Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жүктеу/скачать 3,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ тілі окулық Абуханов-лексика
| § 132. Үйірлі мүше
Сөйлемнің күрделі мүшесі сияқты бір сөзбен байланысып, бір сұраққа жауап беретіндей болып тіркескен, бірақ тіркестегі сөздері өзара жеке сөйлем мүшесі ретінде талдауға келетін сөздердің синтаксистік тобы ү й і р л і м ү ш е деп аталады. Мысалы: 1) Ұ зын жолда машинасы сынған шофер мүгедек адаммен бірдей. 2) Аузы күйген үрлеп ішеді. 3) Құлақ естігенді көз көреді. («М. М.») Бұл сөйлемдердегі қара әріппен терілген ұзын жолда машинасы сынған, аузы күйген, құлақ естігенді деген сөздердің тіркесі — бір сұраққа жауап беретін үйірлі мүшелер. Бірінші сейлемдегі тіркес қ а н д а й ш о ф е р ? деген сұраққа жауап беретін, сейлемнің шофер деген бастауышын анықтап тұрған үйірлі анықтауыш мүше. Оның өз ішінде сынған деген баяндауышы маши- насы деген бастауыш, ұзын жолда деген анықтауыш-пысықтауыштары бар. Екінші сейлемдегі аузы күйген деген тіркес к і м ү р л е п і ш е д і? деген сұраққа жауап беріп, үйірлі бастауыш мүше болып тұр (мұнда да ауыз — бастауыш, күйген — баяндауыш). Үшінші сөйлемдегі қулақ естігенді деген тіркес етістік баяндауышқа меңгеріліп н е н і ? деген сұраққа жауап беріп, үйірлі толықтауыш мүше болып тұр (бұл да жоғарыдағыдай өз ішінен сөйлем мушелеріне ажыратылады). Жоғарғы мысалдардағы сияқты үйірлі мүше деп аталатын сөз тіркестерінің күрделі мүше мен бағыныңқы сөйлемдерге ұқсас белгілері де, олардан ерекше белгілері де бар. Үйірлі мүшелердің күрделі мүше мен бағыныңқы сөйлемдерден негізгі ерекшеліктері мыналар: 305 1. Үйірлі мүшелер де күрделі мүшелер сияқты бірнеше сөздердің тіркесінен тұрады да, бір сұраққа жауап береді. Бұл — үйірлі мүше мен күрделі мүшенің ұқсастық жағы. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы — күрделі мүше деп танылатын сөз тіркестерінің ішіндегі жеке сөздер сөйлем мушелеріне талданбайды. Мысалы: 1) Ол қағазға жүктеу/скачать 3,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|