«Қазақ мұнайының а р дақтылары»
жүктеу/скачать 53,32 Mb.
|
CТЕНОГРАММА
заседания Президиума Академии наук Казахской ССР г. Алма-Ата от 6 января 1970 года Председатель: президент АН КазССР Ш. Есенов Председатель: – Сегодня у нас один вопрос – Об итогах работы От- деления общественных наук и его учреждений в 1969 году. Есть какие добавления?... Я должен сказать, что институт этот очень важный. Встало много вопросов, интересующих всех нас, и вот поэтому, я вижу, все хотят по- делиться своими мнениями. И вот поэтому я бы просил, чтобы было поменьше лозунгов о других товарищах, меньше красивых слов. Это все не такие простые вопросы и прежде чем выступить, надо хорошо обдумать, о чем вы хотите сказать. А если вы просто так, лишь бы вы- ступить, так это будет не такое уж важное выступление для нашего коллектива, для наших ученых. Об аль-Фараби. Если хотите поделиться своим мнением, вы ска- жите. Скажите, что Вами открыто в этом направлении? А что касается того, что о нем знают во Франции и других странах, так это нас не 144 Шахмардан Есенов касается. Мы должны сами заняться открытиями в этом направле- нии. Понимаете ли вы, товарищи, сами, важность этого дела? Мы же все ученые собрались здесь заслушать о проделанной работе за год. Вот вы все и скажите, что сделано в этом направлении той группой, которой поручено заняться этим вопросом. А на этих лозунгах мы с вами далеко не уедем. Это совершенно никому не надо. Все свои выступления надо увязывать с отчетом Отделения. Инсти- туты распределили свои силы. Каждый отдел работает над определен- ной работой. Мы сейчас поддерживаем мнение о древней культуре ка- захского народа. Одно ясно, что казахский народ живет уже давно, и такой народ не мог не иметь своей культуры, своих знаменитых сынов. И все это можно и нужно изучить и открыть. Надо только взяться за это дело более активно. Я хочу сказать о русских писателях Тургеневе и Толстом. Они друг друга не любили. Когда Тургенев был уже зрелым писателем, Толстой только входил в литературу. Когда Толстой написал литературную статью и пошел к Тургеневу, чтобы тот прочел и дал свою оценку, так Тургенев указал на его талант… на высокий талант, за той будущей литературой, народ снимает шапку перед теми, а когда мы говорим о русской литературе, когда говорим о великих представителях народа, говорим о Толстом и Тургеневе, разве это умаляет значение. Поэтому не нужно здесь такое противопоставление, кому поставили памятник, кому не поставили памятник. Такой подход, это будет подход низкий. Это не соответствует уровню развития литературы и искусства наших. Если есть материалы, давайте на основе наших материалов, которыми владеете, если материала нет, ради того, чтобы занимать трибуну, это никому не нужный подход. Не в обиду Вам будь сказано. В отноше- нии аль-Фараби ведутся исследования, я сомневаюсь, что Вы дошли до той глубины аль-Фараби, но они пытаются делать эту работу. Но не ради лозунгов, чтобы крикнуть всему миру, есть такой представитель, который жил на территории Казахстана и его надо возносить. А вот исследования и результаты эти покажут кто кем был. В отношении конференции отмечу: нам нужно прежде всего говорить внутри Казахстана, давайте увяжем эти вопросы внутри рес- публики. Я не против общей координации, но прежде надо поставить на высокий уровень исследования. Вот у меня просьба к выступаю- Бейнетін қиын көрмедің... 145 щим товарищам. Не надо говорить что угодно, а надо как-то более обоснованно выступать. Пожалуйста, товарищи, желающие. Пожалуйста, тов. Кенесбаев…» (Объединенный ведомственный архив Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан. Фонд 2. Опись 1. Дело 1243 – А. Листы 80, 86, 95, 96). *** Осы үш құжаттың өзі ұлы ғұлама әл-Фарабиді өз Отанына оралту үшін атқарылған істер мен Есенов әрекетінің қандайлық болғанынан мағлұмат беріп тұрған жоқ па? Бұдан кейін де осындай бас қосулардың талайы өтіп, бәрінде де әл-Фараби шығармаларын іздеу, табу, аудару талқыланды. Шындығына келсек, президент Есеновтың табанды талап етуінің, сөз бұйдалыққа салмай, нақтылы шараларды ұйымдастыруының арқасында Әбу Насыр әл-Фараби мұраларын, оған байланысты еңбектерді жинақтап, зерттеу мәселесі мықтап қолға алынды. Мысалы, академик С. Балмұқанов Түркияның Анкара қаласынан әл-Фарабидің екі кітабын, академик Ш. Есенов Канадаға барғанда бір кітабын, А. Көбесов астрономиялық, физика- математикалық еңбектерінің көшірмелерін алдырған болса, А. Ма- шанов Париж қаласынан музыка кітабын, А. Қасымжанов Чехосло- вакияның Братислава университетінің кітапханасынан логикаға байла- нысты сегіз кітабын алдырды. Соның арқасында әл-Фарабидің елуден астамы еңбегі Қазақ КСР Ғылым Академиясының фондына келіп түсті. Қандай байлық! Теңдесі жоқ құндылық! Бұрын ұлы ғұламаның бірде-бір кітабы болмаған кітапхана, ең бастысы, білім мен ілімге ұмтылып отырған халық үшін бұл қандай байлық екенін көкірегі ояу, санасы сергек адамның түсінуі қиын емес. Бұл жерде Есенов еңбегі елеулі екенін мойындауымыз керек. Ақырында Есенов сол тұста өткелі жатқан Азия-Африка Жазушы- ларының V конференциясының соңғы күні – 9 қыркүйек күні Қазақ- стан Ғылым Академиясының үлкен залында әл-Фарабидің 1100 жылдық торқалы тойы тұңғыш рет аталып өтіп, оған шетелден келген қонақтар, ақын-жазушылар, ғалымдар қатысып, сөз сөйлейді. Өз 146 Шахмардан Есенов сөзінде ол «жерлесіміз әл-Фарабидің 1100 жылдық торқалы тойы 1975 жылы арнайы аталып өтіледі» деп, жиналған жұртқа, шетелден келген қонақтар алдында, қысқасы, барша әлемге жариялайды. Шын мәнінде, осы жолы конференцияда жасалған баяндамада да, сөйлеушілер де әлемде Аристотельден кейін «Екінші Ұстаз» аталған әл-Фараби Отырарда туып өскендігі, терең ойлы, гуманист ғалым екендігі байсалды дәлелденіп, біздің бабамыз екендігі мойындал- ды, басқалар да мойындады. Бұл кезге дейін әл-Фарабиді арабтар- араб, парсылықтар-парсы, өзбектер-өзбек... деп таласып, еңбектерін аударып, иемденіп жатқан кез болатын, оған алғаш тойтарыс беріліп, ұлы ғалымның Отырарлық екені нақтылы дәлелдермен дәлелденді. Бас баяндамашы, Шығыстану институтының директоры, академик Б.Ғ. Ғафуров: «...оның ғұмыры жайлы деректер аз. Бізге оның толық есіміндегі «Тархан» деген терминнің өзі-ақ танытып тұрғанындай, түркі-қыпшық тайпасының бір тобынан шыққандығы белгілі. Сондай-ақ, оның қазіргі Түркістан қаласына таяу маңда Арыс өзенінің Сырдарияға құяр сағасында тұрған Отырар қаласында 870-873 жылдар арасында туғаны және өмірінің едәуір бөлігін осында өткізгені бізге мәлім болып отыр. Ізденімпаздық, білімге деген құштарлық оны сапарға жетеледі. Ол өз заманының Хорасан, Бағдат, Дамаск, Алеппо, Каир сияқты көптеген мәдени орталықтарында болып, білім алды, ілім қуды... – деп, оның еңбектеріне ғылыми талдау жасай келіп, – Фарабидің 1975 жылы атап өтілгелі отырған туғанына 1100 жыл толуына арналған мерекесі бүкіл дүниежүзі мәдени, ғылыми өмірінің үлкен оқиғасы болатындығына шүбә жоқ. Қазақ ғалымдарының, республика Ғылым академиясының пре- зиденті, академик Ш. Есеновтің басшылығымен өз жерлестері, зама- нының дана ойшылы әл-Фарабидің мерекесіне дайындық жөнінде елеулі жұмыстар атқарып жатқандығын айтқым келеді. Алматы Фарабитанудың шын мәніндегі орталығына айналды. Бұның өзі Қазақстанның ғылым мен мәдениет саласындағы зор жетістіктерінің тағы бір белгісі». Бұдан кейін сөз алғандар, шет елдерден келген ақын-жазушы, ғалымдар: Ирактан келген Халила Абдул Азиз, Сириялық Аднана Багаджати, Египеттік Абден Рахман Әл-Шарқай, Пәкістандық Файз Ахмад Файз мінберден сөз сөйлеп, бас баяндамашының сөзін қолдап, Бейнетін қиын көрмедің... 147 әл-Фарабидің біздің жерлесіміз екенін мойындап, басқалардың да мой- ындауын қалап, не керек, осы уақытқа дейін әртүрлі айтылып жүрген пікірлерге соңғы нүкте қойылды. Президент Шахмардан Есеновтың жеке араласуымен, қатысуымен әл-Фарабидің шығармалары сараланып, оның философиялық, логика- лық, әлеуметтік-этикалық, математикалық, жаратылыстық ғылымдар, музыкалық трактаттарын тарихта тұңғыш рет Қазақстанда жеке-жеке кітап етіп, қазақ және орыс тілінде шығарды. Теңдесі жоқ Есенов еңбегін ұмытпау үшін, есте сақтап, өсіп келе жатқан өренге үлгі ету үшін осылай тәтпіштеп айтуға тура келді. Бізге ой келеді, егер Есенов бастама көтеріп, қолға алмағанда, әл- Фараби әлі аулына, туған жерге «орала алмай» жүрер ме еді деген. Ең бастысы – Әбу Насыр әл-Фарабидей ұлы адаммен жерлес болудың өзінде де бір күш барын сезесің. Әсіресе, «жабайы» деп жатырқап жүргендерге кәдімгідей-ақ айбарлана қарап, рухтанып қалғанымызды қайтерсіз?! Басқаны білмейміз, біз осы үшін де Шахмардан Есеновке қарыздармыз. Өкінішке орай, 1975 жылы өткен әл-Фарабидің 1100 жылдық ме- рейтойына академик Есенов шақырылмады. Бұл кезде сайланған мерзімін толық аяқтатпай, Ғылым Академиясы президенті міндетінен босатқан кез болатын. Жарайды, президенттіктен кетіргенмен, әл- Фарабиді Отанына «оралтқан» бірден-бір адам Ш. Есенов екенін тарих бетінен өшіре алмаймыз ғой. Жоғарыдағы құжаттар мәңгілікке архивте тұрған жоқ па. Басты баяндамашы болмаса да, президиумға отырғызбаса да, құрметті қонақ етіп шақыруға болушы еді ғой. Жоқ, шақырылмаған. Архивте сақтаулы тұрған бар құжаттарды қарап, ешбір тізімнен Есенов есімін біз кезіктіре алмадық. Қызық. Мұндайда не айтуға болады, орыс халқының: «Бог вам судья» дейтін жақсы сөзі бар. Бүгінде әруаққа айналып кеткен сол кездің «басшысы мен қосшыларына» бұдан басқа біздің де айтарымыз жоқ. Біз өз шындығымызды айтайық. 2010 жылдың күзінде Отырар ауданы әл-Фарабидің кезекті мерейтойын тойлады. Жан-жақтан ақын- жазушылар, ғалымдар, мемлекет және коғам қайраткерлері, Парла- мент депутаттары ағылып келді. Бәрі де әл-Фараби туралы ойлары мен пікірлерін, білетіндерін ортаға салып жатты. Бірақ бірде-бір адам әл-Фарабидің туған жерге «оралуына» академик Шахмардан Есеновтың еңбегінің бар екенін, шығармаларын шет елдерден іздеп, 148 Шахмардан Есенов тауып, аударып оқырманға жеткізген: А. Машанов, А. Қасымжанов, А. Көбесов... және жазушы Ә. Әлімжанов есімдерін ешкім есіне түсі- ріп, аттарын атаған да жоқ. Олар, мүмкін, әдейі атамайын демеген шығар, олар бұл фактіні білмеді. Білмейтін жөндері бар, бұл туралы жазылып, оқырманға айтылып, көптің көзін жеткізіп жатқан ешкім жоқ. Біздің әл-Фарабидей жерлесімізді тауып, туған топыраққа «оралтқан» ғалымдар мен академик Есенов туралы пысықтай айтып, нақтылай түсуіміздің басты сыры – ел құлағына құю. Сол жолы, Отырарда өткен конференцияда қазіргі заманның азамат- ақыны Мұхтар Шаханов әл-Фараби секілді Отырардан шыққан отыз ғұлама барлығын, олардың әлі зерттелмей, туған топыраққа орала алмай жатқанын жаны күйе тұрып айтты. Біз ойланып қалдық. Шынында да, Есенов әл-Фарабиді елеп, соңына түсіп, алып шықпағанда, қалай болар еді?! Түсінікті ғой. Қалған отыз ғұламаны туған жерге оралту үшін өз ұлтын ұлықтай білетін, жанашыр бір Есеновтың шықпай тұрғанында болып тұр. Осыдан-ақ, біз оның қандай мәртебелі іс атқарып кеткенін ұқсақ керек! жүктеу/скачать 53,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|