тазалығына, бөтен сөзбен былықпағандығына көңіл бөлінген.

Белгілі фольклортанушы Ә. Диваевтың қазақ фольклорын жинау, жариялау, зерттеу қызметі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталатыны белгілі. Ә. Диваев жүзден аса әр түрлі мақалалар жариялады [57]. Қазақ фольклорына, жалпы әлемдік фольклорға тән басты ерекшелік- бір үлгінің бірнеше нұсқасы болатынын Ә. Диваевтың салыстырмалы зерттеу әдісін қолдану арқылы анықтағаны мәлім [58]. Мәселен, Ә. Диваев эпосты халықтың ұдайы сүйіп жырлап келе жатқандығын жазады. Ол батырлар жайындағы эпикалық жырларды ақындар: «... кешкі мезгілде киіз үйге жиналған көп адамның алдында орындайды. Сонан жыр айтуды таң атқанға дейін созып, жалғасын келесі кеште қайтадан бастайды»,- деп жазады. «Қобыланды» сияқты көлемді жырды үш түн бойы айтады екен [59]. Оның халық ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап бастыруының арқасында қазақ фольклорының мол, алуан түрлі екендігі анықталып, «ол халық өмірін, халықтың рухани ерекшелігін жан-жақты білу үшін қажет айғақ болып отырғандығы» белгілі болды [60].

Фольклорды жинау жұмыстары халықтың жаңа өмір құру жолындағы берекелі істерімен тікелей байланысты болды. Ал, көпшіліктің творчестволық өсу белсенділігі фольклористерге ерекше әсер етті. Халық ауыз әдебиеті нұсқаларын жинау жұмыстарымен бірге 1920 жылдары оны зерттеу мәселелері де қолға алына бастады. Мәселен, ғалым И. Чеканскийдің «Қазақ поэмасы «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» деген мақаласы бар. Мақалада автор жырдың «сюжет паралеллін» тексергісі келген. И. Чеканский жырды басқа үлгілермен салыстырып зерттеген. 1920 жылдардағы бұл салыстырмалы әдіс Қазан төңкерісіне дейін халық ауыз әдебиеті жөніндегі еңбектерде де белгілі орын алған жай еді. И. Чеканский өз еңбегінде салыстырмалы әдісті қолдана отырып, халықтық шығарманы іштей кішігірім мотивтерге бөліп-бөліп қарастырған. Біраз мотивтердің бір-біріне ұқсас келуінен И. Чеканский «Алпамыстың» алғашқы негізі «Қозы Көрпеш» болуы керек деген қорытындыға келеді [61]. Бұл сияқты байымдау қазақ эпосының дәстүрінде бар екі шығарманың мотивтерінің ұқсас болып келуінен туған. Мәселен, «Қозы Көрпештің аты алтын ермен ерттелген» делінсе, «Алпамыс батырдың аты алтын ермен ерттелген» деген сияқты салыстырулар бар [61, 54 б.].

1989 жылғы 14 мамырда КСРО Жоғарғы Сотының қаулысымен Әлихан Бөкейханов қайта ақталғаннан бері [62], ғалымның қазақтың тарихына, экономикасына, тілі мен әдебиетіне арналған [63] т.б. еңбектері өз алдына жеке сараланып зерттеу нысаналарына айналса да, қазақ фольклортану ғылымына қатысты жазғандары арнайы зерттелмегені мәлім. Сол олқылықтың орнын толтыру үшін, Ә. Бөкейхановтың ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлттық қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуына қосқан өзіндік үлесін айқындауды жөн көрдік.

Ә. Бөкейханұлының әдебиеттану тұрғысынан жазылған еңбектері [64] ғалым Д. Қамзабекұлы тарапынан жан-жақты қарастырылады [65]. Бұл зерттеуде Ә. Бөкейханұлының алғашқы еңбектерінің бірі ретінде «Женщина в киргизкой былине Кобланды» атты мақаласы сарапталған. «Туркестанские ведомости» газетінің бірнеше санында жарияланған. Ә. Бөкейхановтың әйгілі «Қобыланды» жырындағы әйел бейнесі» деп аталған мақаласы [66] белгілі ғалым С. Қасқабасов тарапынан жан-жақты талданып, сол кездегі қазақ фольклористикасы үшін аса маңызды бірнеше мәселе көтерілгенін жеріне жеткізе айтылып: «Бұлар эпостың тарихилығы, «Қобыланды» жырының шығу мезгілі, қазақ фольклорының түрлері, жыршы және оның шеберлігі, қоғамдық ой-санасының жырда көрініс табуы, «Қобыланды» жырындағы әйелдер бейнесі, олардың атқарып отырған идеялық қызметі. Осындай ғылыми мәнді проблемаларды автор сол кездегі әлеуметтік, моральдық мәселелермен ұштастыра қарастырған», - делінген [67].

Мақала авторы қазақ тұрмысы мен мәдениетіне ислам ықпалының күшеюін, жырдағы әйелдер бейнесін талдау арқылы дәлелдеген. Ең алдымен автор мақалада халық шығармашылығын мазмұн мен пішін, түр жағынан әр түрлі болатынын сипаттап кетеді. Бұлардың біразы жиналса да, біразы әлі жиналмағаны, олардың о басында эпикалық пен лирикалық өлеңдерге жататыны сөз болады. Әрбір эпикалық та, лирикалық өлеңдер бойында айтушының субъективті ерекшеліктерін, яғни оның өмірге деген көзқарасы, арманы мен мақсаты т.б. аңғарылатыны да сарапталған. Және де осы қасиеттері үшін қазақтар өз өлеңдерін жоғары бағалайтыны да, бір де бір той, бір де бір ас жыршыларсыз өтпейтініне де автор дұрыс көңіл бөлген. Демек сол кездің өзінде-ақ Ә. Бөкейханов халық шығармашылығының эпикалық та, лирикалық түрлері бар екенін, олардың негізгі белгісі лиризм мен тарихилық екенін, үлгінің қандай жағдайда орындалатынын, кімдер орындайтыны, олардың субъективті көзқарасы болатынын қысқаша түсіндіру жүзеге асқан.

Одан әрі автор тікелей «Қобыланды батыр» жырындағы әйелдер бейнесін талдаудан бастайды. Мұндағы Құртқаның өзі, оның шешесі Көктен кемпір бейнесінде шамандық түсінік молырақ сақталғандығы сөз болады. Сол себепті бұл бейнелер көнелеу болып саналған. Мәселен, Құртқаның алда не болатынын күні бұрын болжай алатын қасиетін көне замандағы шамандық сананың жемісі деп қарастырған. Сонымен бірге Құртқа бейнесінде исламның тағдырға мойынсұну, күйеуіне қарсы шықпау туралы шарты да айқын көрінеді. Ендеше қазақ әйелдері тағдыры арқылы қоғамдағы көне саналардың бір орында тұрмай, өзгеру ерекшеліктерін т.б. алғаш сөз қылу – сол кездегі фольклортану ғылымы үшін үлкен жетістік болды. Белгілі ғалым С. Қасқабасов сөзімен түйіндесек: «Мақаланың авторы қазақ тұрмысын, мәдениетін, әсіресе фольклорын жетік білетін және орыс әдебиеті мен мәдениетін жақсы меңгерген адам ретінде «Қобыланды батырдағы» әйелдер тұлғасын өзінен бұрынғы авторлардан өзгеше талдаған. Ол қоғамдық ой-сана мен әйел тағдырын ұштастыра қарастырған, сөйтіп қазақ фольклортану ғылымда тұңғыш рет эпостағы әйелдер бейнесін жеке адамның бас бостандығы тұрғысынан зерттеген. Бұл, сөз жоқ, ХІХ ғасырдың аяқ кезіндегі ғылым үшін зор табыс», - деген тұжырым, мақала авторы тарапынан Ә. Бөкейхановтың зерттеушілік қызметіне берілген жоғары баға демекпіз [67,141 б.].

Бір қызығы ғалым В. М. Сидельников кітабында осы аты аталған мақала авторы есебінде Ә. Диваев есімі көрсетілген [68]. Шамасы, Кеңес үкіметі тұсында шыққан бұл кітапта Ә. Бөкейханов есімі аталмай, оның орнына Ә. Диваев көрсетілуінің өзіндік себебі ғалым Ә. Бөкейхановтың 1937 халық жауы деген негізсіз үкіммен ату жазасына кесілген КСРО Жоғарғы Соты әскери коллегиясының қаулысы әсері еді. Сондай-ақ «Туземец» деген бүркеншік атпен шыққан мақаланы Ә. Диваевтікі деп шатастыру да бар. Сондықтан да осы кітаптың басқа да жерлерінде де Ә. Бөкейханов есімі еш аталмайды.

Ғалым Д. Қамзабекұлы Ә. Бөкейханұлының 1915 жылы «Қазақ» газеті бетінде «Қара Қыпшақ Қобыланды батыр» жырына жазған пікірін сараптайды: «...бірінші, қаламгер фольклор заңдылығын ескермегендей көрінгенімен, негізі ауыз әдебиеті шығармаларының тарихилығы мен соған сәйкес (яғни, дәуірдің суретін көрсететін) көркемдігіне жіті назар аударған, ал бұл сол кез үшін әдебиетті танудағы үлкен жетістік еді; екінші, мақала авторлық әдебиет туған кезде жазылғандықтан, Әлиханның аталған жырға қатысты мәселені нақты адамнан сұрағанына бірыңғай «фольклор заңдылығы» тұрғысынан қарауға да болмас; үшінші, қалай дегенде зерттеу иесінің жыр мәтіндеріндегі «саф» пен «қоспаны» саралауын өзіндік әдеби-эстетикалық тұжырымы болғандығымен түсіндіреміз» [65,72 б.]. Жалпы Ә. Бөкейханұлының жоғарыдағыдай фольклорлық мұраларға пікір айтып, өзіндік талдау-талқысына т.б. салуына, бір сөзбен айтқанда, фольклортану жолына түсуіне себепкер кім десек?! Өмірбаяндық деректерде де [69], кейінгі жазылған зерттеу мақалаларында да [70] белгілі фольклортанушы ғалым Г. Н. Потанин есімі жиі аталуы т.б. – бәрі, сөз жоқ, Ә. Бөкейханұлының фольклортанушы ғалым болып қалыптасуында аталған ғалым еңбегінің әсері мол болғандығын танытады.

Жалпы Ә. Бөкейханұлының ХХ ғасырдың басындағы қазақ фольклортану ғылымына қатысты жазылған 10 шақты еңбегі бар. Олардың бірі – табиғат құбылысы, жыл мезгілдері туралы космологиялық түсініктер мен жыл басы – наурыз айы туралы жазылған «Жаңа жыл» атты мақаласы [71]; екіншісі – «Қара Қыпшақ Қобыланды» атты сын-мақаласы [72]; үшіншісі – «Ер Тарғын», «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» атты жырларды өңдеп бастырған кітаптары [73]; төртіншісі – белгілі зерттеуші А. Байтұрсынұлының жинап, өңдеп бастырған «Ер Сайын» мен «23 жоқтау» кітаптарын саралап, алғысөзін жазғандары [74] т.б. бұлардың бәрі дерлік Ә. Бөкейханұлының «Қыр баласы» деген бүркеншік атымен жарияланған.

Ә. Бөкейханұлы 1913 жылы «Қазақ» газеті бетінде белгілі фольклортанушы ғалым Г. Н. Потанинге арнап мақала жазды. Мақалада Г. Н. Потаниннің туған жылы, жері, қай жерде, кіммен бірге оқығандығы, қандай қысым көріп, қанша мерзімге сотталғаны, қазақ фольклортану ғылымы үшін атқарған қызметі т.б. турасында берілген бағалы дерек көздері мол берілген. Сондай-ақ ХХ ғасырдың басында фольклор үлгілерін қай жерлерден жинастырғандығы хақында мәліметтер де келтіріледі: «Осы келер жаз (яғни 1914 ж.-Н.Ж.) Потанин Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын өзені бойына барады. Июнь басында «Қоянды» жәрмеңкесінде болады. Тоқырауында жаздай жатып, қазақты аралап көрмекші, қазақтың ертегі, жұмбақ, мақал, ескі жақсыларының сөзін жинамақшы»,- делінген [75].

Ә. Бөкейханұлы сонымен қатар Г. Потаниннің қай жанрларды жинайтынына назар аудартумен бірге, осы істе қандай мақсат көздейтініне де көңіл бөлгізеді: «Потанин дүниедегі тілдердің бәрінде айтылған неше жұрттың іргелі мақал, өзге сөздерін қарастырып, сонан қай жұрт қай жұрттан өнеге-үлгі алғанын шығарып отыр» [75, 37 б.]. Демек зерттеуші Г. Потаниннің фольклорды типологиялық тұрғыдан зерттеу әдісін меңгергендігі, түсінгендігі, білетіні т.б. танылады. Одан әрі Ә. Бөкейханов жиналған фольклорлық нұсқаларды әрі жүйелеу, әрі сараптау керектігін де Г. Потаниннің фольклортанушылық еңбегінен мысалға келтіре отырып, басқаларға үлгі-өнеге ретінде ұсынады.

Сондай-ақ қазақтар арасында «ақ боз ат», «жеті қарақшы» туралы айтылған түрлі аңыздарды моңғолдың Шыңғыс хан төңірегінде өрістеген үлгілерімен салыстыра отырып, түбі бір төркіндестіктің, ұқсастықтың т.б. бар екеніне дұрыс назар аудартады: « ... Осы «ақ боз ат», «жеті қарақшы» туралы айтылған сөздерді күншығыста неше жүрт неше түрге салып сөйлеп жүр. Бұрынғы уақытта адам баласы аспандағы жұлдызға, күнге, айға табынған. Тегі қазақтың «жеті қарақшы», «ақ боз ат» деген сөздері бұрынғыдан қалған ертедегі сөз ғой. Жылда құрбанға шалып тауыспайтын тәңірі Шыңғыстың «ақ боз» атының ертегісі мен қазақ ертегісі бір тұқымдас ғой»,- деуінен [75, 38 б.], Ә. Бөкейханұлының фольклорлық мәтіндерді зерттеу әдістерінің бірі – тарихилық зерттеу әдісімен де таныс болғандығы анықталады.

1914 жылы Қазанда «Үміт» баспасынан «Қара Қыпшақ Қобыланды батыр» жыры басылым көргені, оны Қостанай уезі, Қарабалық болысының қазағы Біржан Толымбайұлының жырлауынан Махмұдсұлтан Тұяқбайұлы қағазға түсіргені белгілі. Міне, осы шыққан кітапқа Ә. Бөкейханұлы «Қазақ» газеті бетінде арнайы сын-мақала арнайды [76]. Сонымен бірге 1914 жылы Троицк қаласы баспасынан «Қара Қыпшақ Қобыланды» жырының енді бір нұсқасы жарық көреді [77]. «Айқап» журналында (1914, №23, Б. 327-328 ) бұл жырды ел аузынан жазып алған С. Торайғыров екендігі туралы дерек келтіріледі.

Ә. Бөкейхановтың «Қара Қыпшақ Қобыланды» сын-мақаласы іштей 7 бөлімнен тұрады да, басы Абай Құнанбаевтың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өлеңіне көңіл бөлумен басталады. Міне, осы үзіндіден біз Ә. Бөкейханұлының фольклорды сөз өнері деп қарастырғанын сараптаймыз. Еңбектің басы, бірінші бөлімі сәл мазмұндау үлгісінде бастау алады да, жырдағы Көклан кемпір, Қобыланды, Қараман, Көбікті бейнелері т.б. қысқаша талдауға түседі.

Ә. Бөкейханұлы Қара Қыпшақ Қобыланды батыр бейнесінің «Едіге» жыры ішінде де кездесетінін еске сала отырып, Шәкәрім Құдайбердиевтің «Түркі, қырғыз, қазақ һәм хандар» шежіресі мен Ш. Уәлиханов еңбегі негізінде аталған батырдың XIV ғасырда өмір сүргенін дәлелдеуге тырысады: «... Бұл Қобыландының ісі XIV ғасыр ортасы болуға лайық (Қара: Шәкәрім шежіресі, Б. 78). Тоқтамысқа болысқан Литва князь Витовты Воркесла өзені бойында (бұл Полтава губерниясында Днепр саласы) Ақсақ Темірдің қолбасшысы Едіге алған. Бұл соғыс 1399-шы жылы болған (Қара: Шоқан кітабы, 71-б). Бұған қарағанда Едіге Тоқтамыстан кеткен соң Ақсақ Темірге қолбасы болған болса керек. Мұнан көрінеді: Қобыландының Тоқтамыс, Едігелермен замандас болғаны»,-делінген [78]. Міне, бұдан біз ғалым Ә. Бөкейханұлының фольклорға тарихи дерек көзі ретінде қарағанын анықтаймыз.

Сонымен қатар «Қобыланды» жырындағы қалмақ ханы Қазанның Қобыландыдан бұрын болғанын Шәкәрім шежіресіне сүйене отырып, екеуінің арасында, яғни қалмақ ханымен соғыстың болуы мүмкін емес деген т.б. түйінге де ойысады: «...Жоғарыда жазғанымнан анық болар: «Қобыландыда» ақын қосқан, тарихқа тура келмейтін көп қосымша бар. Қазақ тарихына пайдалы сөз «Қобыландыда» аз көрінеді», - деуінен [78, 174 б.], біз ғалым Ә. Бөкейханұлының фольклорды (эпосты) кейде тура тарих көшірмесі деп қарастырғысы келгенін де көреміз. Әйтсе де ауызекі шығарма болғандықтан, фольклордың түр жағынан, мазмұн жағынан, формасы болсын т.б. өзгеретінін, түрленетінін, дамитынын, ғұмырнамалық тұтастануды бастан кешіретінін т.б. ескермеген тәрізді [79]. Бұл Ә. Бөкейханұлының арнайы фольклортанушылық білімі болмауынан жоғарыдағы пікірді айтуға себепші болса керек.

Ғалым Ә. Бөкейханұлының фольклорды халықтың мәдениет тарихының көзі деп қарағаны мәлім. Мәселен: «...Бес ауыз өлеңде жұрт салты айнаға түскендей көрініп тұр. Жеккен арба, болдырған ат, жемтік іздеп ұшқан қарға, өрмек тоқыған қатын, жылаған бала, қайғырған ару- бәрі мұнда бар,- дей отырып, - «Қобыландыда» бұл сияқты дәмді сөз жоқ десек, адасқан болмаймыз. «Қобыланды» кейінгі айтушының тепкісін көп көріпті. Бұл айтушылар өз жандарынан көп сөз қосқан», - деуінен [78,174-175 б.], біз ғалымның кейінгі айтушылардың нұсқаны өзінше өзгеріске түсіргенін ұнатпағанын аңғарамыз. Демек бұл нұсқаны «Қобыланды» жырының жеке бір нұсқасы деп те қарастырмағанын дәйектейміз.

Ал, ғалымның мына бір пікірінен: «Міне, осындай «тілге жеңіл, жүрекке жылы, теп-тегіс жұмыр келген айналасы» деген Абай сынына жанасатын өлең мынау беттерде, - дей келе, қазақта «Қобыландыны» шығарған кісі тегінде жақсы ақын екен» - деген сөз осы өлеңдерге қарап айтылған болар», - деуінен [78, 177 б.], біз Ә. Бөкейханұлының алғашқылардың бірі болып, фольклордың көркемдік ерекшелігіне де баса назар аудартқанына көз жеткіземіз. Бірде ғалымның: «Қобыландыда» жақсы өлеңдердің қосағына көп дәмсіз өлеңдер қосақталған көрінеді. «Қобыландыны» қайта басқанда, бұл сары-ала сөздерді шығарып тастаған жөн»,- деуінен де, зерттеушінің фольклор үлгісін кейінгі түрлі «қоспа» делінгендерден арылту талабы шаң береді [78,177-178 б.] .

Міне, мұнда әлемдік фольклортану ғылымында фольклор үлгілерін бастырғанда, ешбір өзгерістерге, өзгертулерге түсірмей, көркемдігі төмендігіне қарамай т.б. сол қалпында жарыққа шығару керектігі турасында қалыптасқан негізгі принциптеріне сай емес пікір айтуы т.б. – бәрі, сөз жоқ, белгілі бір ғылым саласының түрлі кезеңде түрлі ауытқуларға ұрынуы мүмкіндігін айғақтайды.

Ғалымның енді бірде: «...кітапты қайта басқанда Қобыланды батырдың өзінің суретін де, атының суретін де жырдағы жазуға дәл қылып басу керек. Тайбурылды тяжеловоз боз айғырға айырбастағанға қазақ көзі ұялады», - деуінен [78, 178-179 б.], біз ХХ ғасырдың басында фольклор үлгілерін кітап етіп бастыру ісінде белгілі бір жүйеліліктің, ғылыми көзқарастың т.б. қалыптаса бастағанын көреміз.

Бұлардан бөлек Ә. Бөкейханов 1923 жылы «Темірқазық» журналының №1 санында ғалым Ә. Диваевтың 1922 жылы жарық көрген «Бекет батыр», «Мырза Едіге» жырларын қысқаша талдап кетеді. Бұл эпостық жырларда сөз болатын оқиғаны, бейнелерді қазақтың белгілі бір тарихи кезеңімен байланыстыра, салыстыра қарастырады. Сөйтіп олардың тарихта болғандығын дәлелдейді. Және де бұларды мектепте балалар оқитын кітаптардың қатарына жатқызады.

Сөз соңында, ғалым, Ә. Бөкейханов ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ эпосы мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдарымыздың бірі болды. Ол қарастырған негізгі аспектілер: эпостың тарихилығы, қазақ фольклорының түрлері, шығу мезгілі, жыршы мен оның шеберлігі, қоғамдық ой-сананың жырда көрініс табуы, бейнелер, олардың атқарған идеялық қызметі, үлгінің көркемдік ерекшеліктері т.с.с. - әлі де қазақ фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ, және сол дәуірдің жетістігі болып саналатыны сөзсіз.

1925 жылы РКП(б)-ның Семей губерниялық комитеті Атқару комитетінің органы ретінде шығып тұрған «Таң» журналының 1-санында (119–120 б.) және 2– санында (115–118 б.) Мұхтар Әуезовтың «Қобыланды батыр» деп аталатын көлемді зерттеу мақаласы жарияланды [80]. Мұнда автор эпос дамуында халық қиялы мен арманының атқаратын танымдық, тәрбиелік қызметтеріне баса назар аударған. Мәселен, ғалым Мұхтар Әуезов: «Қобыланды әңгімесі - ел қиялының сондайлық қылып көтерген, келістіріп суреттеп шеберлеп әңгімелеген сөзінің бірі. Шеберлеп әңгімелегені барлық батыр әңгімесінің ішіне кіретін адамдардың мінез-қалпын толық қылып шығарудан, батыр жорығын сұлу қылып жырлауынан білінеді. Тағы да батыр пішініне ел мінезін сыйғызып, ел тілегі мен үмітін батыр өзінің көлеміне шеберлеп сыйғызғанынан білінеді», – дейді [80, 49 б.]. Демек ғалым Мұхтар Әуезов фольклорды сөз өнері ретінде білген. Одан әрі ғалым жырдың түп негізін тарихи оқиғалармен салыстыра қарауға баса назар аударды. Мәселен, ғалым: «Қобыландының үлкен жорығы Қазан қаласына аттанудан басталады. Ел жыры Қобыландыны Қазан қаласымен соғыстырады. Қобыландының батырлық әңгімесі ел өлеңінде осы уақиғаның айналасында болады. Біз ел әңгімесінің осы жерін тарихтың қай кезіне келетінін тексермекшіміз», – дейді [80, 49 б.].

Міне, бұл тараптағы ғалым Мұхтар Әуезов пайымдаулары сол кездегі фольклортану ғылымында орын тепкен «тарихи мектеп» концепциясына негізделген. Бұл «тарихи мектеп» теориясы негізін ХІХ ғасырда ғалым В. Ф. Миллер қалады. Мұнда фольклор шығармаларының түп төркінін тарихтан іздестіру мәселесі тұрды. Яғни эпостық жырлар бойында кездесетін кейіпкерлердің қалайда өмір сүрген дәуірін және прототипін іздеу керектігі айтылды. Мақалада ғалым Мұхтар Әуезов Қобыландыны Алтын Орда заманында жасаған осы аттас тарихи адаммен байланыстыра қарастырады. Ал, мақалада Қобыланды мен Құртқаның тұлғасын кең салыстырып, олардың ұнамды тәрбиелік мәнін ашуы – бәрі ғалымның фольклорлық бейнені әдеби образ ретінде қабылдауынан туғаны анық.

Біраз эпостық жырларға қарағанда «Қобыланды батыр» үлгісі біраз зерттелді. Жоғарыдағы М. Әуезов мақаласынан бөлек, С. Сейфуллин, С. Мұқанов, А. Орлов, Б. Кенжебаев, Қ. Жұмалиев, М. Ғабдуллиндер де қарастырғаны белгілі [81]. Бұлар өздерінің еңбектерінде, көбінесе жырдың әдебиеттік жағын, маңызын, көркемдік ерекшеліктерін қарастырды. Сондай-ақ олар жырдағы оқиға, образдар жүйесі, жер-су аттары т.б. қай кезде, қандай тарихи кезеңге байланысты туды деген мәселелер төңірегіне ерекше көңіл аударды. Бұл мәселе бойынша алғаш пікір айтқан М. Әуезов жоғарыдағы еңбегінде «Қобыланды батыр» жырын XVII ғасырда туды дей отырып, дәлел есебінде, оқиға негізінде орыс патшасы Иван Грозныйдың Қазан қаласын 1552 жылы өзіне бағындыруы жатыр деген ұстанымын белгілейді. Кейіннен бұл пікірді С. Мұқанов пен Қ. Жұмалиев те өз еңбектерінде қолдап шығады. Алайда бұл пікірдің теріс екендігін М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев өздері де анықтап берді. Ең алдымен Қобыланды жырындағы Қазан қаласын Иван Грозныйдың алуымен байланысты туды деушілік тарихи шындыққа жатпайтындығы ашылды. Батырлар жырында жер-су, қала аттарын қарап, белгілі бір тарихи дәуірді үнемі іздей беруге болмайды. Мұндай жер-су, қала аттары батырлар жырының қандай тарихи жағдайларға байланысты туғандығын көрсетерлік ғылыми дәлел болмайтындығы және де ондай әдіс халықтық мұраларды тексерудің әрқашан да ғылыми дұрыс жолы еместігі белгілі. Сол тұста фольклордан тарихтың ізін, тарихи оқиғаның белгілерін көп іздеу орыстың тарихи мектебінің әсерінен туғаны сөзсіз. Бұл мектептің негізін салушы орыс ғалымы В. Ф. Миллер халық әдебиетін, әсіресе батырлар жырын зерттегенде, сол үлгілерде кездесетін жер-су, қала аттарына сүйеніп, оларды тарихи дәлел етіп алды. Осының негізінде барып, ол жырдың шығу себебін, тарихи дәуірін белгілеуге тырысқан. Демек батырлар жырынан тарихи оқиғаны іздеу дұрыс емес, ол тек тарихи жырда ғана сақталады. Рас, батырлар жырының оқиғасы өмір шындығынан алынады, дегенмен бұл шындықты жыршылар топшылап жырлайды, образдар жасайды. Сол образдар арқылы өмір шындығын елестетуге тырысады. Сонымен қатар жыршылар тарихи деректердің орнын ауыстырып та жібереді. Міне, мұның бәрі фольклордан тарихи оқиғаның іздерін көп іздеу дұрыс еместігін көрсетеді.

Дегенмен, ХХ ғасырдың 20-шы жылдардағы Мұхтар Әуезовтың бұл мақаласы өз кезі үшін ғылыми методологиялық негізге сүйеніп жазылған алғашқы мақалалардың бірі болды. Сондай-ақ зерттеушінің қазақ эпостану тарихында жырды зерттеудің тарихи-салыстырмалы әдіс-тәсілдерінің негізін қалаушылардың бірі болғаны сөзсіз.

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортанушы ғалымдары өздерінің фольклоршылдық қызметін 2 бағытта жүргізген: әрі батыстық, әрі ұлттық. Біріншісі, бұл батыстық көзқарастағы фольклортанушылар: В. Радлов, Г. Потанин, Ә. Диваев т.б. Бұлар, көбінесе өз қызметтерін танымдық, информациялық т.б. мақсатта жүргізді. Және де әркімнің меңгерген мамандықтарына сәйкес фольклорды дерек көзі ретінде қарастыру басым болды. Мәселен, В. В. Радловтың белгілі тілші, тюрколог екені белгілі [82, 203-204 б.]. Сондықтан ол фольклорды көбіне тілдік дерек көзі ретінде пайдаланды. Ал, Г. Н. Потаниннің орыстың мифологиялық мектебінің өкілі болғандықтын, көбінесе фольклордың ең көне жанры деп қарастырылатын аңыз бен ертегілерді дерек көзі ретінде жинағаны белгілі [83, 224-272 б.]. Ә. Диваев болса, этнограф ғалым болғандықтан, фольклорды көбінесе халықтың тұрмысын, мәдениетін, мінез-құлық ерекшелігін тану үшін жинастырған [84,317-353 б.]. Екінші, ұлттық бағыттағы ғалымдар: М. Ж. Көпеев, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедұлы, Ә. Бөкейханов, М. Әуезов т.б. Бұлар фольклорды қазақ халқы бойындағы ұлттық сезімді, салт-сананы ояту, ұлттық ерекшеліктерді, ұлттық тарихты, тілді мәдениетті т.б. басқаларға таныту мақсатында еңбек етті. Жалпы фольклортанушылық жұмыстың белгілі мақсат көздеп жүргізілуі т.б. - бәрі де әрі көлемі, әрі мазмұн жағынан бай, ешкімге ұқсамайтын, өте сирек кездесетін, фольклордың барлық жанрларын қамтитын материалдардың қағаз бетіне түсуі мен баспасөз беттерінде тездетіліп жариялануына себепші болды деп айта аламыз.

Кеңес үкіметі тұсындағы фольклортану ғылымында фольклор мен әдебиеттің өзара қарым-қатынасы мәселесін зерттеуге көбірек көңіл бөлінді. Себебі 1920-1930 жылдардағы Ресей жерінде де, қазақ елінде де саяси, әрі идеологиялық күрестің ерекше өршуі әдебиетке де жаңа талаптар қойылуын негіздеді. Осы себептен де жоғарыдағы мәселе ерекше қарастырылды. Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеу дәстүрін әрі қарай дамытудан гөрі, саяси-әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне байланысты оны түбімен өзгерту мәселесі де туып отырды. Әйтсе де Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жылдарда бұл мәселені шешу мүмкін болмады. Сол себепті Кеңестік фольклористика мен әдебиеттану ғылымы тарихында ол кезді «буржуазиялық ағымдардан» әрі арыла қоймаған кезең ретінде қарастыру орын алды. Сондай-ақ ол кезде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын зерттеудің қиындығы – маркстік-лениндік ғылыми әдістің меңгерілмеуі деп те түсіндіріледі.

Негізінен алғанда, фольклор өзінің табиғатынан күрделі болып келуіне байланысты оның зерттелуінде де түрлі әдіс-тәсілдер талап етілді. Зерттеу объектісі ретінде фольклордың көптеген ғылым салаларын қызықтыратыны анық (эстетика, социология, мәдениеттану, этнография, тілтану, әдебиеттану т.с.с.) Бұл ғылым салаларына фольклор тек бір қырынан ғана қажет болса, ал фольклорды толыққанды, біртұтас т.б. күйінде зерттеу тек фольклортану ғылымы еншісіне тиетіні даусыз.

Кеңес үкіметі тұсында үстем болған маркстік фольклортану ғылымының ерекшелігі, қоғам дамуын диалектикалық-материалистік тұрғыда қарастыра отырып, шынайы әлеуметтік тарихи жағдайдың фольклорды жасауда, әрі оның дамуына тигізер ықпалын анықтау болса, әрі халықтың шығармашылық күшіне сену, әрі фольклордың ішкі ерекшеліктерінің, заңдылықтарының дамуына т.б. ерекше назар аудару алға шықты. Демек фольклорды зерттеу үшін әрбір ғылым саласы өзіне лайықты зерттеу методологиясымен, әрі зерттеу әдіс-тәсілімен қаруланса, өз кезегінде фольклортану ғылымы да арнайы ғылым саласы ретінде ол зерттеу әдіс-тәсілдерін қабылдаумен қатар, өзіндік зерттеу методологиясын қалыптастыруға мүдделі екендігін де ескерген жөн.

Жалпы әлемдік фольклортану ғылымы өзінің тарихи даму барысында әр түрлі зерттеу әдістерін қолданғаны, ол әдістерді әр түрлі бағыттағы «мектептер»: мифологиялық, миграциялық, антропологиялық, этнопсихологиялық, тарихи т.б. пайдаланғаны белгілі.

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңестік қазақ фольклортану ғылымында, көбінесе фольклорды салыстырмалы зерттеу әдісімен, сонымен бірге тарихи тұрғыдан зерттеу әдісімен қарастырғаны анықталды. Кейінірек фольклортану ғылымында типологиялық пен генетикалық зерттеу әдістері қолданысқа түседі. Фольклорды зерттеу әдісі тек әлеуметтік жағынан ғана емес, сондай-ақ эстетикалық табиғаты негізінде де анықталатыны сөзсіз. Егер де фольклорды этнографиялық тұрғыда зерттеу әдісі сөз болса, онда фольклордың белгілі бір тұрмыстық, әдет-ғұрыптық, салттық т.с.с. салаларымен, яғни оны зерттейтін институттармен өзара байланысы сөз болады. Дегенмен фольклордың әлеуметтік практикамен, күнделікті өмірмен, мәдениетпен, мінез-құлықпен, кең мағынадағы ғұрыптың ерекшеліктерімен т.б. жан-жақты байланысын зерттеп қарастыру үшін фольклортану ғылымының социология, әлеуметтік психология, дін тарихы, эстетика т.с.с. тәрізді ғылым салаларына да иек артатыны сөзсіз.

Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ фольклортану ғылымының зерттелу тарихында, көбінесе белгісіздік атаулы басым болса, ал Кеңес үкіметі тұсында қазақ фольклорын әрі іштей жанрларға жіктеу, әрі бір ізді жүйеге түсіре бастау т.б. ісі нәтижелі атқарылған.

1930 жылдарда қазақ халық ауыз әдебиеті туралы М. Әуезовтің «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» (1939). С. Мұқановтың «Батырлар жыры» (1939), Қ. Жұмалиевтің «Халық поэмалары» (1939), Ә. Марғұланның «Қазақ эпосын тудырған мотивтер» (1939), Б. Кенжебаевтың «Қазақтың халық эпосы туралы» (1939) туралы еңбектері жазылды. Зерттеулерде қазақ фольклорының тарихы, даму жолдары ғылыми тұрғыдан қарастырылады.

Мәселен, Мұхтар Әуезовтың «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» еңбегі Леонид Соболевпен бірлесе отырып орыс тілінде жазылған [85]. Алғашында Мәскеуде «Литературный критик» журналында (1939, № 10–11; 1940, № 1) жарияланды, кейін «Песни степей» атты кітаптың (Мәскеу, 1940) алғысөзі болып шықты. Белгілі қазақ сыншысы Айқын Нұрқатовтың аудармасы бойынша «Уақыт және әдебиет» жинағына (Алматы, 1962) енді.

Мақалада М. Әуезов пен Л. Соболев: «... Өткен заман жайын шертетін өлмес, өшпес, дана шежіреші – эпос бізге ғасырлар тынысын жеткізгендей, сол кездегі жандар бейне бір тіріліп келіп сыр-сезімін, ойы мен шынын, үзілмес арманы мен бақыт аңсаған тілегін алдымызға жайып салғандай болар еді», –дейді [85, 156 б.]. Міне, осы арқылы мақала авторлары фольклордың адамзат тарихында таным, ақпарат қызметтерін атқаратынын дәлелдейді. Одан әрі авторлар фольклорды орындаушылар турасында ой-пікірлерін білдіреді: «Қазақ халқының ақындық қабілет-дарыны өмірде ақынның ерекше типін туғызды. Бұл – біздің заманымызға дейін жеткен, бұрынғы ақындық қазыналарды сақтап келген әрі жыршы, әрі импровизатор ақын. Халық поэзиясындағы таңдаулы үлгілерінің туып, таралып және осы уақытқа дейін сақталып жеткені үшін біз осынау ақындарға борыштымыз. «Жол анасы – тұяқтан, сөз анасы – құлақтан», – деп келеді қазақ мақалы. Ақын өз жанынан ғана жыр шығарып қоймаған. Ол қыз бен жігіттің, кәрі-жастың ойын-тойда, қоштасқанда, қаза үстінде айтатын өлең-жырларының бәр-бәріне құлақ тосып та отырған. Сөйтіп, басқа мұраны да зер сала жинайтын кәрі құлақты ақындар өз жырларымен бірге халық арасынан естіген сол жырларды да қоса айтқан. Кім шығарғаны беймағлұм өлең-жыр жалпақ даланың бір түкпірінен бір түкпіріне ғасырдан ғасырға осылай таралып отырған», – дейді [85, 157 б.].

Жалпы, М. Әуезов пен Л. Соболев бұл мақаласында халық ауыз әдебиетін негізгі бөлімдерге бөліп, оның әрқайсысын орынды сипаттап өтеді. Олар халық ауыз әдебиетін мынадай негізгі жанрларға бөледі: 1) халық поэзиясының шағын түрлері; 2) ертегі, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар; 3) батырлар жыры; 4) ғашықтық жырлары; 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдері [86, 158-159 б.]. Негізінен алғанда қазақ фольклорын осылай етіп жанрларға бөлу қалыптасқан қағидаға айналып отыр. Тек мұнда ұсақ дидактикалық жанрға жататын мақалдар мен жұмбақтар қазіргі таңда өз алдына жеке бөлінген. Сондай-ақ мұнда кейінгі жылдары ғана ел аузынан жиналып алынған халық ауыз әдебиетінің кейбір түрлері ескерілмеген. Халық ауыз әдебиетін жанрға бөлумен қатар, сол әрбір жанрға жататын ұсақ формалар да жете зерттелген. Мәселен, «Халық поэзиясының шағын түрлері» деген топта үйлену-салт жырлары қатарында жар-жар, сыңсу, беташар және мұң-шер өлеңдері (қоштасу, естірту, жоқтау) жеке берілген [85, 159– 172 б.].

Қазақтың үйлену салтына байланысты туған жырларының ішінде ерекше мол таралғандары жар-жар, сыңсу, беташар екенін ескере отырып, одан әрі авторлар олардың ритуальдық-тұрмыстық мән-мағынасына қоса, ойын-тойда, сән-салтанат тұсында да, әзіл-қалжың ретінде де орындалатынын айтады. Оларда жас жұбайларға деген тілек-бата айтылатыны, күлкілі теңеулер, тапқыр ишара, емеуріндер мол ұшырасатыны, қалыңдыққа көз жасыңды көл қылып төкпей аттан дегенге саятын жұбату білдіретіні т.б. авторлар тарапынан сөз болады. Демек фольклордың тәрбиелік мәні М. Әуезов пен Л. Соболевті қызықтырған. М. Әуезов пен Л. Соболев үйлену-салт жырларына жататын «жар-жарды»: «... салт-ғұрыптық мәнін айқындай түсу үшін «жар-жар» деген сөз қайырма ретінде әрдайым қайталанып отырады. Қазақ әдетінде құда түскендегі жайында, құдалық жайында оң жақта отырған қызға көп айта бермейді. Тек ұзатылар кезде туған-туыстарының ортасында, болашақ күйеуінің алдында ғана оған өзінің болашақ талайын аңғартып осындай дәстүрлі жыр айтылады», - дейді [85, 160 б.]. Жар-жарды қыздар мен жігіттердің екі жақ болып, алма-кезек қосылып айтатыны, олардың қалыптасқан мәтіні мен ән, әуені болатыны, жігіттердің көңілді, лепті-хорына қыздар жағы уайым сарынымен жауап қайтатыны авторлар тарапынан дұрыс қарастырылған.

М. Әуезов пен Л. Соболев осы мақалада халық ауыз әдебиетінің поэтикалық тіліне де арнайы тоқталып өтеді: «Жар-жар театрдағы сахналық ойынға ұқсаңқырайды. Жігіттер мен қыздардың ішінде суырып салып өлең шығара алатын ақындары болса, онда олар жаттанды тексті місе тұтпайды. Жырды бастап айтумен бірге олар күйеу мен қалыңдықтың атынан айтысып та қалады»,- дейді [85,162 б.]. Демек мақалада «жар-жар» бойында әрі фольклорлық театрдың, әрі айтыстың элементтері бар екеніне алғаш назар аударылуы авторлар пікірінің құндылығын арттырары сөзсіз.

Ал, қоштасудың мәнін, жай-жапсарын авторлар былай түсіндіреді: «Жоқтау» мен «естуге» қарағанда қазақ фольклорында «қоштасу» әлдеқайда аз сақталған. Жалпы қоштасу түрінде айтылғанымен, бұл жырлардың мазмұны, сыр-сипаты әр алуан болып келеді. «Қоштасуды» ақындар да шығарады. Оны бүкіл халық болып та айтады. Мұндай жырлар жеке бастың да, бүкіл қауымның да таланына кезіккен оқиғаларға байланысты туады. Мәселен, өмірмен қоштасу, туған жермен қоштасу, ашық жарлардың айрылысуы, жақын достан, жүйрік аттан, қыран құстан айрылу, тағы басқалар»,- дейді [85, 167 б.]. Мысал ретінде Кемпірбай мен Сабырбайдың өлер шағындағы айтқан қоштасуларын келтіреді. Естай ақынның сүйген қызымен айрылысар кезінде «Хорлан» әнін шығарғанын айтады.

Қазақтың төл ертегілерін сөз еткенде, ғалымдар олардың мейлінше молдығына, бірақ бар нұсқаның ғылыми тұрғыда жазылып алынбағанына назар аудара отырып, оларды сол кездегі қазақ фольклорының ең аз зерттелген саласы деп қарастырады [85, 172-187 б.].

М. Әуезов пен Л. Соболев оларды жіктеп, талдау ісі әлі аяқталған жоқ дейді. Сол себепті мақала авторлары қазақ ертегілерін шартты түрде 5 топқа бөлген:

а) қиял-ғажайып ертегілері;

ә) хайуанат жайындағы ертегілер;

б) салт ертегілері;

в) балаларға арналған ертегілер;

г) аңыз ертегілер, күй аңызы [85, 173 б.].

Міне, мұндағы ертегілердің алғашқы үш түрі – қазіргі таңдағы фольклортану ғылымында ертегілердің классикалық түрі болып табылады. Мәселен, бұған дейін ертегілердің қиял-ғажайып түрін қазақ фольклортану ғылымында ешкім ажыратпаған болатын. Міне, мұнда алғаш рет қиял-ғажайып ертегілерді ғалымдар былай түсіндіреді: «Қазақ халқының «Қиял-ғажайып ертегілерінің» кейіпкерлері әр алуан ғаламаттар болып келеді. Олар: жеті басты жалмауыз, жалғыз көзді жалмауыз (ежелгі грек мифтеріндегі циклоп тәрізді), жалмауыз кемпір (орыстың баба-ягасының сыңары), мыстан кемпір (оны қазық аяқ, қарға тұмсық деп те атайды), айдаһар т.б.»,- дейді [85, 173 б.].

Одан әрі ғалымдар қиял-ғажайып ертегілер бойында анимизм қалдықтары жиі ұшырасатынына, ежелгі адамдардың космогониялық ұғым-нанымдары бар екеніне т.б. баса көңіл бөлген. Демек М. Әуезов пен Л. Соболев қазақ ертегілерін қарастырғанда, зерттеудің типологиялық, тарихи әдіс - тәсілдерін де қатар қолданған. Осы арқылы басқа халықтардан алмасып алынған сюжеттік желілер өңделіп сұрыпталатынын, өзгеретінін, жаңа халықтық негіз табатынын дәлелдейді.

Ал, хайуанат жайындағы ертегілерге ғалымдар: «Халықтың күнкөріс кәсібінің, тіршілігінің тірегі болған үй хайуанаттарының қажеттітігі мен маңыздылығы бұл саладағы ертегілердің мазмұнын ғана емес, молдығы мен алуандығын да белгілеген»,- деген анықтама береді [85, 174-175 б.]. Сөйтіп бұл ертегілердің халық арасында пайда болуы мен кең таралуының негізгі себептері деп мал баққан елдің экономикалық тұрмысы мен қоршаған ортаға деген көзқарасынан туындағанын авторлар дұрыс ашып береді.

Салт ертегілері турасында мынадай тұңғыш сипаттамалар да беріледі: «Сірә, бұл топтағы ертегілер қиял-ғажайып ертегілердің тұрмыс-салт ертегілеріне ауысу шағын танытса керек. Нағыз тұрмыс-салт ертегілері көшпелі бақташылық тұрмысты суреттейді, әрі кең жайлау мен көк сеңгір тауларды, жұт болмайтын жасыл алқапты көксеген арманға толы болып келеді»,- дейді [85, 176-177 б.].

Халық шығармашылығының келесі түрі ретінде қазақ мақал-мәтелдері, жұмбақтары берілген. Олардың дені өлең түрінде келетінін ескере отырып, ғалымдар оларда ассонанс, аллитерациялар мол ұшырасатынына, мағына-мәні мейлінше терең болатынына, халықтың мал баққан тұрмысына байланысты образдар мол екеніне т.б. дұрыс көңіл бөлген.

Негізінен, М. Әуезов пен Л. Соболев халық ауыз әдебиетінің әр түрлі жанрларында суреттелетін кейіпкерлер арқылы, қазақ халқы ауыз әдебиетінің ерекшеліктерін атап көрсетеді (мәселен, Жиренше шешендегі - Жұпардың, Ақсақ құлан жайындағы аңыздағы - күйшінің, сыңсудағы қыздар мен келіндердің, «Ер Тарғын» эпосындағы Ақжүністің, «Айман-Шолпан» жырындағы сұлу, ақылды Айманның кейіптері). Мұндай нәтижені авторлардың қазақ эпосының, құда түсумен байланысты айтылатын өлең-жырлардың өлең құрылысына талдау беруінен де байқаймыз. Міне, мұнда мақала авторлары фольклорлық кейіпкерлерді әдеби образ деп қарастырғанын көреміз.

Жалпы М. Әуезов пен Л. Соболев қазақ эпосын іштей дұрыс ажыратқан: а) батырлар жыры; ә) ғашықтық жырлары; б) тарихи жырлар [85, 188-205 б.] деген. Ғалымдардың ой-пікірлерінше, батырлар жыры, көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар бастан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады дейді. Эпостық жырлардың шығу тегі сөз болғанда, олар тұрмыс-салт жырларының негізінде туды дегенді де айтады. Батыр жорыққа аттанғанда айтылатын «қоштасу» жыры, ол қалыңдық әкелгенде айтылатын үйлену-салт жыры, ол өлгенде жанкүйерлері жылап-сықтап жеткізетін «жоқтау» жыры сол батыр жайындағы эпостық жырдың негізін құрамауы мүмкін емес дегенді айтады. Мысал ретінде авторлар «Қобыланды», «Ер тарғын», «Сайын батыр» жырларын дәлел ретінде пайдаланады.

Қазақ халқының батырлық эпосының ішіндегі ең көлемдісі, ең тамашасы деп ғалымдар «Қобыланды батыр» жырын атайды. Жырда Қазан қаласының ауызға алынуын М. Әуезов пен Л. Соболев үлгінің тарихи төркіні барлығын байқатуы ретінде түсіндіреді. Одан әрі жырдың қысқаша мазмұны баяндалады. «Қобыланды батыр» жырының басқа халықтар эпосынан айырмашылығы- онда батырдың ата-анасы, жұбайы, серіктері, тұлпар аты, қару-жарағы ерекше мол суреттелетіні діттеледі. Демек ғалымдарды жырдың көркемдік ерекшеліктері қызықтырғаны сөзсіз. Ендеше авторлар фольклордың эстетикалық жағын да қарастыруды ұмытпаған. Жырдың 7-8 буынды үлгімен келетіні, мағынасына қарай шумақтағы жол сандарының алмасып отыратыны, ұйқасы да айнымалы болып келетіні, бірақ дыбыстың үндестігі мен әуезділігі, қайталаулар, ассонанс пен аллитерация мол ұшырасатыны т.б. – бәрінің қазақ эпосына, оның өлеңдік құрылысына жалпы тұтастай ортақ қасиет екенін М. Әуезов пен Л. Соболев дұрыс айқындаған. Одан әрі жырдың оқиғасы, образдар жүйесі т.б. бәрі де әдебиеттану талаптары тұрғысынан талданады.

Ал, ғашықтық жырларды батырлық эпостан ажырататын басты-басты үш ерекшелікті М. Әуезов пен Л. Соболев былай береді: «Ең алдымен, батырдың халық мүддесі жолындағы күресін негізгі тақырып ететін батырлық эпостай емес, ғашықтық дастандардың өзекті тақырыбы екі жастың бақытқа жету жолындағы тартысы, қасірет-зары, махаббаты.

Екіншіден, батырлық дастандарда шешуші роль атқара бермейтін рулық қарым-қатынастар, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып ғашықтық жырлардың фабуласына заңды түрде қабысады.

Бұл дастандардың батырлық жырдан үшінші айырмасы - соларда образдар реалистік түрде сипатталады. Ғашықтық жырларда дастанның оқиғалары мен кейіпкерлердің іс-әрекеттері психологиялық жағынан нанымды да терең мотивировка табады», - дейді [85, 196 б.].Сөйтіп, эпостық жырларды бір-бірінен ажыратуда ғалымдар үлгінің тақырыптық ерекшелігіне баса назар аударса, ал кейіпкерлерін талдағанда фольклорлық ерекшелікті ескермей, тек оны әдеби образ деп қарағанын көреміз.

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырын талдағанда, авторлар оның бірнеше нұсқасы бар екеніне көңіл бөледі. Жырдағы кейіпкерлердің мінез ерекшеліктері сөз болса да, мәтіннің көркемдік ерекшеліктері талданбаған.

Тарихи жырларды сипаттаған М. Әуезов пен Л. Соболев ой-пікірлері де бар: «Бұл тарихи жырлардың дәстүрі тереңде, алыста жатыр. Ол бастауын Орта Азия мен Сібір тайпаларының ру аралық тартысы кезінде шабуыл-жорық жайындағы жырлардан алады. XVIII ғасырдың бас кезіндегі қазақ-қалмақ соғыстары, соның салдарынан қазақ халқының көп қиындық көріп, Сырдария жағасынан Арқаға көшуі сияқты тарихи оқиғалар «Ақтабан шұбырынды» жайында жыр-аңыздар тудырды. Есімнің, Абылай мен Қабанбайдың, XVI – XVIII ғасырларды өмір сүрген басқа да тарихи адамдардың жорықтары жайындағы тарихи жырлар да мол»,- дейді [85, 202 б.]. Сөйтіп, тарихи жырлар негізінде, көбінесе тарихта болған адамдар жататыны дәлелденген. Мұндай тарихи жырға берілген сипаттама түріндегі анықтама қазір де өз мағынасын, мәнін жойған жоқ.

М. Әуезов пен Л. Соболевтің «Эпос и фольклор казахского народа» атты мақаласынан Қазақстанда халық ауыз әдебиетін зерттеу жұмысының бұрынғыдан әлде қайда тереңдеп, жаңа биікке көтерілгендігін көреміз. Қалың көпшіліктің өмір тәжірибесін жинақтаудан келіп туған халық ақындығының жемісі, аталған мақалада дұрыс шешімін тапқан. Мұның бәрі мақаланың ұтымды жағы болады. Алайда, осындай дұрыс көзқарастармен қатар басқа зерттеулерде де кездескен олқылықтардың мұнда да орын алғанын айта кеткен жөн. Халық ауыз әдебиетінің шығармалары мен жанрларының тарихи дамуы бұл еңбекте жете көрсетілмеді. Сол тұста да, кейін де бар кемшіліктер қатарында, көптеген зерттеу еңбектерде халық ауыз әдебиетінің формасын талдауға көңіл аз бөлінді. Форманы мазмұннан бөліп қарап, белгілі бір жанрды талдауға алғанда, оның поэтикалық тілін, тәсілін атап өтіп, нысанадағы шығармадан тек мысалдар келтірумен шектелушілік кездесті.

Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың 30-шы жылдары жазылған бұл еңбек – қазақ фольклорының барлық дерлік жанрларын қамтыған тұңғыш көлемді мақала деуге болады. Әсіресе, қазақ ертегілерін іштей жіктей отырып, оларға алғаш анықтамалар берілуі, ерекшеліктері ескерілуі- бәрі, сөз жоқ, қазақ фольклортану ғылымының дамуына ерекше үлес ретінде бағалануға лайық.

Сонымен қатар фольклорды зерттеу ісіне тілтану мамандары: Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Ш. Сарыбаев т.б. та ат салысады. Мәселен, профессор Қ. Жұбанов 1936 жылы (Из истории порядка слов в казахском предложении) қазақ сөйлеміндегі сөз тіркестері тарихын зерттей отырып, қазақ тілінде кездесетін «сүт кенже», «бір туған» деген екі сөздің мағынасын анықтау үшін Шалқар мен Тараза дейтін ақындар айтысынан мысал келтіреді [87]. Ал, тілтанушы профессор. С. Аманжолов «Бөгенбай батыр» (1936) жырын баспадан шығарды, қазақ халқының жұмбақтары туралы жинақ құрастырды.

Қысқасы, фольклор – әр түрлі ғылымдардың зерттеу объектісі. Халықтық музыканы – музыкатану ғылымы; халықтық биді – хореография; халықтық шығармашылықтың әдет-ғұрып пен әр түрлі ойын-сауық түрлерін – театртану; халықтық сәндік қолданбалы өнерді – өнертану салалары т.с.с. арнайы зерттейтіні мәлім. Сондай-ақ фольклорға тілшілер, тарихшылар, психологтар және тағы басқа ғалымдар назар аударатыны да анық. Әр ғылым саласы фольклордан өзіне қызықтыратын, қажетті мәліметтерді т.с.с. іздейді.

Фольклорлық шығармалар халық жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп келгенін ескерсек, фольклортанушы ғалымдардың бастапқы міндеті айқындалады: фольклорлық экспедицияларға шыға отырып, фольклорды айтушылар мен таратушыларды тауып, олардан фольклор үлгілерін жинастыру т.с.с. «далалық жұмыстар» болып табылатын жұмыстардың бәрі де мәнді. Ал, фольклортанушы ғалым фольклорды теориялық тұрғыда зерттегенде, көбінесе оның не басылым көрген фольклорлық мәтінді, не архивтерде жатқан жазбаларды пайдалатыны белгілі.

Түйіп айтқанда, фольклордың да өзіне ғана тән заңдылықтары бар. Мәселен, фольклордың ауызекілік сипаты: ауызша формада тууы, ауызша таралуы, ауызша өмір сүруі т.с.с. бәрі де фольклордың көркем әдебиеттен ажырататын басты ерекшеліктері болып саналады. Мұндай фольклорлық ерекшеліктерге сондай-ақ дәстүрлік синкреттік, көп нұсқалық, импровизациялық т.с.с. қасиеттердің жататыны да мәлім.

Фольклордың түп тамыры ертеден келе жатса да, ол жөніндегі дұрыс, дәлелді, орнықты пікірлер кешірек қалыптасқан. Егер орыс фольклортану ғылымы сонау ХVIII ғасырда пайда болып, ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қалыптасып үлгірсе [88], ал, қазақ фольклортану ғылымының XVIII ғасырдан басталғанымен [86] өз алдына жеке ғылым саласы ретінде Қазан төңкерісінен кейін қаз тұра бастағаны белгілі.

Сонымен бірге алғашқы фольклорлық жазбаларда әуесқойлық т.с.с. әсері басым болса, кейінгілерде фольклорды тарихи, этнографиялық, әдебиеттану, тілтану т.б. дерек көзі ретінде бағалау алға шыққаны анық.

ХХ ғасырдағы Қазан төңкерісінен кейін өкімет басындағы Кеңестік жүйе тудырған идеология қазақ фольклортану ғылымы саласында тек фольклордың жиналуы мен жариялану сипатына ғана емес, сондай-ақ фольклордың зерттелу деңгейіне де ықпал етіп, ондаған жылдар бойы шығармашылық ойдың дамуына елеулі пайдасымен қатар біршама кедергі жасап келгені де анық. Мұндай жағдайда, көбінесе жеңіл әлеуметтік зерттеулер ғана қолдау тауып отырғаны мәлім. Фольклортанушы ғалымдар еңбектері міндетті түрде маркстік ойшылдардың идеялары тұрғысынан жазылуы қажет деп саналғаны белгілі. ХХ ғасырдың 1930-1950 жылдар аралығында кеңестік ғылымда тексерусіз, зерттеусіз соқыр сенімге ғана сүйенген, дәлелденбеген қағидалар, концепциялар үстемдік етсе, мұнда бәрі фольклортану ғылымының да шынайы өрістеуіне үлкен тосқауыл тудырып отырды. Қысқасы, бұл кезеңде «маркстік фольклористика» деген терминнің қалыптасқаны, ал ол өз кезегінде фольклортану ғылымындағы ғалымдардың бұл бағытта фольклордың теориясы мен тарихына қатысты мәселелерді қарастырғанда, міндетті түрде Маркс, Ленин, Луначарский және т.б. маркстік ойшылдардың еңбектерін басшылыққа алу қажеттігін міндеттеді.

Бұл бағыттағы ғалымдар, көбінесе: фольклор мен ұлт-азаттық қозғалыстардың өзара байланысын; әрі халықтың таптық санасындағы өзгерістерін т.б. фольклорды таптық тұрғыда, әрі тұрпайы социология тұрғыда, әрі тек әдебиет түрі деген тұрғыда діттеп, содан шыға алмау төңірегінде қалғаны белгілі. Ал, отандық, әрі шетелдік «маркстік емес» ғалымдардың жетістіктері т.с.с. өз кезегінде ескерілмей, айтылмай, төмендетіліп, тіпті оларды теріске шығару, мойындамау іс-әрекеттері белең алғаны да мәлім. Мәселен, орыс фольклортану ғылымында «маркстік» кезеңге дейінгі белгілі ғалымдар: Б. Буслаев, А. Веселовский, В. Миллер [88,46 б.] т.б. еңбектері біржақты, теріс сынға ұшыраса, ал қазақ фольклортану ғылымында белгілі ғалымдар: А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, М. Әуезов т.с.с. еңбектері ұр да жық сынға ұшыраумен шектелмей, тіпті олардың аты да аталмай, жазғандары да т.б. ескерілмеген кезең де орын алғаны белгілі.

1950 жылдарға дейін қазақ фольклортану тарихында тарихи-типологиялық зерттеу әдісінің дами түскені; т.б. бәрі де фольклорды тарихи дамудың әр кезеңіндегі эволюциясы мен алғаш шығу, жасалу, даму процесі тұрғысындағы т.б. қарастыруды қамтитыны мәлім. Фольклорлық жанрлардың зерттелуін алсақ, бұл кезде қазақ фольклортанушы ғалымдары көбінесе қиял-ғажайып ертегілерін, хайуанаттар жайлы ертегілерді, аңыздарды, батырлар жырларын, тұрмыс-салт жырларын т.б. қызыға қарастырды.

Ертегілерді зерттеу барысында ең алдымен оны жанрлық тұрғыдан жіктеу мәселесін шешу қажеттігі туады. 1920-1930-шы жылдардағы қазақ фольклортану ғылымы алдында ертегі жанрын зерттеуде: оны табиғаты мен тегіне, мәтіннің композициялық құрылымына, шығарманың атқаратын қызметіне, туындыдағы шынайылық пен қиялдың арасалмағына т.с.с. қатысты мәселелер көтерілгені белгілі. Бұл мәселелерді шешудің бастауы сонау XVIII ғасырдан бастап ХХ ғасыр басына дейінгі белгілі ғалымдар: Ш. Уәлиханов, В. Радлов, Г. Потанин, М. Ж. Көпеев, Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, Х. Досмұхамедов т.б. еңбектері негізінде жиналған, жарияланған т.с.с. нұсқалар арқасында іске асу мүмкіндігіне ие болғандығы анық.

1920-1930 жылдардың өзінде-ақ Кеңестік үкімет тарапынан жалпы халықтық шығармашылықтың әдебиет үшін мән-маңызы үнемі ескеріліп, көтеріліп тұрған мәселелердің бірі болғаны белгілі [89]. Сөйтіп, кеңестік дәуірде біртіндеп фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын зерттеу мәселесі Ресей, әрі қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған басыңқы бағыттардың біріне айналды [90].

Кеңес заманында езгіге қарсы күрес, әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік т.б. тәрізді мәселелер таптық тұрғыда тек халықтық шығармалар арасынан іздестіріліп, ел арасынан жинастырылып қана қоймай, сондай-ақ көркем әдебиетке де негіз болғаны тарихтан мәлім. Жазушылар өз шығармашылығында, көбінесе фольклордың аңыздар, ертегілер, мақал-мәтелдер т.б. тәрізді түрлерін көп қолданған. Қазан төңкерісінен кейінгі дәуірде фольклорды жазба әдебиетті дамыту мақсатында да қолданғанын ескерген жөн.

Фольклордың негізін анықтау үшін оны көркем әдебиетпен салыстыру қолданылып келген. Расында, екі саланың да сөз өнеріне жататынын ескерсек, әрқайсысының ерекшелігін ажырату үшін, олардың өзіндік сипаттарын сараптау қажеттігі туады. Сөйтіп жеке сала түрін ажырата отырып, олардың өзіндік даму жолдарын т.с.с. айқындау мүмкіндігі туады. Фольклорды саралағанда, оны қатып қалған, өзгермейтін, статистикалық күйде қарастырмай, даму үстінде ғана зерттеу керектігі анық. Тарихтың әр дәуірінде, түрлі қоғам жағдайында фольклор бір қалыпты болмағаны белгілі. Кеңес үкіметі тұсындағы ғалымдар фольклордың табиғатын ғылыми зерттеу үшін таптық қоғамдағы мен таптық қоғамға дейінгі фольклордың өмір сүру ерекшелігін т.б. қарастыруға мәжбүр болды. Яғни феодалдық, капиталистік, сондай-ақ Кеңестік дәуірдегі қалыптасқан фольклордың бойындағы ерекшеліктерді анықтау басты міндетке айналды. Соның нәтижесінде фольклорды зерттеушілер мына ерекшеліктерге баса назар аударуды мақсат еткен. Бірінші, фольклордың халықтығы мәселесі [91]. Осы орайда бұрынғы кезден ауызша сақталған мұралардың барлығын да халық шығармашылығы деп тану орын алды.

Сонымен қатар Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ халық ауыз әдебиетіндегі халықтық ұғымдарды қарастырған фольклортану ғылымының жіберген қателіктері мен кемшіліктерінің түп төркіні – ол фольклордың әлеуметтік негізін қарастырмаудан туындаған деп түсіндіру үстем болды.

Екінші, бұл фольклордың көп нұсқалылығы көңіл бөлерлік [92]. Көп нұсқалылық жазба әдебиеттен ажыратылатын, әрі фольклорлық шығарманың бір өзгешелігі ғана. Варианттылық фольклорлық нұсқалардың ауызша ел арасына таралу тәсілдерінің бірі екендігі анық. Қоғамдық өмірдегі өзгерістер халықтың көзқарасындағы түрлі ерекшеліктерді тудыруы, оның өз кезегінде ауызша шығармалар нұсқаларының мазмұнында да түрлі ауытқуларды негіздегені де сөзсіз.

Үшінші, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі фольклордың бойындағы коллективтік ұғым мәселесі болды. Түрлі фольклорлық шығармалардың нұсқаларын қарастырудағы мақсат – көптеген адамдардың, яғни коллективтің белгілі бір фольклорлық шығарманың тууы мен қалыптасуына т.б. қаншалық әсері, қатысы бар екендігін ажырату екені мәлім. Демек алғашқы мәтіннің сюжетін қалыптастыруда коллективтің қатысу мүмкіндігі, бірлескен авторлық мәселесі, фольклорды таратушылардың, айтушылардың т.б. мәтіннің мазмұнына аз не көп мөлшерде өзгерістер енгізуінің түрлі себептері: мәтін идеясының сол тұстағы халықтың көзқарасына сәйкес келу- келмеуі; мәтінде стильдік, әрі композициялық тұрғыда толықтырулар жүруі; қоғамдық жағдайдың өзгеруі; басқа тарихи, таптық ортадан т.б. мәтіннің өзгерістер қабылдауы т.с.с. қамтылды.

Төртінші, таптық қоғамдағы дәстүрлілік мәселесі сөз болады [93]. Дәстүрлілік ұғымды таптық қоғамдағы халықтық шығармалардың заңды дамуы барысын талдау негізінде ғана түсіндіруге болады деп саналғаны белгілі.

ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Кеңестік фольклортану ғылымы көп жылдық өзіндік өмір сүру жолын басынан кешірді. Сол кездің өзінде Кеңестік фольклордың өзіндік ерекшелігі, поэтикалық табиғаты, ұғымның қаншалықты көлемді екендігі, тіпті оның даму жолы да т.с.с. түрлі дау-таластарды тудырғаны белгілі. Социалистік қоғамда мәдениеттің жетістігі барлық еңбекшілердің жолына, қызметіне бағындырылғаны да тарихтан мәлім. Ал, кеңестік адамдардың баспа әдебиеттерін, кино, радионы кең пайдалануы т.б. бәрі қоғамда фольклордың дамуына, өмір сүруіне кері әсерін тигізгені анық. Тіпті фольклорды таратушылардың кеңестік қоғамда өз қабілеттерін жетілдіру үшін түрлі арнайы оқу орындарында оқу мүмкіндігі, ақын, маманданған артист, музыкант т.с.с. бейнесінде қызмет ету жағдайлары да фольклордың ел арасына кең таралу мүмкіндігін шектегені сөзсіз.

Сондай-ақ кеңестік қоғамда фольклордың барлық жанрлары сақталмағаны, оның ішінде дінмен байланысты тақырыптарды қамтитын үлгілердің т.б. не жартылай, не толық жойылғаны да анық [94]. Тіпті кеңестік адамдардың әйтеуір айтылатын саясатсыз сөздің әсеріне, не діни өлеңдерге, не діни аңыздарға т.с.с. деген қажеттілікті керек етпейтіні де сөз болады. Сондай-ақ кеңестік тақырыпқа орай жасалған эпостық жанрдың өзі де социалистік қоғамның талаптарына толық сай келе бермейтініне де назар аудару да орын алды. Кеңестік фольклорды зерттеу ісінің Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеу жұмыстарының әдіс-тәсілдерінен көп өзгешеліктері болуы заңды: белгілі бір нұсқалар, не толықтай жеке жанрлар ұзақ өмір сүру, байқау т.б. нәтижесінде емес, керісінше, «жақсы» дегендерді сұрыптау, өңдеу, олардың қаншалық өмір сүру мүмкіндігін т.б. қарастыру үстемдік етті. Кеңес уақытындағы халық шығармаларының жекелеген жазбалары әр жерде, әр түрлі басылымдарда т.б. жарияланғаны белгілі. Сол уақыттың өзінде біраз фольклорлық материалдар жинақталып, арнайы кітаптарға еніп басылғанымен, әлі де жинақтауды, жариялауды қажет етеді дегенді ескеру қажеттігі сөз болады.

Сол кезде қазақ фольклортану ғылымы алдында кеңестік фольклордың басылым көрген нұсқалары мен ол турасында жүргізілген зерттеу жұмыстарының библиографиялық анықтамаларын жасау міндеті тұрғаны да белгілі. Ол үшін газет, журнал т.с.с. беттерінде жариялымдарды іздестіру, қарастыру, зерттеу т.б. жұмыстары тұрғаны анық. Сонымен қатар кеңестік фольклорды жинау, қағазға түсіру т.б. жұмыстарын әрі қарай жалғастыра беру қажеттілігі; ол үшін арнайы тақырыптар бойынша экспедициялар ұйымдастыру; өнерпаздықты зерттеу мәселесіне, оның мүшелеріне, ұйымына т.б. ерекше назар аудару; фольклорды айтушылардың өзіндік шығармашылығын зерттеу мәселесі т.с.с. бәрі сол кездегі қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған көкейкесті мәселелердің біразы ғана. Сондай-ақ фольклордың жиналып, басылым көрген өзгешелігі бар барлық мөлшердегі мәтіндерді де зерттеу талабын алға шығарды.

ХХ ғасырдың І жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы алдында фольклордың әр жанрын зерттеу қажеттігі тұрды: тұрмыс-салт жырларын, аңыздарды, ертегілерді, эпостық жырларды, айтысты, мақал-мәтел, жаңылтпаш, жұмбақтарды т.с.с. Мұндағы зерттеушілер алдында тұрған негізгі міндет: әр жанрдың пайда болу, даму тарихын т.с.с. зерттеу; олардың көркемдік табиғатының өзіндік ерекшелігін; қамтылған шындықты бейнелеп көрсету әдіс-тәсілдері мен қоғамда атқарған қызметін т.с.с. жан-жақты анықтау мәселелері тұрды. Мәселен, қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу жұмысының көлемі күннен күнге кеңейе түсті. Мектепке арналған оқулықтар, ғылыми жинақтарға кіріспе, очерктер, байсалды зерттеу мақалалар жазыла бастады. Оларда халық ауыз әдебиетінің тарихпен байланысы, эпостың образдары [95], айтыстың ерекшеліктері, айтысқа қатысушы ақындардың шеберлігі [96], ертегінің түрлері [97], халық көтерілісі жайындағы өлеңдердің сипаты [98] т.б мәселелер сөз болды. Қазақ фольклорының негізгі өсу бағытын көрсетуге қадам жасалды [99]. Халық ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің өзара байланысы жөнінде мәселе қойылды [100]. Ақындардың творчествосы зерттеліп [101], историографиялық тақырыптарға мақалалар жазылды. Жоғарыда біз атап өткен мәселелер М. Әуезовтың еңбектерінде, оның Л.Соболевпен бірігіп жазған мақаласында («Эпос и фольклор казахского народа») мұқият қарастырылды[102].

Мәселен, белгілі ғалым Б. Кенжебаевтың «Қазақтың ертегілері туралы» зерттеу мақаласы 1940 жылы «Әдебиет және искусство» журналының №1 санында басылды (Б.78-86). Мұнда негізінен, мақала авторы басқа да елдермен қатар Қазақстанда да ауыз әдебиеті қазыналарын жинау жөнінде бірталай жұмыстар атқарылып жатқанын сөз етеді. Дегенмен жарық көрген кітаптардағы фольклорлық үлгілерді сұрыптау, зерттеу, оларға түсінік жазу жағы біраз кейін қалып отыр дегенге де назар аударады. Шыққан жинақтардың біреу-екеуінен басқасында сөз басы, түсінік жазылмағанын ескере отырып, ғалым Б. Кенжебаев «Қазақ ертегілері» деген жинақтарды, кітаптарды қарап шыққанын, осылар жөнінде сөз қозғайтынын айтады. Онда мынадай мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді: жалпы қазақ арасында айтылып жүрген ертегілер қанша, олардың қаншасы қазақтың төлтума, байырғы ертегілері, қаншасы кірме, басқа жұрттан кірген ертегілер екендігін ажырату мәселесі қойылады. Бұған дейінгі зерттеулерде бұл сауалдарға жауап бермегені белгілі. Ал, мұнда қазақ ертегілері қатарында «Алдар көсе», «40 өтірік», «Тазша» т.б. үлгілері сөз болады. Мақалада, сондай-ақ, ертегілердің шығу тегі, қай елдікі т.с.с. деген тәрізді мәселелер де көтеріледі. Мәселен, 1859 жылы Федор Бенфейдің үндістан халқынан басқа ешбір халықтың өзінің төлтума, байырғы ертегісі жоқ деген сыңаржақ пікіріне Б. Кенжебаев қарсы шығады, келіспейді. Ал, ертегілердің туыстас халықтар арасында ауысып, араласып жатуы, тіпті әбден сіңіп, суретін, сюжетін өзгертіп, әбден өзгеріп кеткен ертегілері болады дей отырып, ғалым Б. Кенжебаев олардың сол халықтардың бәріне де ортақ мұра болатынын да алғаш сараптаған.

Одан әрі қазақтың «Қаңбақ шал» тәрізді ертегілерін, сюжетін, кейіпкерлерін т.б. грек ертегісімен типологиялық жағынан салыстыра отырып, ол ертегілердің бір-біріне ешбір ұқсамайтыны, сол себепті олар өз елінің төлтума ертегісі болатынын дәлелдеп шығады. Сөз соңында Б. Кенжебаев мынадай тұжырымға келеді:

«1) ертегі жасамайтын халық болмайды. Экономикасына, әлеуметтік, қоғамдық өміріне сәйкес әр халықтың өзінің қолтума, байырғы ертегілері болады;

2) ертегілер бір халықтан екінші халыққа ауысып, көшіп отырады: әр халық өзінен өзге халықта болған өнер, ғылым, техника табыстарын үйреніп, қабылдап алған сияқты, ертегілерді де үйреніп, қабылдап алып отырады;

3) бірнеше халықта кездесетін кейбір ертегілер көшпелі, көп халыққа ортақ бір ертегі емес, біріне-бірі ұқсас, түрлі ертегілер.

4) қазақ арасында айтылып жүрген ертегілер түп-түгел қазақтың өзінікі емес, оның ішінде басқа халықтан келген, үйреніп алынған ертегілер де бар. Бұлардың бәрін де жинау, сұрыптау, жіктеу керек», - дейді. Сөйтіп ғалым Б. Кенжебаев тұңғыш рет қазақ ертегілерін типологиялық зерттеу әдісі негізінде бүкіл сюжетін шамасынша сұрыптағанын көреміз. Сондай-ақ ғалым жалпы ертегілердің ауызша даму барысында, түрлі елдің қоғамдағы экономикалық-әлеуметтік жағдайына қарай өзгеру, түрлену ерекшеліктерін де дұрыс анықтаған. Міне, бұл ерекшеліктерді тек бір ертегі жанрына ғана емес, барлық фольклор түріне ортақ деп қарастыруға болады. Одан әрі ғалым ертегілер бойында халықтың дүниеге көзқарасы, түсінігі болатынын, әр елдің тарихынан, тарихи-әлеуметтік дамуының, тұрмысының, салтының бейнесі, суреті бар екеніне де ерекше назар аудартады. Және де ертегіге тән мына белгілері де: ертегілердің басталуы, ұласуы, аяқталысы; көбінесе қара сөзбен айтылатыны; ертегідегі бір оқиға екінші оқиғаға тиіп, бір оқиға екінші оқиғамен ұласып отыратыны т.б. алғаш рет сөз болады.

Демек ХХ ғасырдың алғашқы жартысында басылған бұл мақалада Б. Кенжебаев қазақ ертегілерінің біраз жанрлық ерекшеліктерін, сюжетін т.с.с. фольклортану талабы тұрғысынан талдауы - сол кезеңдегі қазақ фольклористикасының жеткен жетістігі болып саналады.

Кеңес өкіметінің халық ауыз әдебиетін дұрыс түсініп, оны зерттей білуде фольклористерге біршама қамқорлық жасап, бағыт сілтеп отырғаны белгілі. Кеңес жазушыларының бірінші съезінде (1934) М. Горькийдің жасаған баяндамасы мен Д. Бедныйдың «Батырлар» (1936) пьесасы жөнінде СССР Халық Комиссарлар Советі жанындағы Искусство істерін басқару комитетінің алған қаулысы кеңес фольклористикасының тарихында елеулі уақиға болып саналды. А. М. Горькийдің баяндамасында халықтың поэтикалық творчествосының негізі болып материалистік концепциясы алынды, халық ауыз әдебиетінің коллективтік ерекшелігі айқын көрсетілді. А. М. Горький халық ауыз әдебиетінің тарихи мәнін, көркемдік қасиетін айта отырып, халық даналылығы арқасында жасалған типтер мен образдарды ашып берді. Сөйтіп халық поэзиясы дүниежүзілік әдебиеттің зор табыстарының негізі, қайнар көзі болып табылатындығын дәлелдеді. А. М. Горький кеңес жазушыларының Бүкілодақтық бірінші съезінде сөйлеген қорытынды сөзінде кеңес жазушыларына халық ауыз әдебиетін жинаңдар, зерттеңдер, халықтан үйреніңдер,- дей келіп: «Сүлейман секілді поэзия қазынасын жасай алатын білгір адамдарды қамқорлыққа алыңдар. Тағы да айтам: сөз өнері ауыз әдебиетінен басталады. Ауыз әдебиетін жинаңдар, одан үйреніңдер, зерттеңдер. Ауыз әдебиеті Совет Одағының жазушыларына көп материал береді»,- деп көрсетті [103].

Отызыншы жылдардың орта кезінен бастап кеңес фольклористикасы өзінің идеялық-теориялық дәрежесінің өсуі жағынан анағұрлым жоғары сатыға көтерілді. Әрбір республикадағы жазушылар одағының жанынан халық творчествосының секциясы, жоғары оқу орындарында халық ауыз әдебиетінің кафедрасы, ғылыми-зерттеу институттарында бөлімдер мен секторлар ұйымдастырыла бастайды.

Қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеуге Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, М. Сильченко. Н. Смирнова т.б. әдебиетші ғалымдар ат салыса бастады. Белгілі орыс фольклористері Ю Соколовтың [104], М. Азадовскийдің [105] мақалаларында қазақ фольклоры жайында бірсыпыра мәнді пікірлер айтылды. Орыс әдебиетінің мәселелерімен шұғылданып жүрген Л. Тимофеев [106], К. Чуковский [107] сияқты әдебиетшілер өздерінің еңбектерінде, әдебиеттану ғылымының жалпы проблемалық мәселелерін сөз еткенде, халық ауыз әдебиетінің жайына да тоқталып өтеді.

Фольклордың қалыптасуы мен дамуы жолында, оның көркем жазба әдебиетпен тығыз байланыста болғанына да көңіл бөлінген. Өнердің осы екі саласының өзара әсері мен өзара байыту процесі кеңестік дәуірде, көбінесе біржақты, яғни әдебиеттану тұрғысынан ғана зерттелді. Бұл мәселе неғұрлым тереңірек зерттеуді қажет етеді дей отырып, кеңес ғалымдары: халықтық шығармашылықтың әдебиетпен байланысын анықтау; кеңестік фольклордағы әдебиеттің заңдылықтарын қарастыру мәні т.б. бәрі фольклорды әрі тарихи, әрі теориялық тұрғыдан зерттеу қажеттілігін де алға шығарған болатын. Мұндағы теориялық мәселелер қатарына: жанрлардың өзіндік ерекшеліктері; болашақта социалистік қоғамда фольклордың даму мүмкіндіктері; фольклор мен әдебиеттің келешекте бірігуі т.с.с. мәселелері сөз болады.

1920-шы жылдардағы қазақ фольклортану ғылымында социалистік мазмұнды қалыптастыруда Қазан төңкерісіне дейінгі халықтық мұраны пайдалану жүзеге асқаны белгілі: жаңа форма ойлап табу мәселесі, «ескі» жанрдың элементін жаңа тақырыпта қолдану, «ескі» формадан құтылу мәселесі, кеңестік фольклордың жанрлары, құралы және болашақ даму мүмкіндіктері т.с.с. назарда болды. Сондай-ақ ол кезде кеңестік қоғамның жаңа жағдайындағы фольклор мен әдебиеттің өзара байланысы, жазбаша туған шығармаларды фольклорға жатқызу мүмкіндігі, халықтық шығармалардың коллективтік авторлығы, варианттылық мәселесі т.с.с. қарастырылып отырды.

Сонымен қатар фольклорды айтушылардың социалистік реализм әдісін меңгеруі – кемшілігі десек, ал, типтілік мәселесін басшылыққа алу- ұтымды жағы болады. Қазан төңкерісіне дейінгіге қарағанда кеңестік фольклордағы жинақтау тәсілдеріндегі ерекшелігі: халық поэзиясындағы ұнамды қаһарман бейнесі, оның мінезін т.б. бейнелеуде қолданған жаңа тәсілдер, кейіпкердің халықтық бейнесі, яғни асқақтатылған көсемдер мен қарапайым кеңес адамының, және олардың озық қаһармандарының бейнесі т.б. бәрі де фольклордың қоғамдық-саяси тақырыбын, социалистік мазмұнын т.б. айқындаудың негізгі әдіс-тәсілдері болды [108].

Мұндай кезең ерекшелігі қазақ фольклортану ғылымы қарастырған төмендегідей тақырыптар бойында да кездеседі: а) кеңестік фольклорда коллективтіліктің бастау алу мәселесі; ә) кеңестік фольклордағы ұнамды қаһарман бейнесі; б) кеңестік фольклор мен әдебиет; в) кеңестік фольклордағы социалистік реализм әдісі, болашақта социалистік қоғамда халық ауыз әдебиетінің мүмкіндіктері т.с.с. қаралды.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында аңыздардың зерттелуі барлық басылым көрген мәтіндерді жиыстырудан басталды. Аңыздарды зерттеу: тақырыбы бойынша, қағазға түскен уақыты мен қаһармандары бойынша жіктеу, жүйелеу жұмыстары, идеялық бағыты бойынша қаһармандардың халықтығы, халық кейіпкерінің аңыздағы орны, аңыздағы шындық пен қиялдың арақатынасы, аңыздардағы тарихилық мәселесі, ол үлгілердің ауызша тараған тарих іспетті екендігі; аңыздағы варианттылық мәселесі фольклорлық жанрдың бір көрінісі екендігі, тарихи оқиғалардағы тұлғалардың типтендірілуі мәселесі, аңыздағы көркемдіктің белгілері, аңыздардың сөз өнеріне қатысы, кеңестік аңыз бен тарихи аңыз байланысы; аңыздардың қоғамдық-саяси, тарихи және тәрбиелік маңызы, аңыздардың жанрлық табиғатын анықтау т.с.с. мәселелер сөз болды. Бұлар сол кездегі фольклортану ғылымының ұтымды жағы болды.

Сондай-ақ эпостық жырлардың идеялық-тақырыптық мазмұны; ондағы қиял мен шындықтың арақатынасы; халықтың тарихи санасы мен тарихи көзқарасының эпоста көріну белгілері; эпостың мазмұнындағы негізгі ерекшелік реализм болып табылатыны; эпостың композициялық, әрі стильдік безендірілуі; «ескі» эпостың дәстүрлі көркемдік құралдарын қолдану ықтималдығы; дәстүрдің біраз түрлерін ығыстыру мүмкіндіктері; бейнеліліктің жаңа тәсілдерін енгізу т.б. проблемалар жан-жақты қарастырылған болатын.

Жалпы ертегі ішіндегі қаһармандардың бет-бейнесінің өзгертілуі; қаһарманның іс-әрекетін бейнелеудегі фантастиканың алатын орны; кейіпкерді неғұрлым шынайы көрсету үлгісі; ұнамсыз кейіпкерлердің бейнесіндегі өзгерістерді бақылау; ертегі сюжеті мен кейіпкерін түсіндіруде олардың әлеуметтік жағы басым қарастырылуы; ертегілерді көркейтуге қолданылған көркемдік тәсілдердің де өзгерістерін бақылау; фольклорды таратушылардың ертегіге деген көзқарасының өзгеруі себептерін анықтау т.с.с. бәрі де ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы алдында тұрған өзекті мәселелерді негіздегені анық.

Сондай-ақ кезең ерекшелігі болып табылған Кеңес жүйесінің қоғамға енгізген түрлі өзгерістері өз кезегінде: ертегі жанрының өзгеруіне; Кеңес үкіметі тұсында жиналған ертегілердегі ерекше қиял мен шындықтың арасалмағын ажыратуға; сол тұстағы ертегілерде орын алған діни нанымның көріну белгілерін; халықтың дәстүрлі ертегіге көзқарасын, берген бағасын т.с.с. анықтауға әсер еткені сөзсіз [109].

Кеңестік дәуірде жарияланған мақал-мәтелдердің Қазан төңкерісіне дейінгілерден ерекшеліктері: идеясында; тақырыбында; қоғамдық саясаттың, моральдың, эстетиканың т.б. үлгісіндегі мазмұнында т.с.с. тарихи тұрғыдан келгенде тап тартысының дерек көзі т.с.с. ретінде алынуы – бәрі де социалистік құрылыстың негізін қалаудың бірден-бір насихат құралы есебінде алынғаны да мәлім.

Соғысқа дейінгі кезеңде фольклорға тән өзіндік ерекшеліктерді зерттеу фольклортану ғылымы алдында тұрған басты мәселелердің біріне айналды. Бұл мақсатқа жету үшін ғалымдардың көбінесе фольклор мен әдебиеттің ерекшеліктерін өзара салыстырғаны мәлім. Фольклордың мән-маңызы мен өзіне тән ерекшеліктері дегенде, біріншісі – ондағы ауызекілік сипат, яғни фольклордың ауызша туып, ауызша таратылып, ауызша дамып, ауызша түрленуі т.б. алынды. Себебі осы қасиеті арқасында халықтық шығарма авторлық шығармадан ажыратылды. Сондай-ақ фольклор бүкіл халықтың мұң-мұқтажын, мақсатын т.б. дәріптеуге арналса, ал көркем шығарма индивидуальдық автордікі болғандықтан, субъективті мақсатты қанағаттандыруға тырысатыны да діттелді.

Қазақ фольклортану ғылымы 1940 жылдары, яғни соғыс жылдарында да біраз қызметтер атқарды. Бұл кезде жазылған мақалалар, ғылыми зерттеулер, негізінен бір тақырыпты – халықтың ерлік дәстүрін паш етуге арналды. Халықтың отансүйгіштік дәстүрін дәріптеумен қатар, фольклорлық мұраны жеке-жеке жанрларға жіктеп зерттеуі дами бастады. Мәселен, С. Мұқанов, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан, Б. Кенжебаевтың, т.б. қазақтың эпостық жырларын, Ә. Мәметованың шешендік сөздерді зерттегені мәлім. Мұндағы қазақ ауыз әдебиеті мәселелері халықтың тарихымен тығыз байланысты қарастырылды. Фольклордың әрбір жанрының өзіндік ерекшеліктері, шығармалардың көркемдік, идеялық, тақырыптық тарихпен байланыстылығы т.б. сол кездегі орта мектепке арналған оқулық, хрестоматиялар ауқымында да (авторлар: Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, С. Мұқанов, Қ. Бекхожин т.б.) зерттеле бастады.

Мәселен, ХХ ғасырдың 40-жылдары ерекше көзге түсетіні Ә. Марғұланның «Геройлық жыр тудырудың бірінші дәуірі» атты мақаласы (Әдебиет және искусство.-№1.1941.-Б.90-98). Мұнда қазақ тарихы Үйсін-Қаңлы заманынан басталады дей отырып, бұл геройлық жыр шығарудың бірінші дәуірі болды дейді. Оған біздің заманымыздан арғы ІІІ ғасыр мен осы заманның VI ғасырлар арасы жатқызылады. Кейін бұл бергі Қыпшақ дәуіріне (VIІ-ХІІ) ұласатыны да сөз болады. Үйсін-Қаңлы дәуірінде айтылатын геройлық жырларға «Ер Төстік», «Хан мерген», «Хан Бодай», «Ақ Көбек» т.б. үлгілері жатқызылған. Мәселен, «Ер Төстік» нұсқасы ескі замандағы бақташылық жыры делінсе, мұнда Ер Төстік найза алып қамалға шықпайтыны, көбінесе малды аман өсірудің алпауыты болып суреттелетіні, негізінен, жаратылыс стихиясына қарсы қару көрсететіні т.б. сөз болады. Және де бұл нұсқа сюжеті, кейіпкерлердің іс-әрекеті т.б. гректің «Илиада» мен «Одиссея» тәрізді шығармаларымен салыстырыла қарастырылады. Міне, мұнда жоғарыдағы келтірілген үлгілер Ә. Марғұлан еңбегінде эпос жанрына қатысты талданса, басқа зерттеулерде қиял-ғажайып ертегілер қатарында қарастырылатынын есте ұстаған жөн. Бұл пікірін Ә. Марғұлан «О характере и исторической обусловленности казахского эпоса» атты зерттеу еңбегінде (Известия казахского филиала АН СССР. Серия историческая.-1946.№2.-С.75-80) тереңдете отырып, эпостық жырларды шығу дәрежесіне қарай топтайды:

1) ең көне замандағы эпостық жырлар («Ер Төстік», «Ақ Көбек», «Құламерген», «Шолпан мерген» т.б.);

2) Оғыз-Қыпшақ заманында пайда болған эпостар (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) («Қорқыт», «Алпамыс», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» т.б.);

3) тарихи дәуірдегі эпос (ХІІ-XIVғ.ғ.) («Қобыланды», «Ер Тарғын», «Қамбар»т.б.);

4) жоңғар феодалдарының қазақ даласына шапқыншылығын және оған қарсы күресті сипаттайтын жырлар («Қабанбай», «Бөгенбай», «Олжабай» т.б.);

5) феодальдық қайшылықтарға қарсы күреске байланысты туған эпос.

Міне, ғалымның қазақ эпосын бұлай жіктеу, үлгінің шығу кезеңін басты талап есебінде, яғни, негізінен, тарихилық ерекшелікті алға қоюмен түсіндіріледі. Демек эпостық жырдың ішкі өзіндік ерекшеліктері ескерілмей қалды. Сол себепті эпостың ішкі жанрлық түрлері, яғни батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар және тарихи жырлардың бір-бірінен айырмашылықтары ескерілмей қалды. Дегенмен қазақ эпосы пайда болған дәуіріне қарай топтастыру үлгісін ХХ ғасырдың 40-шы жылдары ғалым Ә. Марғұланның ұсынуы, сөз жоқ, сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының жеткен деңгейін көрсетеді.

Соғыс жылдары өзінің өмір сүру, әрі идеялық-көркемдік қызметі жағынан қаһармандық эпосқа деген қызығушылық үстем болғанына көңіл бөлген жөн. Дегенмен фольклорлық мұраға тек тұрпайы – әлеуметтік тұрғыда қарау, әрі халық шығармашылығын дамытуда мирасқорлық пен дәстүрлік маңыздылығын немқұрайды бағалау т.б. бәрі де кезең ерекшелігі болып табылатын біржақты сыңаржақ көзқарастар ықпалын танытады.

Ғылыми жұмыстың сәтті өтуі үшін фольклорлық жариялымдарға қойылатын ғылыми талаптарды қисынға келтіру мәселесі де сөз болды. Сондай-ақ болашақта фольклор турасында оқу құралдарын жасау, академиялық жинақтарды шығару, оқу орындарында фольклорлық кабинеттер ашу, фольклорды жинаушыларға түрлі нұсқаулар әзірлеу мәселелеріне де т.с.с. назар аударыла бастады.

Қазан төңкерісінен кейін фольклордың көптеген жанрлары ел арасында өзінің өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Кейбір жанрларда дәстүрлікті (қалыптасқан бейнелер, берілуі формалары, тілі т.с.с.) әрі қарай жалғастыруы байқалса, кейбіреулерінде дәстүрлілікті сақтай отырып, кеңестік тақырыптармен толысу да іске асты.

Ал, енді біраз үлгілерде стилін, тұрмыстық жағын нақтылау, түрлі детальдарды т.б. өңдеумен қатар, тіпті мазмұндық өзгерістер күштеп енгізілгені мәлім. Біраз зерттеушілер тарапынан фольклордың дәстүрлілігі жалпы өзгерістерге ұшырамау керек деп ескертілсе де, ара-тұра социалистік шындық тұрғысынан жаңарту, толықтыру аз болмағанына назар аударған жөн. Сондай-ақ дәстүрлі фольклорды кеңестік фольклормен теңестіруге болмайтыны, оның мәдени мұраның бір бөлегі деп есептелінетіні т.с.с. сөз болуы да орынды.

Кеңестік фольклор мен әдебиеттің байланысына келетін болсақ, барлық уақытта да халықтық шығармалар классикалық әдебиеттің негізі болғаны белгілі. Халықтық шығармалардың жазушылардың көркемдік ой-санасына негіз болғаны да анық. Дегенмен Қазан төңкерісіне дейін өнердің бұл екі саласы арасында үйлесімділік, бірліктің т.б. болмауы, олардың әрі қарай дамуына кедергілер туғызды. Кеңес үкіметі тұсында бұл салалар бүкіл халықтың бірлігі көзқарасын дәріптеуге бағындырылды.

1920 жылдардың соңына қарай елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік өміріндегі түрлі өзгерістер мәдениет пен өнерге де өз әсерін тигізді. Көбінесе тақырыптың көкейкестілігі елдің өндірісінің қалпына келтірілуі мен құрылымдық өзгерістеріне т.б. байланысты туындап отырды.

1930-шы жылдары дәстүрлі фольклор негізінде жаңа үлгілер жасау мүмкіндігі сәтсіздікке ұшырады. Себебі дәстүрлі фольклордың көне тілі мен бейнелеу құралдарының т.с.с. жаңа кеңестік мазмұнмен сәйкес келмеуі байқалды. Дегенмен Кеңестік қоғамда болып жатқан өзгерістердің дұрыстығына дәлел көзі ретінде фольклорды бұрмалап пайдалану, фольклор бойынан жаңа идеологияға тиімді дәлелдерді іздестірумен қатар, сондай-ақ белгілі бір фольклорлық нұсқаларды кеңестік көзқарасқа орай өзгертуге т.с.с. тырысушылық та белең алды.

Халықтық поэзияны зерттеу Ұлы Отан соғысы кезіндегі кеңестік фольклортанушы ғалымдардың басты міндеттерінің бірі болды. Халықтың рухани өмірін жан-жақты тану, олардың көркем шығармада көріну белгілері, даму заңдылықтарын ашу т.б. бәрі сол дәуірді зерттеушілердің басты міндетіне айналғаны анық. Дегенмен зерттеушілік жұмыстардың сәтті жүргізілуіне партия көсемі И. В. Сталин бейнесіне табынудың кері әсері де аз болмағанын айту керек.

Тарихи шығармашылықтағы халықтың іс-әрекетін т.с.с. бұрмалау фольклор жөніндегі ғылымға да зардабын тигізді. Мәселен: фольклорлық мәтіндерді жариялауда қасақана біржақтылық, таптық тұрғыдан жіктеу үстем болды; толыққанды емес ғылыми басылымдарда тарихи оқиғаларға сыңаржақ баға берілді. Міне, мұның бәрі фольклортану ғылымының сол тұстағы жіберген кемшіліктерін негіздегені сөзсіз.

Ұлы Отан соғысының басталуы осы салада да барлық ғылыми-зерттеушілік жұмысты қайта құруға әкелсе, сондай-ақ фольклор бойындағы халықтың ержүректілік, қаһармандық, батырлық т.б. дәстүрлерін қайта жаңғырта отырып, халықтың рухани, моральдық бейнесін идеология құралы есебінде ортақ жауға қарсы ұйымдастыру қажеттілігіне бағындырылғаны белгілі. Көбінесе фольклордың ішінде қаһармандық тұлғаны әспеттеу дәстүріне көп назар аударылуы халықты сол кезең үшін аса қажет отансүйгіштікке тәрбиелегені анық. Сонымен қатар халық шығармаларын тарихи аспектіде қарастырғанда, мәтіннің идеялық-көркемдік мазмұнын, халықтың рухани өміріндегі маңызы мен мақсатын, мәдениет тарихына қатысын т.б. жан-жақты саралау жүзеге аса бастады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысының соңына қарай фольклорды бір ғылым саласы тұрғысынан ғана емес, комплексті түрде зерттеу нышандары байқала бастады. Яғни фольклорды, әдебиеттану, тілтану, этография, тарих, философия тұрғысынан қарастыру белгілері көрініс таба бастады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ фольклорына қатысты түрлі ғылыми жинақтар, хрестоматиялар, кітаптар басылым көргені белгілі. Бұлардың бәрінде дерлік кіріспесі мен алғысөздері беріліп, онда қазақ фольклорының жанрлық сипаты, ерекшеліктері, жиналу, жариялану тарихы т.б. сөз болады. Мәселен, ғалым А. Байтұрсынов құрастыруымен Мәскеуден 1923 жылы «Ер Сайын» жырының жеке кітап болып шыққаны мәлім. А. Байтұрсынұлы оны «Ертегі жырлар» тобына жатқыза отырып, қазақтың әйгілі «Қара қыпшақ Қобыланды батыр», «Нәрікұлы Шора», «Алпамыс батыр», «Ер тарғын», «Едіге», «Қамбар» тәрізді жырларымен бірге қарастырады. Мұндағы ертегі жыр деп отырғаны батырлар жыры екені белгілі. Ал, қалған жырларды («Орақ-Мамай», «Абылай», «Кенесары», «Наурызбай» т.б.) «тарихи жыр деп жіктегені де белгілі [110]. Демек, фольклортанушы А. Байтұрсынұлы қазақ эпосы жанрын іштей екі топқа бөліп саралағанға ұқсайды.

Сөйтіп, А. Байтұрсынов бұл кіріспе сөзінде батырлар жырының кейбір жанрлық белгілерін, халықтың жыр тудырудағы рухын т.б. даралап көрсете білді. Бұл сол кездегі үлкен ғылыми ізденістің басы ғана болды. Осы пікірлер негізінде ғана барып, кейінірек фольклортану ғылымында эпостық батырлар жыры, лиро-эпос жырлары, тарихи жырлар тобы өз алдына жеке қарастырылады.

Белгілі ғалым С. Қасқабасов пікірінше, кезінде бұл «Сайын батыр» жырын [111] ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде орыс фольклорист-ғалымы В. В. Стасов назарында ұстаған [112]. Ғалым В. В. Стасов өз еңбегінде орыс былиналарының көбісі шығыстан алынған деген ойын ұстана отырып, пікірінің дұрыстығын дәлелдеу үшін мәтін көзі ретінде көптеген шығыс халықтарының, оның ішінде қазақтардың да фольклорлық нұсқаларын (бірі – «Сайын батыр» жыры) қолдана отырып, өз пікірін дәлелдеуге, сараптауға тырысқаны белгілі. Кезінде В. Стасовтың осы бір еңбегін оң бағалаған пікірлер де баспа бетінде жарияланған: бірі – белгілі орыс фольклортанушысы М. Азадовский болса, екіншісі- фольклорист- ғалым В. Е. Гусев еді [113].

«Ер Сайын» кітабы ішінде алғысөз есебінде жырға қатысты Әлихан Бөкейхановтың жарты беттік ой-пікірі мен белгілі ғалым Г. Потанин өмірбаянына қатысты 6 беттік мақала түрінде еңбегі берілген [114, 85-91]. Мәселен, жыр туралы Ә. Бөкейханов былай дейді: «Ахмет өңдеп өткерген «Ер Сайынның» жыры «Батыр Сайын» деп В. В. Радлов жазған жырмен бір екен. Екеуінің айырмасы мына осы «Ер Сайынның» «аяғы» деп басылған. Өзге жерлер айтушыға қарай өзгеше бола береді. Өзге жырда жырдағы кісілер ғана өлеңдетіп келеді. Өзге әңгіменің бәрі қара сөзбен айтылады. Ер Сайын, Қарақыпшақ Қобыланды (Ташкенте басылған), Манас қана аяғы өлеңмен келеді. Тыңдаушы жаратқан соң жыршылар жырдың қара сөзін де өлеңге аударып жіберген ғой. Манас қырғыз тілінде, мұны да «Күншығыс» баспасы басады», - делінген [114, 85 б.]. Демек Ә. Бөкейханов эпос жанрын әңгіме деп түсінгенін көреміз. Сондай-ақ Ә. Бөкейханов бұл мәтіндердің текстологиясын қарастырып, өзіндік ұқсастық пен айырмашылықтарын ажыратуға тырысқан. Және де өзгеріс атаулының себебі жырды айтушылардың өзінде жатқанын ескертеді. Ал, ғалым Г. Потанинге арналған беттерде, негізінен, оның өмірбаяны мен қазақ фольклортану ғылымына қосқан еңбектері сараланған. Мәселен, Ә. Бөкейхановтың: «Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе» деген кітабында (Г. Н. Потаниндікі – Н.Ж.). Күнбатыстың әдебиетіне қор болған, үлгі болған Күншығыстың ауыз айтып жүрген ертегі, жыр, мақал, өлеңі деп келеді», - деген ой-пікірлері бар [114, 87 б.]. Міне, осы арқылы ғалым Г. Потаниннің қазақ фольклорын орыс тілді елдерге насихаттаушы қызметінің маңыздылығын атап көрсеткен.

Фольклордағы мәнді бір саланың бірі – жоқтау жырлары десек, А. Байтұрсынұлы мен Ә. Бөкейхановтың бұл тұстағы еңбегі айрықша. Қазақтың жоқтау жырлары – фольклордың тұрмыс-салт жырларына қатысты қаралатыны белгілі. Бұл жанрдың өзіндік ерекшеліктерін А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейханов ізбасарлары, бастапқыда белгілі фольклортанушы ғалымдарымыз: М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Сейфуллин қарастырса, кейінірек ол дәстүрді Б. Кенжебаев, М. Сильченко, Б. Уахатов, С. Қасқабасов, Б. Абылқасымов т.б. [115] жалғастырғаны белгілі.

А. Байтұрсынұлы мен Ә. Бөкейханов тұрмыс-салт жырларының бір саласы – жоқтауды өз алдына топтастырып, Мәскеуден 1926 жылы жарыққа шығарған «23 жоқтау» деген жинағы [116] т.б. қазақ фольклорын, әдебиетін, тілін, тарихын, жалпы мәдениетін зерттеуші ғалымдар сүйенерлік мәнді мәтін көзі т.б. болып табылады. Бұл еңбек сонымен бірге ел арасынан фольклор үлгілерін жинаушылар, жариялаушылар, зерттеушілер үшін, әрі ғылыми жоба-нұсқа, әрі мақсатты бағдарлама іспетті болды. Сондай-ақ халық мұраларын тездетіп жинау керектігін паш еткен үгіт-насихат құралы болғаны да белгілі. Осы арқылы-ақ А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейханов есімі қазақ фольклортану тарихында өзіне лайықты орын алатыны сөзсіз. Еңбектің алғашқы мұқаба бетінде: «Қазақ тарихының төрт жүз жылын алады», - деген ғалымдар сілтемесі келтірілген. Міне, біз бұдан фольклорға тарихи тұрғыдан келу - А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейханов зерттеушілігінің бір қыры, өзгешелігі деп қарастырамыз. Атап айтқанда, біріншіден, тұрмыс-салт жырлары ішіндегі тарихқа неғұрлым жақын келетіні – осы жоқтау жанры болса, екіншіден, бұл зерттеуші ғалымдар үшін құнды документальды материал көзі демекпіз; үшіншіден. өскелең ұрпақты ұлттық ерлік рухында т.б. тәрбиелеу мақсатында қарастыруы т.б.- бәрі жоқтаулардың тарих үшін маңыздылығына ғалымдардың назар аудартқанын дәлелдейді.

Кітап алғысөзі А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейханов атынан 1,5 бетті алады. Алғысөзде кітап мақсатын айқындаған мынадай ойлар бар: «Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарғаны жоқ та, шығара алмайды. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді. Сонан соң ғана шешендер, «тіл көсемдері» бұл тілді безеп, жолға-жөнге салып, жүйесін айырып өстіреді. Сондықтан әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, ол әдебиет адасып кетпек. Енді ғана өсе бастаған қазақ әдебиетін алғанда мұны естен шығармау керек. Ел аузындағы тіл дегенімізде нені үлгі-өрнек етіп аламыз? Әрине, осындай жоқтауларды, мақалдарды, жұмбақтарды, ертегілерді, өлеңдерді, тағы-тағы осындайларды!», - делінген [116, 5 б.]. Кітап құрастырушылар фольклор деп ел аузындағы шығармаларды түсінген. Мұнда фольклордың жоқтау, мақал, жұмбақ, ертегі т.б. түрлері аталады. Ғалымдар пікірінде фольклорды елге насихаттау мақсаты айқындалған. Және де әдебиет негізінде ел аузындағы үлгілер жату керектігі де ескертіледі. Демек, ғалымдар әр тіл мен әдебиеттің негізінде фольклор үлгілері жататынын айқындау барысында, оны филологиялық тұрғыда қарастыра отырып, тездетіп жинау қажеттігін де дәлелдейді.

1923 жылы Мәскеуде шыққан «Ер Тарғын» кітабы ішінде де Ә. Бөкейханов 5 беттік өз пікірін жазған [117]. Мәселен, «Ер Тарғын» Қарақыпшақ Қобыланды, Ер Сайын, Манас қатарлы қазақ-қырғыз жырының бірі», - деуінен, біз ғалымның бұл үлгілердің түркі тілдес халықтарға ортақ мұра ретінде қарастырғанын көреміз [117, 62 б.]. Ал, бұл жырды В. В. Радлов жазып алғанын анықтауы, әрі оны одан алғанын Ә. Бөкейхановтың ескеруі – бәрі кітап шығаруда үлгінің қайдан алынғанын нақты көрсетуді талап еткен ғылыми талаптың ХХ ғасыр басында орындала бастағанын көрсетеді. Одан әрі Ер Тарғынның барған елі Қырық сан Қырым, төбелескені Торғауыт пен қалмақ делінсе, 1438-нші жылы Қырымның Алтын Ордадан бөлініп, өз алдына хандық болғанына назар аударудан – Ә. Бөкейхановтың эпостық жырлар бойынан халық тарихының ізін іздестіруді мақсат еткені танылады. Одан әрі автор Қырымды алғаш билеген хан Жәнібек Керей (1437-1466) десе, 1783 жылы Қырымды орыс алып, хандық жойылғаны, ал 1437 мен 1783 жылдар арасында 35 хан болғанын ескертеді. Сонымен қатар Ә. Бөкейханов эпостағы Ер Тарғын бейнесіне қатысты тарихта қалған елді мекендерді тізбектеп атап өтеді. Мәселен: «Біздің Бөкейлікте «Тарғын қысымы» деген айлақ бар. Бұлардың жерінде «Үш Тарғын» деген жерлер бар. Бұл жерлер сырттан келген далалар»,- дейді [117,63 б.]. Демек бұл пікірлер ғалым Ә. Бөкейхановтың эпостық жырларды тарихи зерттеу әдісі негізінде қарастырғанын дәлелдейді. Яғни жырдағы фольклорлық бейненің тарихтағы прототипін іздестіруді мақсат еткенін көрсетеді. Және де бұл тәсіл кейінгі зерттеушілер еңбегінде де жиі қолданылады.

Белгілі қоғам қайраткері Нәзір Төреқұлов 1923 жылы Ахмет Баржақсыұлы жинап бастырған «Мың бір мақал» кітабына 3,5 беттік алғысөз жазды [118]. Мәселен, алғысөздегі мына бір пікірлер назар аударарлық: «Ер қазынасы – ескі сөз, ел қазынасы – ескі сөз, тіл қазынасы – ескі сөз» деген бұрынғылардан қалған мақал. Бұл мақал әншейін әлдеқалай айтыла салған мақал емес, өмір жүзінде ел аузындағы ескі сөздер: мақал, мәтел, тақпақ, өлең-жыр секілділердің өте керектігі ащы тәжірибелермен анықталғандықтан айтылған. Оның ішінде, әсіресе тұрмыс тәжірибесінің қорытындысы мақалдар өте-мөте керек. Себебі мақалда айтушы елдің басынан кешірген уақиғалары, тұрмысы, мінезі, тегіс суреттеледі», - дейді [118, 1-2 б.]. Міне, мұнда автор дәстүрлі фольклорды ескі сөз деп қабылдаған. Және де фольклордың мақал, мәтел, өлең-жыр үлгілерін дұрыс анықтаған. Мұнда, ең бастысы халықты танудың бірден-бір қайнар көзі – мақалдарда жатқанын автор дәріптейді. Халықтың ғасырлар бойғы даналығы, тәжірибесі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, тіпті басынан өткен тарихы да – осы мақалдар бойынан табылатыны сараланған. Сөйтіп, автор мақалды таным көзі, дерек көзі, тәрбие көзі деп те бағалаған. Сондай-ақ Нәзір Төреқұлов жаңа есін жиып, тұрмысын түзеп, әдебиетін гүлдендіруге бет алған қазақ халқына таза, әдемі тіл керектігін діттеп, тілдің негізі, жұрнағы ел аузындағы ескі сөз, мақалдарда т.б. жатыр дегенді жазады. Демек, Нәзір Төреқұлов мақалдарды тіл тазалығы үшін күресте насихат құралы ретінде де пайдаланған.

1926 жылы Ташкенте қазақтың ел әдебиетінен алынған үлгілерді жинақтаған «Аламан» кітабы басылды [119]. Бұл жинақты құрастырып, 8 беттік алғысөзін жазған белгілі ғалым Халел Досмұхамедұлы еді. Бұл жинаққа «Қармыс батыр», «Байбоз-Жанбоз», «Әлімұлы мен Байұлының айтысқаны», «Балуанияз» т.б. тәрізді үлгілер енген. Мәселен: «Халықтың құлқы, мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен білінеді. Әдебиет-халықтың түрлі қимылдарының айнасы. Жиырмасыншы ғасырға дейін қазақта жазба әдебиет жарытып болмады. Бірақ халық арасындағы ауыз әдебиет қазақта бай болды. Ауыз әдебиетінің көбі- он тоғызыншы ғасырдың мирасы. Алғы әдебиеттен қалған жұрнақ аз. Біздің қолымызда кіші жүз қазақтарының (Орал, Бөкей, Мағыстау) арасынан жиналған он тоғызыншы ғасырдағы ел әдебиетінің бір бөлегі бар