Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені
«Қазақтың дәстүрлі жылқы шаруашылығы» -
жүктеу/скачать 363,5 Kb.
|
avtoref toktabay
| «Қазақтың дәстүрлі жылқы шаруашылығы» - деп аталатын екінші тарауда халықтың байырғы жылқы тұқымдары, жылқы бағу, жылқы оты (шөп түрлері мен климаттық, аймақтық ерекшеліктері), жылқылы байлар, жылқы саны, жылқы саудасы туралы мәселелер қарастырылады. Кәзіргі археологиялық қазбалардан табылып жатқан жылқы сүйектерін шартты түрде екіге бөлуге болады: шоқтығына дейінгі биіктігі 130-140 см, кәзіргі жабы тұқымынан еш айырмашылығы жоқ, екіншісі шоқтығына дейінгі биіктігі 150 см астам бойы биік, бәдені сұлу, сирақты жылқылар, мұны арғымақ тұқымдас деп атауға болады, сонымен сақ-скиф заманынан бермен қарай жылқының осы екі түрін көшпенділер қатар өсіріп отырған, жылқы тұқымдарын асылдандыру сол кезеңдерден басталған. Б.з. алғашқы ғасырларының өзінде Парфияның, Бактрияның, Ферғананың асыл текті сұлу арғымақтары әлемге әйгілі болды, бұлар араб жылқысының негізін қалады. Қазақ халқы өз жылқысын жақсарту үшін көрінген жылқы тұқымдарының айғырларын әкеп сала бермеген. Қазақ жылқысы үшін ғасырлар бойы халықтың аналитикалық тәжірибесінен өткен тұқымдар: араб және түркмен тұқымының асыл тұқымды айғырларын алу үшін ештеңесін аямаған. «...Араб айғыры үшін бай қазақ жүздеген қой, оншақты қазақ жылқысын, ең әдемі күңді, бір құшақ асыл бұйымдарды қуана-қуана бере салады....» [17,238]. өз кезегінде қазақ жылқылары орыс жылқыларының Ресей жылқы шаруашылығының негізін қалады. Ол туралы көрнекті жылқы тарихының маманы Вилькинс: «Барлық жұмысқа жарамды бесаспап қазақ жылқыларын біз назардан тыс қалдырмауымыз керек, сонымен бірге бұлар бүкіл орыс жылқыларының арғы тегі болып табылады...» [18,156 - б.]. Тарихи деректер бойынша қазақтың кәзір генефондысы жоғалып кеткен: арғымақ, қазанат, қарабайыр, қазмойын, сауран сойы, шекті, найман-қарабайыр т.б. жылқыларының аталық жағы араб, түрікмен, ферғана арғымақтары болды. Кәзіргі адай жылқысыда ХVІІІ ғ. бірінші ширегінде адай руларының Маңқыстауға қайта келген кезде Түрікмендермен араласудан пайда болған. Диссертацияда сонымен қатар Моңғолия қазақтарының алтай, цэнгэл тұқымы, Қытай қазақтарының Іле, алтай тұқымдары да зерттелінді. Келешекте қазақ жылқыларының жоғалып кеткен генефондысын қайта жаңғыртып қалпына келтіру үшін мамандар Қытай, Моңғолия қазақтарының жылқы тұқымдарына назар аударуы керек, себебі бұл жерлердің тұқымдары әлі күнге дейін басқа тұқымдармен араласа қоймаған, қазақи тұқымның шыдамдылығы мен төзімділігі, күй талғамайтындықтары сияқты қасиеттерін сақтаған.
Жылқы бағудың қиында,жауапты кезі қыс және құлындайтын уақыты көктем «Жазда жылқыны сері бағады, қыста ердің ері бағады», «Жылқыны жылқының тұяғынанда қатты адам бағады» - дейді халық мақалы. Сол себепті қазақ қоғамында жылқышының әлеуметтік дәрежесі де жоғары болды. Атақты жылқышылар сұлтанның, байдың оң тізесінен орын алатын. Жылқысын жаудан айырып, жұттан аман алып қалған жылқышыларға байлар қалыңсыз қызын ұзатқаны жайында қазақ арасында әңгімелер көп. Жылқышыға қарағанда қойшы, әсіресе сиыршыларды байлар адам ғұрлы көрмейтін. Тамақтың қалдығын жеп, киімнің ең жұпынысын солар киетін. Жылқышының ішер тамағы киім кешегі, шалма, бұғалық, бос мойын шоқпар, сабаутіс, зырылдауық тәрізді құралдар, айғыр-үйір жасау, қос, отарлап бағу, желі байлау, бие сауымы т.б. жылқы шаруашылығының компоненттері мен ерекшеліктері зерттелген. Жылқы жайылатын шөптердің ішінде тарлау ерекше жұғымды, асыл оны халық «ат құтыртқан»-депте атаған. Жырларда айтылатын «жылқыны мыңнан өсірген, Арқаның тарлау бозы екен», немесе «Аттың кердең өспесі, Алтайдың шалғай нуы екен. Жігіттің кердең өспегі. Бақ дәулеттің буы екен» А. Загряжский «Шу жазығы мен Сырдария көшпенділерінің тұрмысы» деген еңбегінде ботаник маман ретінде бір қазақтың аузынан 31 түрлі жылқы жейтін, 65 түрлі қой, 9 ірі қара, 17 түрлі түйе жейтін шөптердің атын таңдана отырып жазып алады [19, 30 - б.]. Ғасырлар бойы жылқының санын көбейтіп қана қоймай асылдандырып, жаңа тұқымдар алып, әскерді жорық аттарымен, елді ат майымен, соғыммен, мейрамдарды азық-түлікпен қамтамасыз еткен байлардың ролі ерекше. Көшпенділер қоғамында бай тек қана есепсіз байлықтың иесі емес. «Бай» терминінің мәнін дұрыс көрсете білген Л.П. Потапов: «бай» сөзін этнографтар «богатый» деп аударып жүр... бұл қанағаттанарлық балама емес, «бай» әлеуметтік ұғымнан жоғары құдіреттілік мағынада»,-деген [20,236- б.]. Қазақ қоғамының негізгі тірегі ру десек, ру болу үшін елді ұстайтын биі, жерін қорғайтын батыры, елін бағатын байы болу керек. Байдың атқаратын міндетінің өзі елді басқаратын биден, елді,жерді қорғайтын батырдан кем болмаған. Себебі, ол кезде мемлекеттік зейнетақы қоры жоқ, рудың кедей-кепшігін, кемтар-кембағалын бай баққан, бәрі байдың қолына қараған. ХІХ ғ. аяғында қазақ байларының жылқы бағу әдісін орыстың пысық, өсімқор, шаруақор адамдарыда қолданып жылқылы бай атанғандары бар. Табынды жылқы шаруашылығының тиімділігін жете білген жайық орыс-казагі П. Овчинников балаларымен бірлесіп, құлындарын есептемегенде жылқы санын 2500 басқа жеткізген, 6 табынға, 90 айғыр - үйірге бөлген. П. Овчинниковтың жылқы бағудың сырына қаныққаны соншалық, қазақ байларындай әр табынды түске бөліп бақтырған Зайсан - Тарбағатай аймағының орыс көпесі Е.Сорокиннің 12 мың жылқысы болған. Осындай толық емес мәліметтердің өзі халықтың жылқы бағу әдісінің өміршеңдігін және қазақтың жылқы бағу этномәдени үрдісінің басқа халықтарға әсерін көрсетеді. Көптеген статистикалық мәліметтерді архив құжаттарын тексергенде Қазақстанда 4,5 мың жылқы оған Моңғолия мен Қазақстандағы қазақтардың жылқысын қосқанда 7 млн-ға дейін жылқы болған деп айтуға негіз бар. Қазақтың дәстүрлі ежелден көрші елдермен саудасы-төрт түлік мал, оның ішінде жылқымен сауда басты кәсібі еді. Әсіресе көршілеріміз Ресей мен Қытай мемлекеттері қазақтың екі нәрсесіне асық болды, бірі - ұлан-байтақ жеріміз, екіншісі - есепсіз жылқымыз. Қытай ілкіден өзінің жүз мыңдаған әскерін дала жылқысы есебінен қамтамасыз етсе, Ресей ХІХ ғасырда қазақ жерін тұтас басып алып, шекарада айырбас керуен-сарайларын ашып жылқы саудасын қарқындатты. Азды көпті орыс-қытай мәліметтерін саралай отырып ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап 1917 жылға дейін қазақ жерінен 150 жылда 15 млн жылқы әкетілген деп топшылаймыз. жүктеу/скачать 363,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|