МӘДЕНИЕТТІҢ ЖАҺАНДЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫНА БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯНЫҢ ЫҚПАЛЫ

ЕржановаА .М.- фил.ғ.к.,(Алматы қ,. Халықаралық бизнес университеті)

Бұқаралық коммуникацияны зерттеу өзекті. Олар қоғамды құру және қалыптастыру әдістерінің тәсілін, оның демократиялық, азаматтық және мәдени потеняциялын күшейтеді. Бұқаралық коммуникация мен технологиялар туралы білім және оларды қолданудың заңдылықтары әлеуметтік іс-әрекет, әлеуметтік жоспарлау мен әлеуметтік диагностиканың ең күшті қаруы болып табылады. Бұқаралық коммуникацияның ықпалы экономика, саясат, дін, тіпті күнделікті тұрмыстағы тәжірибелер сынды әлеуметтік мәдени институттардан тазартылады. Мәдениет дамуының ерте кезеңінен бастап медиакоммуникация мәдениеттің дамуына өте үлкен септігін тигізіп келеді.

Мәдениет тарихын коммуникация тәсілдерінің даму тарихы ретінде қарастыруға болады. Коммуникацияның жаңа түрлерінің жасалуы үлкен мәдени төңкерістерге – адам өмірінің түрлері мен әдістері, әлеуметтік ұйымдардың, әлеуметтік –мәдени институттар мен ментальды-психикалық механизмдердің радикалды өзгерісіне әкелді. Сонымен, мысалы; алғашқы өркениеттердің қалыптасуын жазусыз және оның бұл процестегі ролін қарастырмауға қазіргі түсінікпен қарауға болмайды. Коммуникация тәсілдері қоғамның модернити және постмодернити шешуші кезеңдеріне дейін жетіп, мәдениет даму процесіне ықпал етуде. Сондай-ақ, медиакоммуникация мәдениетте тек делдалдық емес («тасымалдық»), қажетті биліктік және идеологиялық функцияларды да атқарады. Билік ұғымы мен концепциясы неомарксистік (Грамши, Альтюссер), лингвосемиотикалық (Барт, Деррида) және постмодернистік (Фуко, Лиотар, Бодриар) концепцияларында құрастырылған. Бұл теорияларда билік саяси институт ретінде күштеу мен мәжбүрлеу емес, мәдени гегемониялық, бақылаушы, тілдік игерімді, дискурсивті түрінде қарастырылады. Өзіндік әлеуметтік-саяси анализ биліктің қалыптасуын, атқарылуын және шынайылығын жақсы ашалмайды, керісінше лингво-семиотикалық ашады. Өйткені «биліктің құпия серпілі» класстық (нәсілдік, гендерлік т.б.) қызығушылықтың астарында емес, сигнификация, мағына берушілік механизмінде. Сигнификация механизмінің ашуы арқасында семиотика биліктің атқарылуын (қызмет етуін) ашып береді. Қазіргі қоғамда идеологиялық (гегемондық) үстемдіктің іске асуының негізгі түрі мен институтын мас-медиа алып отыр. Медиакоммуникация экономика және техника сынды әлеуметтік-мәдени институттармен тығыз байланысты. Көптеген философиялық-әлеуметтік және мәдениеттанулық теорияларды экономикалық, техникалық немесе олардың симбиозын әлеуметтік-мәдени дамудың шешуші детерминанты ретінде қарастырды. Бірақ мұндай медиакоммуникацияның детерминантын қабылдағандар кемде кем. Тіпті бүгінгі күннің өзінде көптеген авторлар медианы техника мен технологиялардың түрлеріне жатқызады, десек те медиакоммуникация техника мен экономикадан бөлек өзінше әлеуметтік-мәдени институт болып табылады және де қоғам дамуының қазіргі сатысында олар экономика мен техниканы өзіне бағындыра отырып бірінші кезекке шықты.

Медиа мәдениеттің шешуші институтына айналуда деп нық сеніммен айтуға болады. Егер «мәдени фактор» қазіргі әлеуметтік трансформацияда экономика мен техниканы «екінші орынға» ығыстырса, онда шетел мәдениеттанушылары жазғандай басты «мәдени фактор» - медиа. Коммуникация бастапқыдан бұқаралық болмайды, ол тек мәдениеттің бір даму кезеңі мен белгілі себептерге байланысты ғана болады. Бұқаралық коммуникацияның қалыптасуының шешуші кезеңі мен оның ең алғашқы түрі Гутенбергтің баспа станогы. Баспа кітап үлкен мәдени төңкеріске айналды. Ол тек бұқаралық коммуникацияның алғашқы түрін ғана қалыптастырып қойған жоқ, кейбір зерттеушілердің айтқанындай (Б.Андерсон т.б.) «баспа капитализм» атты капитализмнің тууына әкелді. Нәтижесінде кітап басу бұқаралық капиталистік тұтынудың бірінші формасына, ал кітап – бірінші бұқаралық тауарға айналды. Ол сауаттылық пен сауатсыздықтың арақатынасын түпкілікті өзгертті, сондай-ақ, қоғамның әлеуметтік құрылымына ықпал етіп, Реформациялық қозғалыстарға, еуропалық ұлттардың дамуына, ұлттық тілдер мен мемлекеттердің қалыптасуына жағдай жасады.

Баспа мәдениетіне дейін сауттылық қоғамның саяси, мәдени салаларында ешқандай мағынаға ие болмады. Баспаның қалыптасуымен сауаттылық пен білімділік әлеуметтік мобилдік пен статустың қажетті көрсеткішіне айналды. Орта ғасырлардағы әулиеттік мемлекетті демократиялық мемлекетке айналдыруда баспа дайындаған кітаптардың азаматтардың бұқаралық сауаттылығын жүзеге асыруынсыз мүмкін емес еді. Ол жаңа, зайырлы білім беру жүйесі мен жаңа буржуазиялық таптың қалыптасуына жағдай жасады. Газет пен бұқаралық баспаның қалыптасуы бұқаралық коммуникацияның дамуының жалғасы және аяғы болып табылады. Гегель айтқандай газет азаматтардың таңғы дұғасын ауыстырды.

Келесі кезең электр қуатымен тығыз қатысты электронды медианың (телеграф, телефон, радио) пайда болуымен байланысты. Электрлік теориясының практикада қолданылуы ең алғашқы осы медиакоммуникацияда болды. Ашық электромагниттік толқындармен олардың алыс қашықтықтарға тасымалдануы адамдардың көптен аңсаған телекоммуникацияның қалыптасуына әкелді. Көптеген ғалымдар бұл кезеңді жаһанданудың алғашқы кезеңімен байланыстырады, дегенмен, телекоммуникация адам болмысының кеңістіктік-уақыттық координатын түбегейлі қайта құрды. Үшінші кезең және үшінші коммуникативтік төңкеріс қазіргі медиакоммуникация (кино, теледидар, компьютер, интернет, мультимедиа) болып табылады. Олардың ішіндегі ең ықпалдысы және негізгі мәдени институтқа айналған – теледидар. Теледидар өзімен бірге биліктік, идеологиялық, ақпараттық, эстетикалық және мәдени қызметтерін біріктірді. Теледидардың мультитүрдегі мүмкіндігінің астарындағы көрінбейтін күш өзімен бірге көптеген медиалық институттарды, ескісі (газет, радио, кино), жаңасы (компьютер, интернет, видео, аудио баспасы) жұтып қойды. Соңғы екі он жылдықтағы жаңа күшті медиа, әрі мәдени институт компьютер және Интернет болып табылады. Медианың мәдениеттің жаһандық трансформациясына ықпалы кеңістік пен уақыттың трансформацияның қабылдауында көрініс береді. Кеңістік пен уақыт әрқашан адам болмысының түбегейлі нүктесі ретінде қарастырылған. Бірақ бұл кеңестік-марксистік дискурс айтқандай «материяның объективті өмір сүруінің түрі» емес, әлеуметтік құрылымды категория. Тіпті бұл ұғымдық форма емес, Кант айтқандай сезімдік форма. Урбанистік мәдениетте уақыт кеңістікке үстемдік ете бастайды, кеңістікке қарағанда қажетті категорияға айналады. Кейбір зерттеушілердің айтуынша уақыт кеңістікті «элиминирлейді». Сондай-ақ, кеңістік уақытпен бір координатқа теңеліп, «кеңістіктік-уақыттық», «эйнштейндіріленеді» (эйнштейнизируется) болады. Модернити мәдениеті басынан екі кеңістіктік-уақыттық дағдарысты өткерді – Бірінші дүние жүзілік соғыстың аяқталуымен XIX ғ. екінші жартысы және Версаль келісімінің шақырылумен «жаңа әлемдік тәртіптің» орнатылуы; және де қазіргі постмодернитиге, постиндустриалды қоғамға, қазіргі жаһандық немесе «жаңа әлемдік тәртіпке (емес)» бастау берген. Масс-медиа екі жағдайда да шешуші роль атқарады, бірінші дағдарысты нақты емес, екіншісінде толық ықтималды. Медиакоммуникация «қысым», «қысқарту», «кебу» сынды бальзактік шегірен былғарыдай кеңістіктік-уақытқа эффекттік көрініс береді. Медиакоммуникацияның дамуы мен кеңістік көбіне уақытпен элиминирленеді, мағыналы бола бастайды. Бірақ бұл өз кезегінде жергіліктінің мағыналық қалыптасуына әкеледі.

Медиакоммуникацияның дамуы қазіргі гуманитарлық ғылымдардың ортақ тақырыбы жаһандану феноменінде де өз көрінісін береді. Әйтседе, жаһандану себебінің жауабы бір жақты емес, көптеген зерттеушілер (және біз олармен келісеміз) бұқаралық коммуникацияны негізгі себеп дейді. Жаһандану жайлы пікірталас, оның себептері мен қорытындылары процессті түрліше түсінуден болады. Біз үшін жаһандану батыс моделі мен өмір салтының, құндылықтары мен талғамдарының таралуы емес (бізде көп жағдайда осылай қалыптасқан), ең алдымен адамдардың жоғарғы сезімі мен санасының жаһандық (әлемдік) байланысы. Бүгінде әлде бір локальды ортада қалыптасқан нәрсе әлемнің көптеген басқа аймақтарына және әлемдік масштабтағы адамдар тағдырына әсер етуі мүмкін.

Біз жаһандануды қиын диалектикалық процесс ретінде жаһандану мен локализацияның ұштасуынан туындаған «жаһандық-локализация» (глокализация) деп қарастырамыз. Гомогенизация және унификацияның жаһанданудан жеңілуін күнделікті өмірдегі «локальды сананың» оянуы және локальды мәдениеттің жарық көруі факт ретінде қарастырылады. Локализация жаһанданудың құрамдас бір бөлігі болып табылады.

Қазіргі мәдениеттануды зерттеудің қажетті ұғымы мен методикасы мәдениеттанудан алған саяси экономияның мәдени өндіріс ұғымы болып табылады. Ең алғаш болып бұл ұғымды Франкфурд мектебінің философтары Т.Адорно және М.Хоркхаймер XXғ. 40-жылдары еңгізді. Бірақ теория қазіргідей ескі болып саналатын бұқаралық қоғам мен мәдени империализмді анықтауды қолданылды. Дегенмен, қазіргі мәдениет процесстеріне анализ жасауда мәдениеттанушылар мәдени өндіріс ұғымын жақсы қодануда. Бұл ұғым экономикалық, технологиялық, әлеуметтік, мәдени қайшылықтарды анықтауға көмектеседі. Бір жағынан ол мәдени шығармашылықты мәдени құндылықтардың өндірісі ретінде экономикалық өндіріс түрінде көрсетеді; бір жағынан мәдени өндірістен тұтыну өндірісіне мән беруді, сондай-ақ, мәдени өндіріс пен өндіріс товарының айырмашылығы мен спецификасының анықтауды айтады. Бұдан біз мәдени артефакттерді капитализмнің заңдылықтары тарағандай мәдениеттің барлық сфераларында товардың түрлері деп айтуға (мәдени коммодификация) құқығымыз бар. Ол бізге ұнайды ма, әлде ұнайды ма, - барлығын тауарға айналдырған мәдени өндіріс капитализмнің идеологиялық тұрғыдағы аяғы емес, керісінше капитализмнің даму тенденциясын көрсетеді. Бірақ ең бастысы мұндай ыңғай мәдени өндірісті тұтынушы процесс ретінде қарастыруға: мәдени товардың (бұл жерде құндылықтардың орны қандай, әлеуметтік идеялар, символдар, көркем шығармалар мен образдар, медиаөнімі) экономикалық айырмашылығы тұтыну процесінде. Тек тұтыну акті ғана мәдени өндірістің акті болып табылады. Осыдан үлкен айырмашылық, мәдениеттанушылар «аудитория» (audience) деп аталатын оқырман, көрермен, тыңдаушылар дейді ме, әлде «тұтынушылар» дейді ме? Тек аудитория ғана мәдени өндірістің шынайы димургі болады. Мәдени өндірістің ерекше аспектісінің бірі осындай.

Мәдени өндірістің кезекті аспектісі өндіріс символы немесе символикалық өндіріс. Символ әрқашан «Дәл» емес, пішіні де өз-өзін анықтамайды. Символ өз-өзіне ғана қажетті емес, ол өзін жасырады және өзін айқындатуға тырысады. Мәдени «тауар» өзінде емес, қоғамның престижі, өмір стилі, статустық рөлі, жағдай сынды «басқада» көрінеді. Мәдени өндірістің ашық мысалы жарнама, ол тек товарларды ғана емес, сонымен қоса билік, байлық, секс т.б. көптеген «өмір стильдері» секілділерді де жарнамалайды. Қазіргі медиакоммуникация мәдени өндірістің «таза» бір көрінісі: олар қолданыс аясында өндіріледі, өздерін ешқандай аудиториясыз және индивидуалды қолданыстағы таза символдық өнім болып табылады.

Бұқаралық коммуникацияның мәдениетке ықпалын қазіргі гуманитарлық білім тұтастай мәселе ретінде қоюда. Қазіргі қоғамға (постмодернистік, жаһандану, постиндустриалды) алдыңғы идентификациялық тәсілдері көмектесе алмайтындай тұтас дағдарысқа ұшырауда. Мұндай жағдайда ескі идентификация механизмдерін қайта қарау керек. Осы кезге дейін иднтификацияның механизмі болып абстрактылы (адамдық) Мен проблемасы идентификациясына әкелетін философиялық механизм өзіндік рефлексия мен өзіндік референция болды. Бұл механизм Декарттың радикалды күмәніндегі cogito принципіне өз картинкасын салды. Бұл картинадан Басқа қуылды, егер кірсе, тек иллюзиялық түрде «басқа өзіне-өзі» болды (Гегель). Қазіргі гуманитарлықтың жетістігінен шыққандықтан бұл «философиялық» жалғыздық екі жағдайда болуы қажет: Басқаның жалғыздықтың (тұтастықтың) құрамына кіруі және коллективтік идентификация механизміне кіруі. Біріншісі, идентификация процесі «Меннің айнасы» емеске қызмет ететін басқаға қатынасындай (немесе барлығына радикалды күмәнмен) философиялық тәсілдерін қабылдаумен іске аспайды, ол еліктеудің үлгісі мен моделі, өзіндік Меннің құрылуы. Басқа – ішкі ығыстырушы инстанция емес, ол ішкі айыру инстанциясы. Тек осы инстанцияның нақтылығы ғана идентификация процесін мүмкін етеді. Екіншісі, идентификация процесі философиялық рефлексия көмегімен іске аспайды, біріншіден, коллективтік жалғыздыққа қатынасы арқылы (ағайындық сезім, жақындық т.б.), екіншіден, ол абстрактылы ойлануда емес, коллективті іс-әрекеттің процесінде, қатысу шығармашылығында іске асады. Осыдан қазіргі мәдениеттанудан шығатын agency проблемасына (іс-әрекетке мүмкіндік) үлкен роль береді. Бүгінде медиакоммуникация алдыңғы ұқсастықтарды бұза отырып, коллективті идентификацияның механизмдерін жақсы пайдалануда және жаңа нық «елестеткіш ұқсастық» қалыптастыруда.

Медиакоммуникацияны әлеуметтік-мәдени институт ретінде,талдаудың рөлі мен қоғамдағы әлеуметтік ұйымдардың және жаһандық құбылыстардың («жаңа әлемдік тәртіп» құруда) орны, философиялық, мәдениеттанулық, теориялық-әлеуметтік мағынасын білу қажеттілік.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада бұқаралық коммуникацияның мәдениеттің жаһандық қайта құруларына ықпалы жайында айтылған.

РЕЗЮМЕ

( г.Алматы, Академия бизнеса моды «Сымбат»)

Вместе с Алексеем Ивановичем на шхуне «Константин» на Арале служил другой замечательный человек того времени – Тарас Шевченко, который в начале 1847 г. был арестован в Киеве за участие в тайном политическом обществе – Кирилло-Мефодиевском братстве и был сослан в ссылку в должности солдата «под строжайший надзор и с запрещением писать и рисовать» /1/ Несмотря на такую цензуру Тарас Шевченко за время зимовки на Кос-Арале, вынесший из путешествия по неизведанному морю множество впечатлений, обогативших поэта новыми знаниями и поэтическими образами, рисовал и писал стихи, где создал цикл стихотворений, состоящий из более пятидесяти стихотворений.

27 января 1849 г. А.И.Бутаков очередной почтой на остров Кос-Арал получил диплом о своем избрании в действительные члены Русского географического общества. Это была первая большая и заслуженная благодарность за его самоотверженный исследовательский труд.

Изучение и освоение Аральского моря и крупнейших рек Средней Азии – Амударьи и Сырдарьи принесло ему заслуженное мировое признание и выдвинуло в первые ряды выдающихся исследователей и ученых.

Аральское море являлось одним из важных центров становления и развития рыболовного дела в дореволюционном Казахстане. Рыболовство как промысел имело особую ценность, так как при благоприятных внешних обстоятельствах и в кратчайший срок оно могло достигнуть громадного развития, давая большое количество белковой пищи с минимальными предварительными затратами. Характерным примером может служить развитие Аральской рыбопромышленности.

В Аральском море, в Сырдарье и Амударье первоначально лов рыбы в промышленном отношении совершенно не производился, лишь местное казахское население добывало незначительное количество рыбы для личного потребления. Традиционными орудиями лова были котцы, казы, сузге, острога и т. д. Толчком к развитию промышленного рыболов­ства послужило переселение в 1877 г. на берега Сырдарьи и Амударьи уральских казаков, обладавших достаточным опытом рыболовства на реке Урале. Они внедрили в промысел плавную сеть, в частности двухстенную для шипа и усача и одностенную для жереха, которая до развития неводного лова была основным орудием добычи рыбы в реках.

Наиболее крупным населенным пунктом на Сырдарье в это время был г. Казалинск, основанный в 1853 г. и который быстро превратился в рыбопромышленный городок. Рыбный промысел на Сырдарье с 1875 по 1885 г. распространялся от Казалинска вниз по течению до предустьевой морской полосы. В этот период развивающийся промысел базировался преимуще­ственно на таких проходных и полупроходных рыбах как шип, усач, лещ и жерех. Морской же промысел ограничивался узкой полосой взморья. О его масшта­бах можно судить по следующим данным: в предустьевом про­странстве в это время было задействовано около 20 лодок, в низовьях Сырдарьи функционировало всего 274 снасти, а в низовьях и дельте Амударьи – 112 снастей /2/.

Начиная с 1899 г. промысел из рек начинает выходить в море, когда рыбаки начали постепенно занимать на морском побережье наиболее удобные для рыболовства участки. В этот период по официальным данным в Сырдарье, Амударье и в море имелось уже 1318 снастей, в том числе 334 – в реках /2/.

В 1899 г. вылов рыбы в море и в низовьях реки составил 30155 ц., не считая вылова на юге моря и в дельте Амударьи. Зимний подледный лов в этот период практически не использовался, он в основном практиковался только в летнюю и осеннюю путину. Как правило, рыбаки промышляли большей частью шипа, усача, сазана, жереха, сома и леща, в небольшом количестве – воблу, белоглазку, шемая.

Орудиями лова были самоловы, крючья, неводы, аханы, ставные неводы, также казы и саки. При речном рыболовстве рыбу ловили при помощи плавных и ставных сетей. Плавная сеть была основным орудием лова, но с 1893 г. она начинает вытесняться неводом, который был наиболее удобным орудием, позволяющим ловить разнообразные виды рыбы (см. таблицу 1).

Во многом картину развития рыбопромышленности в Аральском регионе изменило проведение Ташкентской железной дороги. Во-первых, с начала использования железной дороги неосвоенные рыбные богатства Арала вызвали широкую тягу рыбаков не только сопредельных территорий Например, на постоянное поселение на Арал начали переселяться крестьяне Самарской, Саратовской, Воронежской и других губер­ний Российской империи. На островах моря и берегах рек обосновываются также рыбаки с Азовского моря, Бессарабии и старообрядцы-липоване с дельты Дуная. Первоначальным временем их проникновения является последняя четверть XIX века.

Таблица 1

Количество орудий лова в низовьях Сырдарьи /3/.

Год	Количество снастей
	в т.ч. плав­ных сетей	в т.ч. неводов
1889	327	-
1890	236	29
1891	283	87
1892	246 1	58
1893	120	168
1894	133	129
1895	154	147
1896	186	117
1897	86	273
1899	79	-

Во-вторых, проведение железной дороги послужило причиной возникновения поселка Аральска в 1905 г., который составил острую конкуренцию Казалинску и постепенно стал административным и деловым центром рыбной промышленности региона, о чем свидетельствует рост железнодорожного грузооборота рыбных товаров. Перевозка рыбных грузов по железной дороге за отдельные годы характеризуется следующей таблицей /3/.

Таким образом, если до 1906 г. Рыбопромышленность в исследуемом нами регионе развивалась медленными темпами. В этом сказалось е отдаленность края и отсутствие удобных путей сообщения, но со строительством линии Ташкентско-Оренбургской железной дороги рыбный промысел начал развиваться бурными темпами. Так, в 1905 г. по железной дороге было вывезено 2 872 600 кг рыбы, в 1906 году – 14 344 192 кг, в 1910 году в десять раз больше /4/.

Таблица 2

Год	Грузооборот рыбы ( в центнерах)
	Всего	В том числе красной рыбы
1905	28726	-
1906	137572	8812
1907	141810	1304
1908	169683	8150
1909	301158	2119
1910	326815	3749
1911	242707	2445
1912	288066	3088

Начиная с 1910 г., вылов рыбы по Аральскому бассейну систематически возрастает и в 1915 г. достиг 483000 ц., затем началось постепенное снижение уловов из-за военных действий в период первой мировой войны, революции и гражданской войны. О влиянии указанных событий на экономику Аральского добывающего промысла свидетельствуют следующие цифры добычи рыбы (см. таблицу 3) /3/

Таблица 3

Показатели добычи рыбы Аральским добывающим промыслом

До 1926 г. попытки ряда организаций возродить рыбопромышленность на Аральском море оказались неудачными, за исключением Госпароходства. Замешательством обобществленного сектора на Аральском море в 1923-1928 гг. воспользовались частные предприниматели. Послевоенный частники также уклонялись от затрат на промысло­вое строительство и всячески прививали среди рыбаков тен­денции кустарной переработки рыбы. Таким образом, кустарный рыбный товар стал объектом скупных операций частников /5/.

Это привело к тому, что рыбаки начали отвлекаться от лова в сто­рону кустарного производства, что также повлияло на их отрыв от промыслов Аральского рыбного треста, который в свою очередь был обязан противопоставить кустарной переработке рыбы промышленную, то есть «построить или капитально отремонтировать промысловые и прочие сооружения», чтобы удовлетворить возрастающий с каждым годом спрос на рыбную продукцию.

Противодействие продолжалось с 1926 г. до второй половины 1928 г., когда крупные рыбопромышленники всячески старались сохранить рыболовецкий посол, поскольку такой товар попадал в русло частного капитала и подпитывал разветвленную сеть перекупщиков и торговцев.

Поэтому с этого времени по станицам были образованы ссудные капиталы из станичных средств для организации выдачи ссуд рыбакам на снаряжение к лову, чтобы они перестали зависеть от перекупщиков при продаже рыбы. Кроме того, вышло постановление о сдаче войсковых вод в аренду, чтобы исключить возможность эксплуатации ловцов.

Таким образом, рыболовство в Аральском бассейне прошло в своем развитии несколько этапов от простых форм единоличной рыбной ловли до развитой рыбопромышленности. Данный вид промысла начал усиленно развиваться под влиянием русского населения, в частности, с появлением в крае казачества, а также в результате расширения торгово-экономических связей с Российской империей, с увеличивающимся спросом на продукцию рыболовства.

ЛИТЕРАТУРА

1.http://kungrad.com.

2.Берг Л.С. Рыбы и рыболовство в устьях Сыр-Дарьи и Аральского моря. – СПб., 1900. – 180 с.

3.Материалы по ихтиофауне и режиму вод бассейна Аральского моря. – М., 1959. –150 с.

4.Рыбное хозяйство. – М., 1922. – 60 с.

5.Архив г.Аральска. Ф.100. Оп.1.Д.14. Л.32.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Арал бассейніндегі балық аулау шаруашылығының құрылуы мен дамуына тарихи шолу жасалынады.

В статье основное внимание уделено становлению и развитию рыболовного промысла на территории бассейна Аральского моря.