Қазақ тілі оқыту әдістемесі
жүктеу/скачать 140,26 Kb.
|
Қазақ тілі оқыту әдістемесі
Stud.kz – қазақ тілінде жазылған жұмыстар саны және сапасы бойынша біздің қор №1 болып табыладыҚазақ тілі оқыту әдістемесі ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 3-деңгейлі СМЖ құжаты УМКД
УМКД 042-16.1.3203-2013 УМКД
пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар ______2013 жылғы № 3 басылым 5 В 050117 Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына арналған Қазақ тілін оқыту әдістемесі ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР СЕМЕЙ
Мазмұны 1 Глоссарий 2 Дәріс сабақтарының мазмұны 3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны 4 Студенттердің өздік жұмысы 1 ГЛОССАРИЙ Әдістеме — педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы. Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту процесінің заңдылықтарын дидактика зерттейді. Ол заңдылықтардың жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады. Бұлардың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқыту Әдістемелері бар. Білім беру мазмұны - жан-жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, педагогикалық адаптацияланған білім, іскерлік, дағдылардың, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен эмоционалдық-жігерлік қатынас тәжірибесінің жиынтығы немесе жүйесі. Мемлекеттік білім беру стандарты – мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі. Оқу жоспары – оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір оқу жылы сыныптар бойынша оқу тәртібін және ретін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат. Оқу бағдарламасы - оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат. Оқу бағдарламасы оқу жоспары негізінде жасалады. Оқулық – оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. Дидактика - (didaktikas - оқытушы, didasko - оқушы) грек тілінен аударғанда оқыту мен үйрету деген мағынаны білдіреді,білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін оқыту теориясы, педагогика ғылымның саласы. Оқыту – оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған алдын – ала жоспарланған іс - әрекет. Оқыту - қазіргі заман талаптарын ескере отырып, оқушы тұлғасын, білім, іскерлік, дағдыларды меңгерте отырып, мақсатты қалаптастару мен дамыту процесі. Оқыту процесі - бұл білім беру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушыарасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс - әрекет. Білім — адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы - талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Іскерлік - алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекетінің іске асырылуы. Білімсіз қандай болса да іскерлік болуымүмкін емес. Дағды - бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтандыру. Заңдылық дегеніміз құбылыстар мен процестер арасындағы объективті, маңызды, қажетті, жалпы, берік, белгілі жағдайда қайталанап отыратын өзара байланыс. Дидактикалық принциптер – оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі. Оқытуды ұйымдастыру формасы - оқыту процесінің мақсаттары мен міндеттерін іске асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс - әрекетінің сыртқы көрінісі. Сабақ – мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі. Сабақ- ол ұжымдық оқыту формасы, оған оқушылардың тұрақты құрамы, шектелген оқу уақыты (45 минут), алдын-ала құрылған сабақ кестесі, оқу жұмысын бір ғана материал төңірегінде ұйымдастыру тән. Сабақ құрылымы - сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы. Оқыту әдістері - оқытудың мақсатты міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы. Оқу тәсілдері - оқыту әдісінің құрамды бөлігі немесе бір қыры, яғни жалпы “әдіс” түсінігіне байланысты жалқы ұғым. Оқу құрал-жабдықтары - бұл білім алу, ептіліктерді қалыптастыру көздері. Оқу құрал –жабдықтары түсінігі кең және тар мағынада қолданылады. Тар мағынада бұл түсінік оқу және көрнекі құралдары, көрсетпе жабдықтар, техникалық саймандар және т.б. байланысты. Ал кең мағынада оқу құрал-жабдықтары деп білім мақсатын іске асыруға көмекші жағдаяттардың бәрі деп түсінеміз, яғни оқыту әдісі, формасы, мазмұны, сонымен бірге оқудың арнайы бұйымдарының бәрі осы оқу жабдықтарын құрайды. Бақылау - кең көлемде бір нәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың шығармашылық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді. Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал. Сынақ – қорытынды бақылаудың айырықша түрі, ол белгілі бір тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Емтихан – оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы. Педагогикалық технологиялар - теориялық білімдерді тұтас педагогикалық үрдістің қызметін практика жүзінде іске асыруға бағытталған және сол үрдіс нәтижелерін кезеңдер бойынша өлшеп, тұлғаның да, ұжымның да даму динамикасын көруге болатын, педагогтар мен оқушылардың өздерін-өздері дамытуларына мүмкіндік тудыратын жүйелі іс-әрекеттер кешені. 2 Дәріс сабақтарының мазмұны №1 Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаны Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді. Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау. Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі - оның мазмұны мен принциптері, әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары, шарттары туралы ғылым 2. Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға, қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімді қабылдауы, дамуы және тәрбиелену арасындағы байланыстарды анықтау қажет болады Оқытудағы жүйелі-құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары, мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты жағынан өзара байланыстылығы сақталады. Әдістемелік зерттеулерде типологиялық әдіс те көрнекті орын алады. Бұл әдіс бойынша зерттелетін объектілер мен құбылыстар топталып, әр топтың негізгі белгілері анықталады. Типологиялық әдіс әдістеме ғылы-мының мәселелерін зерттеуде жиі қолданылады. Мысалы, ана тілінен берілетін білім мазмұнын талдап шешуде оның негізгі құрамдас бөліктерін топтап қарастыру, атап айтқанда, білім беру, іскерлік, көзқарастық идеялар және әрекет тәжірибесін түгел қамту т.т. Оқытудың жолдары мен ұйымдастырудың түрлері жөніндегі мәселелерді зерттеу, тілді оқыту әдістерін жіктеуге, оқушылардың өз бетімен істейтін жұмыс түрлері мен сабақ түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің теориялық әдістерінің ішінде тарихи әдістің де тиісті орны бар. Бұл әдіс бойынша зерттелетін құбылыстар уақыт жағынан даму, өзгеру тұрғысынан қарастырылады. Тілді оқытудың қазіргі әдістемесінің мәселелерін шешуде бұл әдіс те қолданылып отырады. Зерттеудің эмпирикалық әдістеріне мектеп тәжірибесін зерттеу және эксперимент әдістері жатады. Мұның алғашқысы іс жүзінде қолданылып жүргендерді анықтап, есепке алу мақсатымен жүргізіледі. Бұл мағлұматтарды білу бағдарламалар мен оқулықтарды жетілдіруде, мұғалімге ғылыми әдістемелік жәрдем беруде, озат тәжірибені зерттеп, көпшілікке таратуда зор маңызы бар. Мектеп тәжірибесін зерттеу әдістерінің мына түрлері белгілі: 1) оқыту процесіне байқау жүргізу; 2) мұғалімдер мен оқушыларға анкета тарату; 3) мектеп құжаттарын зерттеу; 4) әңгімелесу; 5) жазбаша тексеру жұмыстары. Мектеп тәжірибесін зерттегенде, алдымен оның мақсатын дәл айқындап, жоспар жасау керек, тексеру жұмысына мұқият дайындалып, сабақтарға байқау жүргізудің схемаларын жасап, оқушылар мен мұғалімдерге арнап, анкета дайындау қажет. Эксперимент педагогикалық жаңа тәжірибе жасауға бағытталған. Ол тілдің жүйелі курсының мазмұнына зерттеуші қажет деп тапқан оқу материалының оқушыға түсініктілігін, ана тілін оқытуға ұсынылған жаңа әдіс-тәсілдер мен жаңа көрнекіліктердің тиімділігін анықтау үшін пайдаланылады. Эксперимент жүргізудің бірінші шарты - дәлелдеуге және тексеруге қажетті терең ойластырылған гипотеза немесе ғылыми болжам болады. Әдетте гипотеза, біріншіден, зерттеушінің ойынша, оқушылардың қабылдауына лайықты білім мен дағды және іскерлікті анықтау; екіншіден, оқытудың неғұрлым қолайлы әдістері мен кұралдарын іріктеп алу тұрғысынан жасалады. Екінші шарты - гипотезаны іске асыру үшін оқу әдістемелік материалдар (оқушылар үшін оқу мәтіндерін, сұрақтар мен тапсырмаларды, үлестірмелі дидактикалық матери¬ал) дайындау, осыдан кейін эксперименттік оқу жүргізілетін болады. Педагогикалық экспериментті ұйымдастырудың көп тараған түрі - эксперименттік және бақылау сыныптарына бөлу. Бұл ретте бір сыныпта (эксперименттік) жаңа оқу материалы немесе жаңаша оқыту әдісі енгізіліп, бас¬қа сыныпта (бақылау) оқыту өзгеріссіз жүргізіледі. Екі сыныпта да оқушылардың даярлығы мен үлгерім дәрежесі бірдей болуы қажет. Әдістемелік ғылымның дамуы үшін қазіргі кезде эксперимент кеңінен қолданылып жүр, ол алынған қорытындылар мен ұсыныстардың ғылыми-практикалық маңыздылығының ақиқаттығын дәлелдейді. Әдетте теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері өзара тығыз байланыста қолданылады. Бұл әдістердің барлығы да (мәселен, зерттеу гипотезасын анықтауда, жинақталған педагогикалық фактілерді қорытындылауда т.б.) зерттеудің барлық әдістері - анализ, синтез, ин-дукция, дедукция, абстрактылау, жинақтау, салыстыру сияқты логикалық операциялардың жәрдемімен жүргізіледі. 3. Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі. 1. Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылар¬дың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылар¬дың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу. 2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқа-расын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу. 3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру. Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2) оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын дамыту. Қандай адамды толық сауатты дейміз? Тілдің өзі мен оның грамматикалық құрылысы туралы білімдердің белгілі бір жиынтығын меңгерген адамды; ана тілінің барлық мүмкіндіктерін пайдалана алатындай болып қаруланған адамды; әдеби тілмен дұрыс сөйлеудің, мәнерлеп оқудың дағдысын игерген, грамматикалық және стилистикалық тұрғыда ауызша, жазбаша тіл ұстартуды жақсы игерген адамды толық сауатты адам деп есептейміз. Қазақ тілін оқыту міндеттерін мектептің ойдағыдай жүзеге асыру жағдайлары, қазақ тілін оқытудың қиын да күрделі міндеттерін шешу мына сияқты шарттарға (мектептің жалпы материалдық базасынан басқа) тікелей байланысты: бір жағынан мұғалімнің теориялық және практикалық даярлығы дәрежесіне, тәжірибесіне, екінші жағынан мұғалімнің қолында қазақ тілін оқытуды жақсы жолға қою үшін қажетті құралдардың болуына байланысты. Мұндай құралдардың қатарына мыналар жатады: а) бағдар¬ламалар (түсінік сөзі бар) - оқылатын материалдың мазмұны мен көлемін анықтайды, материалды сынып-сыныпқа бөлуді реттейді; ә) оқулықтар мен оқу құралдары (көрнекі құралдар) - мұғалімнің жәрдемімен оқушылар сыныпта пайдаланады, өздігінен жұмыс істеу үшін сабақта және үйде пайда¬ланады; б) ғылыми талданған мектептің, үздік тәжірибесін ескеріп жасалған пәнді оқыту әдістемесі. Қазақ тілі және пәнаралық байланыс Қазақ тілі мен басқа пәндер арасында, әсіресе, әдебиет, орыс және шетел тілі пәндерінің арасында, сондай-ақ тарих, география т.б. пәндері арасында тығыз байланыс болады. Бұл байланыс көбінесе тіл ұстарту мақсатында жұмсалады. Өйткені бағдарламада тіл ұстарту жұмысы тіл мен әдебиет пәндеріне ортақ. Бұл ортақтық мектепте бүкіл оқу мерзімі уақытында тіл ұстарту жұмысының жүйесін жасауға, оқушылардың сөздік қорын байытуға, олардың сөйлеуіндегі қателерді түзетуге мүмкіндік береді. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәнерлеп оқу кезінде оқушылар жіберген қателерді үнемі түзетіп отыруға (дауыс ырғағын дұрыс қоя білу т. б.) жол ашылады. Орыс және шетел тілімен байланыстылығы, алдымен, грамматиканы оқытудан байқалады: ана тілі мен орыс және шетел тілдерінде кездесетін ортақ грамматикалық ерекшеліктерді, ережелерді байқауға мүмкіндік туады. Ана тілі грамматикасы орыс және шет ел тілдерінің сәйкес, ұқсас грамматикалық заңдарын игеруге септігін тигізеді. Екі тілдің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты салыстырып ұғуға мүмкіндік береді. Орыс және шетел тілдерін оқу тіліміздегі басқа тілден енген сөздердің түп-төркінін білуге жәрдемдеседі. Тұтас алғанда, барлық пән, жекелей алғанда әрбір пән оқушылардың сөйлеуін, тілін байытуға бағытталады, емлелік дағдылардың бірыңғай сөйлеу режимін нығайтуға жағдай жасайды, жаңа терминдерді, сөздерді дұрыс жазуға дағдыландырады. Ауызша жауап, әңгіме, айтыс - осының бәрі ауызша және жазбаша тілді дамытуға толық әрі нақты жауап беруге, оқушылардың жинақтау дағдыларын, әдеби тілмен дұрыс сөйлеу, ақыл-ойын дамытуға негіз болады. Бұл іс тек ана тілі сабақтарында ғана емес, әдебиет, тарих, география, математика, физика, жаратылыстану т.б. пәндердің сабақтарында да жүзеге асырылып отырады. Пәнаралық байланыс Қазақ әдебиеті 1) тәрбиелік мақсатта. Ол үшін, а) тілдік фактілерге мысал ретінде әдебиет сабақтарында өтілген көркем шығарма мәтіндерін пайдалану, ә) жеке сөздердің, грамматикалық формалардың, синтаксистік құрылымдардың, сөйлемдегі байланыс тәсілдері мен мәтіннің бөліктеріне байқау жүргізу. 2) тіл ұстарту екі пәнге де ортақ (мазмұндама, шығарма жазуға, оқығанын өз сөзімен айтып беруге үйрету). Орыс тілі – шет тілі 1. Орыс тіліндегі көптеген ұғымдарды меңгеруде ана тілі сабақтарында оқушылардың алған білімдері тірек болады. 2. Термин ортақтығы бар, фонетика, алфавит, морфология, синтаксис, орфография, пунктуация, орфоэпия. Тарих
а) Зоология; ә) анатомия; 1) танымдық, 2) терминдер, 3) тәрбиелік. Математика – физика 1) Танымдық, 2) Терминдер. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
№2Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары. Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздеріне шолу жасау. Қазақ тілін оқыт әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысын көрсету. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары туралы білім беру Жоспар: 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тіл білімімен байланысы 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің психологиямен байланысы 3. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің педагогикамен байланысы 4. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары а) Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымы ә) Жүйелілік ұстанымы б) Көрнекілік ұстанымы в) Саналылық пен белсенділік ұстанымы г) Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымы ғ) Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымы д) Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы Қазақ тілін оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы Тіл білімімен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді. Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті. Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар - әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым болып та қалыптасуда. Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске асырылады. Ендеше әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады. Психологиямен байланысы. Психология оқушының психоло¬гиялық ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары жүйке жүйесінің қызметі туралы ілімге сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін психологиялық тұрғыда дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп қазақ тілін оқытуға байланыс¬ты әдістемелік мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік береді. Мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. Педагогикамен байланысы. Жалпы тұрғыда педаго¬гика жас ұрпақтарға білім, тәрбие берудің мәні, мақсаты, мазмұны, әдістері, құралдары мен ұйымдастыру түрлері туралы ғылым ретінде сипатталады. Дидактика педагогиканың маңызды бір бөлігі - оқытудың жалпы теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің негізі болып табылады. Әдістеме дидактика ұсынған оқыту принциптеріне, оқыту әдістерінің теориясына сүйенеді. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.) тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. Қазақ тілін оқытудың ұстанымдары Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық прин-ципті басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың барлық сатысында бағыт беретін негізгі жұмыс бағыты осы. Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский, қазақ халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін зерттеуде Одақ кеңес кезінде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді. Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе, М.А.Данилов "Дидактика средней школы" 1975 ж. кітабында дидактикалық принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина "Педагогика" кітабында оқытудың 7 түрлі принциптеріне анықтама береді. Ю.К.Бабанский Педагогика, І977 ж. оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады. Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя білген: ...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз оқулығында "Қырғыз хрестоматиясы" тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге, дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол, есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек, - дейді. Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған. Қазақ тілін оқыту әдістемелерінде оқытудың 4 және 7 түрлеріне талдау жасалынған. Сонымен қазақ тілін оқыту принциптері былайша топтастырылады: а) Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымы ә) Жүйелілік ұстанымы б) Көрнекілік ұстанымы в) Саналылық пен белсенділік ұстанымы г) Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымы ғ) Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымы д) Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы Заман талабына сай оқыту принциптері іздеуді, зерттеуді қажет ете береді. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымы Қазақ тілінің негізгі салаларын оқыту да ғылыми фактілерге, дәлелдеулерге, ұғымдарға, екінші сөзбен айтқанда, ғылыми принципке негізделеді. Профессор Ә.Исабаев: Оқушыларға берілетін тілдік мәліметтер төмендегі өлшемге сәйкес болуы қажет: Меңгерілетін объектінің термині анық болуы қажет, мәселен төртінші және бесінші сынып оқушыларына берілетін және онымен таныстырылатын терминнің аясын аса ғылыми дәрежеде кеңейтіп беруге болмайды: айталық дауысты дыбыстарды – вокализм деп, дауыссыз дыбыстарды – консонантизм деп түсіндіруге келмейді. Сондай-ақ қосынды дауыстыларды – дифтонгит деп түсіндіруге болмайды. Сондықтан да қазақ тілінен нақтылы білім беруде, сол сынып деңгейіне ғана сиятын терминдерді ғана пайдалануға болады, - дейді. Сонымен қатар меңгерілетін тақырыптарды өзіндік белгілерінің, анықтамалар мен ережелерінің, берілетін практикалық дағдылардың дәл, анық болуы мектеп оқушыларының тілдік материалды жан-жақты түсінуіне септігін тигізеді. Сөйтіп, қазақ тілін оқыту барысында оқытушы берілетін білімнің (тақырыптың) ғылыми жағына, оның зерттелуі, тарихи даму ерекшелігі, ғылыми фактілер, анықтамалар, терминдерді оқушылардың жас ерекшелігіне қарай түсінікті айту арқылы жүргізеді. Жүйелілік ұстанымы Қазақ тілін оқытуда оқытушының бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі. Бағдарламада берілген материалдың орналасу жүйесі бастауыш сыныпта, орта және жоғарғы сыныпта көрсетілген. Берілген материалдар сабақтаса отырып, толықтырылып, кеңейтіліп, сатыдан сатыға өткен сайын тереңдеп ғылыми жағынан байып отырады. Мысалы: 6-сыныпта Зат есім тақырыбы бойынша алдымен анықтамасы, сұрақтары, мағыналары, түрлері оқытылса 7-сыныпта Зат есімнің түрленуі тақырыбымен толықтырылады. Яғни, зат есімнің көптелуі, тәуелденуі, септелуі, жіктелуімен сабақтастырылады. Бағдарламада көрсетілген тәртіптелген өзара байланысты білім жүйесі ғана жас ұрпаққа іс жүзінде пайда келтіріп, әрі қарай білімді терең игеру жүйесіне түседі. К.Д.Ушинский: Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді бақылауымызға толық билік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білімге толы бас, ішінде барлық заттары шашылып жатқан, онан қожасының өзі де ештеңе таба алмайтын қоймаға ұқсайды, ішінде білімсіз жүйесі ғана бар бас, барлық жәшіктеріңде жазуы бар, ал жәшіктері қаңырап бос жатқан дүниеге ұқсас. К.Д.Ушинский: О преподавании русского языка. Соч. 5, М.: Изд-во, АПН РСФСР, 1949, ст. 355. К.Д.Ушинский жүйелілік қана өз білімімізді толық меңгеруімізге мүмкіндік береді деп санаған. Бірімен-бірі байланыспаған әр түрлі мәліметтердің үзінділері түріндегі білімнен адам өзіне керегін тез таба да, пайдалана алмайды деген болатын. Сондықтан оқушыға оқытылуға тиісті тілдік мәліметтер әбден ойластырылған, тілдің табиғатына сай, олардың бір-бірімен байланыстылығының негізінде берілуі керек. Жүйелілік принципі жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылады. Көрнекілік ұстанымы Көрнекілік принципі пәнді оқыту ісінде өте маңызды орын алады, тілді оқытуда ерекше қызмет атқарады.
Саналылық пен белсенділік ұстанымы Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы түсіну қабілеті дамытылып отырылады. Тілдік фактілерге байланысты мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгеруі керек. Саналы түрде меңгеру үшін мынадай жұмыс түрлері іске асырылады: 1) Тілде берілетін мәліметтерді жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша айтқызып отыру. Түсіндіру кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық қамтылуы қажет; 2) Түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар тапсырманы еркін орындау керек; 3) Күнделікті, тоқ¬сандық және жылдық қайталаулар кезінде өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап болуы тиіс; 4) Орфография мен орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына қарай орындай білуі керек; 5) Күнделікті өмір қажетіне қарай практикалық дағдыларды саналы түрде меңгеруі керек.
Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымы Мектепте қазақ тілінен алынған теориялық білімді күнделікті өмір қажетіне қолдана білу теорияны практикамен байланыстыру принципі болып табылады. Оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар беріледі. Осы алған білімдерін кеңейте отырып, оны күнделік өмір қажетіне жаратады. Оқушыларға диалогтық сөйлемді меңгертумен бірге монологтық сөйлеу де үйретіледі. Оқушылар ауызша мазмұндаудың бірнеше түрлерін де меңгереді. Сонымен бірге ауызша және жазбаша тілін дамытуға, жылдам әрі саналы мәнерлеп оқуға, әртүрлі баяндамалар жасауға және іс қағаздарының алуан түрлерін жазуға дағдыландырылады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білім мына сияқты практикалық мақсаттарды жүзеге асырады: 1) тілден алған теориялық білімін ауызша және жазбаша мақсатта қолдана білу; 2) түрлі талдаулар жасай білу; 3) орфография мен орфоэпиядан алған білімді ауызша және жазбаша түрде сауатты іске асыру. Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымы Дидактиканың түсінуге жеңіл қолайлылық принципінің де маңызы зор. Бұл сабақтың алғашқы күнінен бастап үнемі сақталуға тиісті. Мысалы, алғашқы үйретілетін сөзді таңдауда бір буынды сөзді үйрету мен көп буынды сөзді үйретуді салыстырып, оқушы оның қайсысын тез үйренеді деген сұраққа тәжірибелі мұғалімдер бір буынды сөзді оқушы тез үйренеді деп жауап береді. Бұл алғашқы сабақтарда қолданылса, сол қалыпта қалуы мүмкін емес. Себебі барған сайын оны күрделендіру принципін ұстану керек. Бұл – бір сыныптағы әр сабақта, әр сыныпқа көшкен сайын тілдік материалды оқыту процесінде қолданылатын принцип. Бұл принцип оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесі мен сынып түрлерін ескере отырып, мұғалімнің түсіндіруі, оқулық тілі және оның баяндау желісі сияқты үш түрлі ерекшеліктерді басшылыққа алады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білімнің анықтамалары мен ережелері, терминдері мен өзіндік белгілері, жасалу жолдары мектеп оқушыларының қабылдау, ойлау сияқты психикалық қасиеттеріне лайықты түсіндіріледі. Түсінуге жеңіл қолайлылық принципін іске асыруда мұғалім мынадай әдістемелік жүйені пайдаланады: Алдымен қазақ тілінен тақырыптарды дәл таңдап алып, оны жеңіл мысалдармен түсіндіреді; тілдік тақырыптардың өзіндік белгілерін анықтайтын мысалдар көрсетіп, оларды талдайды; тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін оқушыларға айтқызып, ауызша мысалдар келтіртеді; бұл мысалдарына талдау жасатады; талдау үстінде тақырыптың өзіндік белгілерін саралап айтқызып, қорытынды пікір шығаруға төселдіреді. Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы Әр сыныптың өз білім деңгейі болатыны белгілі. Сонымен қатар оқушының өзіндік жас ерекшелігі мен психикалық ерекшелігі бар. Сондықтан да қазақ тілін оқытуда осы ерекшеліктер ескеріліп, тілдік материал соған лайықталып беріледі. Оқушының психикалық ерекшелігі мен білім деңгейінен оның білімді қабылдау мүмкіндігі туады. Ал ол оқу материалының оқушының қабылдау мүмкіндігіне сәйкес болуын талап етеді. Қазақ тілін оқытуда осы принцип сақталса, ол оқушының тақырыпты меңгеруіне қолайлы жағдай болып табылады. Тілді оқытуда бұл қағида сақталмағанда, түрлі қолайсыз жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, оқушының әлі келетін немесе әлі келмейтінін есепке алмай, бірден қиын материалды көп етіп беру арқылы оқушыда тақырыпты меңгеру қолымнан келмейді деген пікір туғызуға да болады. Ол оқыту ісінің нәтижесіздігін туғызады. Сондықтан оқушының психикалық ерекшелік¬терімен санасып отыру мұғалімге ерекше міндет жүктейді. Сонымен оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар беруде олардың психикалық қасиеттері, оқуға бейімділігі, икемділігі мен дайындық дәрежесі ескеріледі. Күнделікті сабақ үстінде оқушылардың осындай ерекшеліктеріне орай жұмыс істеу тәртібі белгіленеді. Оқушыларға өткен материал мен жаңа материалдың байланысын таптырып, тақырыптың өзіндік белгілерін қаншалықты меңгергендіктерін мұғалім бақылап отырады. Нашар және орта меңгерген оқушылармен сабақ үстінде түрлі жұмыстар жүргізіледі. Алдымен үйге берілген тапсырмаларды бақылап, тексереді. Содан кейін жаттығудың шартын дұрыс және бұрыс орындағандарына назар аударады. Өткенді еске түсіру мақсатында талдау жұмыстарын жүргізеді. Өтілген тақырып әбден меңгеріліп болған соң, жаңа материал түсіндіру, көрсету арқылы әңгімеленеді. Оқушылардың өздеріне материалдар оқытылады. Бұдан кейін өтіліп отырған материал жеке-жеке сұрақтар бойынша еске түсіріледі. Тақырыпты оқушылардың өздеріне айтқызып, қорытындылайды. Материалға лайықты жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Осы сияқты жұмыстар жүйесі негізінде әрбір оқушының оқуға деген бейімділігі мен икемділігі арта түседі. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тіл білімімен байланысы 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің педагогикамен байланысы 3. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің психологиямен байланысы 4. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары Әдебиеттер: 1. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы. 1991. 2. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы. 1995. 3. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. -Алматы. 1993. 4. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы. 2001. 5. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы. 1965. №3 Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістерінің түрлерін талдап көрсету. Дидактикалық әдістер және олардың топтастырылуы туралы мағлұмат беру Жоспар: 1. Қазақ тілін оқыту әдістемелерінің түрлері. 2. Кітаппен жұмыс әдісі. 3. Көрнекілік әдіс. 4. Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі. 5. Жаттығу әдісі. 1. Қазақ тілін оқыту әдістемелерінің түрлері Оқыту әдістемесі - педагогиканың күрделі саласының бірі - дидактика тарауында қаралады. Дидактика оқыту теориясы гректің didaktikos - оқытамын деген сөзінен шыққан. Дидактиканың негізгі проблемалары оку процесінің зандылықтарын, принциптерін және оқытудың тиімді әдістемелерін көрсетеді. Мысалы, "Дидактика средней школы" Москва, "Просвещение", 1975 г. 146 стр. деген еңбекте И.Я.Лернер, М.Н.Скатин оқыту әдісінің бес түрін көрсетеді. 1. Объяснительно-иллюстративный или информационно-рецетивный. 2. Репродуктивный. 3. Проблемное изложение. 4. Частично-поисковой или эвристический. 5. Исследовательские - деп оқытудың бес түрлі әдісіне тоқталса, Г.А.Ильина "Педагогика" еңбегінде оқыту әдістемесінің 4 түріне тоқталады. Ал академик Ю.К.Бабанский де осындай оқыту әдістерінің түрлеріне тоқталып, оны оқытушының шығармашылық еңбегінің нәтижесі деп көрсетеді. Ә.Исабаевтың "Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері" деген 1993 жылғы еңбегінде қазақ тілінен білім беру әдістерін: практикалық жақтан үйрету әдістері, теориялық жақтан үйрету әдістері және теориялық-практикалық үйрету әдістері деп жіктеп, оларды ішінара бірнеше әдістерге топтастырады. Оқытудың теориясын зерттеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде оқыту әдістерінің анықтамасын былай берген. И.Д.Зверев: "Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары", - десе, Ю.К.Бабанский: "Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру", - дейді. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов өз еңбектерінде: "...Қазақ тілін оқыту әдістемесі - казақ тілін оқытудағы мұғалімдердің озық тәжірибелерінің қорытындыларына негізделген оқыту әдістерінің жиынтығы туралы ғылыми пән", - деген. Профессор Ә.Исабаев: "Қазақ тілінен білім беру әдістері сан алуан. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсетуде, біріншіден, оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді... Оқушылар тілді практикалық-теориялық және теориялық-практикалық жағынан меңгереді. Қазақ тілінен білім беру әдістерін топтастыру әдістемесінің соңғы жетістіктеріне негізделеді", - дейді. Нұржанова Ж. өзінің Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары атты әдістемелік құралында оқыту әдістерін бес түрге жіктейді: 1. Түсіндіру әдісі. Бұл әдіске ауызша баяндау - түсіндіру, әңгі¬ме, сұрақ-жауап, лекция түрлері жатады. 2. Кітаппен жұмыс істеу әдісі: Мұғалімнің түсіндіргенін кітаптан қарау - анықтама, түсініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сөздікпен, т.б. жұмыстар. 3. Көрнекілік әдіс, экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану т.б. 4. Техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің бірі - демонстрациялық әдіс: экран бейнесі арқылы диафильм, кино, фрагмент, т.б, техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің тағы бір түрі: кодоскоп, эпидоскоп, компьютермен жұмыс, т.б. 5. Жаттығу әдісі, ауызша, жазбаша және суретпен жұмыс, тақтамен жұмыс, өз бетінше жұмыс, қайталау, пысықтау кезінде ұлттық ойын элеметтерін пайдалану жұмысы. Баяндау әдісі. Қазақ тілінен оқушыларға белгілі тақырып бойынша берілетін білімді мұғалімдердің түсіндірудегі әрекеті - ауызша баяндаудан басталады. Мұғалімнің оқушыларға жаңа білімді баяндап айтып беруін - ауызша баяндау әдісі дейміз. Ауызша баяндау әдісі оқушылардың жас шамасына қарай, кысқа, не ұзақ баяндалуы мүмкін. Мұғалім күні бұрын өзінің баяндайтын сөзін ойланып алуы керек, егер бұрын баяндау жолына ысылмаған болса, мазмұндаманың жобасын жазып алғаны дұрыс. Ауызша баяндап, мазмұндап берудің үш түрі бар: әңгіме әдісі, түсіндіру объяснение, лекция түрі. Әңгіме әдісі - жаңа материалды түсіндіргенде жүргізілетін әдіс немесе сұрақ-жауап әдісі. Қазақ тілінен жаңа материалды түсіндіру барысында ғылыми фактілерге, анықтамаларға сүйене отырып, сол тақырыптың шығу, не жазған авторлардан бастап әңгімелеу әдісімен түсіндіруге талаптанады. Оқушыларға сол материалды түсінікті, айқын, анық тілмен жеткізе отырып мазмұны баяндалады. Орта жастағы оқушы 10 минут, жоғары сынып оқушыларына 15 минуттей уақыт ішінде әңгіме сұрақ-жауап айтылады. Әңгіме әдісі - көбіне сұрақ-жауап арқылы диалогтық сөйлеу формасында жүреді. Мысалы, қазақ тілінен "сөз жасам", "сөз тіркестерін" өткенде, оқушыларды өздігінен іздендіру үшін сұрақтар қойғызып, оған жауап қайтарғызу, жауаптарының дұрыс-бұрыстығын оқушылардан сұрап түзеттіру арқылы жүргізіледі. Әңгімелесу түрлері жаңа материалды түсін-діргенде, білім жүйесін әңгімелеп, білімді қорытындылағанда, ауызша, жазбаша жаттығуларды тексергенде, өткен материалдарды қайталағанда, баланың оқып білгенін, саналы түрде меңгерген сәттерін білу үшін жүргізіледі. Әңгіме әдісін жақсы ұйымдастыру мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Оқушылардың білімді түсініп, сабаққа белсенді қатысуы үшін әңгіменің эвристикалық түрі кеңінен қолданылды. (Эврико - грек сөзі - табамын, ашамын деген ұғымды береді). Қазіргі уақытта әр тақырыптың ережесін проблемалық ситуация туғыза отырып, оқушыға таптыру әдісі кең өріс алуда. Әңгіменің нәтижелі болуы - сұрақты дұрыс, дәл, түсінікті қоя білуге байланысты. Мұғалім сұрақты дұрыс қоя алмаса, оқушылар да асып-сасып жауап бере алмайды. Оқушы қиналған кезде жетелеп сұрақтар беру мұғалімнің іскерлігін көрсетеді. Түсіндіру әдісі - қазақ тілінен берілетін белгілі бір тақырыпты түсіндіруде мұғалім көрнекі құрал, таблица, т.б. құралдарды пайдалана отырып, сабақтың мазмұнын түсіндіреді. Түсіндіру барысында оқушылардың назарын аудара отырып, әр түрлі әдіс-тәсілді пайдаланып қызықты түсіңдірсе, оқушы сол тақырыпты ынталы түрде тыңдай отырып, сол проблемалық мәселені өздері шешуге талаптанады. Мысалы: 5-сыныпқа қазақ тілінен зат есім, сын есім, сан есімді түсіндіргенде сұрақ-жауап арқылы ережені, анықтамаларды оқушылардың өздеріне құратуға болады. Лекция - жоғарғы сыныптардың оқушыларына қазақ тілінен факультативтік сабақтарда, 9-сыныпта қазақ тілі сабағында жүреді. Бағдарламада берілген тақырыптарды түсіндіруде лекция әдісін пайдаланады. 8-9 сыныпқа 10-15 минут, 10-11 факультатив сабақтарында 15-20 минуттік лекция оқылады. Мысалы: 8-сыныпта "Қазақ тілі" С.Аманжолов, А.Әбілқаев, ААманжолов жазған оқулығының Алматы, "Рауан"; 1993 жыл 9-бетінде "Тіл мәдениеті" деген тақырып бар. Онда: Мәтінді оқып шығып, тіл мәдениеті жайында айтылған аталы сөздің мәніне терең бойлаңдар. Тіл мәдениетін фонетикадан, лексикадан және грамматикадан алған білімдеріңнің қандай қатысы бар екендігі жөнінде өзара пікір алысасыздар, - деп келеді де мұғалім: Тілді қадірлеу дұрыс сөйлеуден басталады. Жүйесін тауып айтылған сөз жүрекке жетіп, жүйкені босатады. Адам мәдениетінің алғы шарты дұрыс сөйлей білу. Сөйлей білу де өнер. Тілін білмеген, түбін білмейді. Ондай адам күлдірем деп, күйдіреді, сүйсіндірем деп сүріңдіреді. Білдірем деп бүлдіреді, қуантам деп қуартады, келтірем деп кетіреді, жұбатам деп жылатады т.б., - деп, лекцияны жалғастырып оқи береді. Сөйтіп, мектеп лекциясы жай темпте, көбіне қазақ тілінен өткен материалдарды қайталауда, не соған қосымша ретінде, не күрделі түрде лекция оқылуы арқылы тақырыпқа түсінік беріледі. 2. Кітаппен жұмыс әдісі Оқушыларға берілетін теориялық білім оқулық пен оқу құралдары бойынша жеткізіледі. Бұлқұралдар әрбір сыныптарға арналған оқу бағдарламаларына негізделіп жасалады. Мұғалім қазақ тіліне арналған материалдардың ерекшеліктерімен бірге оларға байланысты берілетін анықтамалар мен ережелерді оқытып, түрлі жаттығу жұмыстарын оқулық пен көмекші құралдар негізінде іскее асырады. Әрбір сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығы - оқушыларға тілден білім беретін негізгі құралы. Мысалы: А.Ысқақов, К.Аханов, Б.Кәтенбаеваның бірігіп жазған 5-сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығы Қазақстан Республикасы Білім министрлігі бекіткен. Алматы, "Рауан", 1994 ж. Қазақ тілінің жаңа бағдарламасына сай өңделіп, көп өзгеріспен жазылған оқулық. 5-сыныпқа қазақ тілінен сабақ беретін мұғалім осы оқу-құралымен жұмыс істейді. Осы кітаптың 154-бетіндегі "Болымды етістік пен болымсыз етістікті" түсіндіріп болған соң, оқушылар кітаптағы ереже таблицамен танысады. Сол сияқты С.Исаев, К.Назарғалиеваның 6-сыныпқа арналған "Қазақ тілі" оқулығы Алматы, "Рауан", 1994 ж. оқушыларға қазақ тілінен білім беруде сүйенетін оқу құралы. Мысалы: сын есімді өтуде 92 бет, Сан есім 116 бет, Есімдік 134 бет. Етістік 167 бет, тағы басқа тақырыптарды түсіндіруде, не түсіндіріп болғаннан кейін, пысықтау, қайталау сәттерінде оқушылар кітабын ашып оқып, жаттығу жұмысын ауызша не жазбаша орындайды. Оқушылардың оқу құралымен, не басқа әдеби кітаптармен жұмыс істеуі - өз бетінше білім алуға, ізденуге бағыт алады. Кейде өз бетінше оқыған кітаптарынан: жоспар құру, тезис, конспект жасау, т.б, айтылып шығарма, не мазмұндама жазғызады. Көбіне кітаппен жұмыс істеуде сабақта, сабақтан тыс кезде оқу құралдарын және жеке шағын мақала, балаларға арналған газет-журнал материалдары, сөздік, балаларға арналған энциклопедия, т.б. сабақ тақырыбына байланысты пайдалану үйретіледі. Кітаппен жұмыс істеу, оқушылардың алған білімін толықтырады, екіншіден, өз бетінше білім алуға үйретеді. Олардың келешекте мамандық таңдауына да мүмкіндік туғызады. Мұның бәрі оқытушының үлкен шеберлігі арқылы іске асады. 3. Көрнекілік әдіс Тілдің грамматикалық құрылысын, оның жекелеген категорияларын оқушыларға жан-жақты түсіндіруде, тақырыптық, талапқа сай жасалған көрнекі құралдарды пайдаланудың үлкен маңызы бар. Қазақ тіліндегі берілген тақырып бойынша жаңа сабақты түсіндіру, өткен материалды қайталау, не бекіту, жаттығу жаздыру кезінде пайдаланылған көрнекілік әрбір сабақтың әсерлігін және мазмұнын арттырып, оқушыға білімді қызықты, жалықтырмай игеруге себебін тигізеді. Білімді игерту үстінде оқушының ақыл-ойын дамытуда, ғылыми білімді игеруде, деректерді еске сақтауда көрнекілікті әрбір сабақ үстінде пайдалану қажет. Мысалы, қазақ тілінен қай сыныпқа арналған оқулықтарында салыстырмалы түрдегі таблицаларға, таблицаның басқа да түрлеріне кең орын берілген. Қазақ тілінің фонетика, морфология, синтаксис, пунктуация бөлімдері бойынша ғалым-методистер құрастырған таблицаларды мұғалімдер сабақ процесінде қолданып жүр. Мысалы: Қ.Тұрғанов "Тіл дыбыстары" жайлы, Б.Кәтенбаеваның "Сөз құрамы", Б.Құлмағамбетованың "Жай сөйлем синтаксисі", Х.Арғыновтың "Құрмалас сөйлем синтаксисіндегі" көрнекі құрал, т.б. таблица, схемалар арқылы оқулықтағы ережелерді, анықтаманы оқушылар өздігінен салыстырып байытуда. Кейде оқушылардың қабылдау ерекшеліктеріне сәйкес келетін жылжымалы таблица және түсіндірме таблица, перфокарта пайдалану жақсы нәтиже береді. Бұлар кейбір жазылуы қиын сөздер, сөз тудыру, түрлендіру, қиын әріптер, буын құрау, т.б, жағдайда қолданылады Б.Кәтенбаева. Грамматикалық таблицалар. А.: Мектеп, 1979 ж. Орыстың ұлы педагогі К.Д.Ушинский: "Бала табиғаты үнемі көрнекілікті талап етіп отырады", - дей келе, күнбе-күн көрнекілікпен жұмыс істеудің жақсы нәтиже беретінін айтады. Қазақ халқының тұңғыш ағартушысы Ы.Алтынсарин: "...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол, есіту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру баланың барлық қабілетін көрнекілік арқылы, жаттықтыру арқылы жұмыс істеу" керектігі жайында әдістемелік нұсқау берді. (Ы.Алтынсарин. "Таза бұлақ". Алматы: Жазушы, 1988 ж., 156 б.). Көрнекіліктің түрлері көп. Оны сабақтың мазмұнына қарай, мұғалім басшылығымен жүзеге асырылып отырады. Қазақ тілі сабағында көбірек қолданылатын көрнекіліктер: схемалар, кестелер, картина, табиғат суреттері, техникалық құралдар, т.б. Қазақ тіліне арналған кестелер: фонетикалық, орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық кестелер. Кестелер бір тақырыпқа арналған, не жинақтау түрінде болуы мүмкін. 4. Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі Мектептерде техникалық құралдарды оқу-тәрбие жұмысына енгізу 1960-70 жылдары басталды. Алғашқылардың бірі болып С.И.Архангельский, Н.М.Шахмаев, Т.К.Кирш, тағы басқалары оқу-тәрбие ісінде техникалық құралды пайдалануға зор мүмкіндіктер барлығын ғылыми-зерттеу жұмыстары арқылы дәлелдеп берді. Н.М.Шахмаев: “Урок с применением технического средства - это качественно новый тип урока, на котором учитель вынужден согласовывать методику своего объяснения учебного материала с той методикой, которая принята в телевизионной: передаче кинофильма, звукозаписи, радио¬передаче" Шахмаев Н.М. "Технические средства обучения", Москва, 1974 г., с. 5. Соңғы кезде біздің елімізде сабақта жаңа технологиямен жұмыс істеу - мысалы, компьютермен жұмыс істеу де қолға алынуда. Қазақ тілі сабағы бойынша сабақта техникалық құралдарды пайдалану жолдарын Б.Құлмағамбетова зерттеп, құнды пікір айтты: "...техникалық кұралдарды пайдаланып өткізген сабақта оқушылар жалықпай тыңдаған жаңа оқу материалын қабылдау процесінде олардың әр түрлі сезім мүшелері көру, есту, т.б, қатысатындығын, соның нәтижесінде оқушылардың қызығушылығы артып, түсіндірілген материал¬дардың бәрін қабылдауға мүмкіндік туғызады", - деді. Б.Құлмағамбетова "Қазақ тілі" сабағында техникалық құралдарды пайдалану, 1975. Қазір мектептерде көбірек қолданылып жүрген техникалық құралдар - эпидоскоп, кодоскоп, магнитофон. Осыларды ана тілі сабағында пайдалана отырып оқыту мұғалімнің уақытын үнемдеп, оқушыларды білім алуға қызықтыра түседі. Оқыту әдісі, тәсілі, құралдары туралы түсінік Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Оқыту процесінің табысты болуы көбіне қолданылатын оқыту әдістеріне тәуелді. Әдіс гректің "metodos" деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Оқу әдістері – тарихи категория. Өндіріс күштерінің деңгейі мен өндірістік қатынастар сипаты педагогикалық процестің мақсаттарына, мазмұнына, құрал жабдықтарына өз ықпалын тигізеді. Олардың ауысуымен оқу әдістері де өзгеріске келеді. Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінде өскелең әулетке тәжірибе жеткізу ересектер мен балалардың бірлікті іс-әркеттік процесінде орындалды. Бұл дәуірлердегі басты оқыту әдісі еліктіру, еліктеу жолымен іске асты. Негізгі оқытуды өзгертпей, қайта жасау (репродуктивті), (“мендей етіп істе”) әдісі алынды. Кейінгі замандардағы барша әдістер осы қайталай жасау әдісінен өз бастауларын алды. Мектептердің ресми формаларының ұйымдастырылуы оқытудың сөздік (ауызша) әдістерінің пайда болуына әсер етті. Қоғамда жазудың кең таралуы, кітап баспасының өркендеуі, білімді жария етуде, жинақтауда және әулеттен әулетке жеткізуде таңбаны пайдалануға мүмкіндік берді. Сөз негізгі ақпарат ұсыну құралына айналып, ал кітап бойынша оқыту мұғалім мен оқушының ең көп тараған өзара ықпал жасау әдісі болды. Ұлы жаңалықтар ашу дәуірінде бұрын оқытудың жалғыз- ақ жолы болған сөздік әдіс өз маңызын жоғалта бастады. Өркендеудегі қоғам қажетіне орай оқыту процесіне бақылау, эксперимент, өзіндік жұмыс, жаттығу, яғни оқушыны белсендіру, саналылық, ынталылық оятуға бағытталған әдістер ене бастады. Көрнекі оқу әдісі де кең тарады. XІХ-ХХ ғ.ғ. шектерінде сөздік әдіске балама ретінде бала қажеттері мен қызығуларын біршама толық ескеретін, оның өзіндік әрекеттерінің дамуына жол ашатын эвристикалық (шығармашылдық) әдіс маңызды орын иелей бастады. “Кітаби” әдістердің орнына “табиғи” әдістер келді. Яғни оқыту шынайы болмыс, қоршаған дүниемен байланыстырылды. Ұстаз бен оқушыны енді оқудың практикалық әдістерін қажет ететін “іс-әрекет арқылы оқып- үйрену” әдісін қолданды. Оқыту әдістері туралы әрбір зерттеушілер өз анықтамаларын береді: Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік "әдіс" - мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған "іс-әрекетм - деген анықтама береді. Оқыту әдістері - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының тәсіл-амалдары деген де пікір айтылады. Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскелік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады. Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті. Оқыту әдістері – білім игеру мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған оқытушы мен оқушының бірлікті іс-әрекеттік қимыл – тәсілдері. Оқыту мақсаты жолындағы ұстаздың оқыту жұмысы мен шәкірттің оқып-үйрену әрекеттерінің өзара байланыстылығы оқыту әдісінен көрінеді. Сонымен, әдіс көптеген тәсілдерден құралады, бірақ олардың жәй жиынтығын білдірмейді. Тәсілдер арқылы оқытушы мен оқушының оқу жұмыстарын орындаудағы өзіндік ерекшелігі көрініп, оқу субъекттерінің іс-әрекеттеріне даралық сипат береді. "Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: "белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас және іс-әрекет" деген пікірлер. Олай болса, оқыту әдістері - оқытудың мақсатты міндеттеріне сай оның мазмұныноқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы. Мұғалім оқыту әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық етумен байланыстырады. Оқу тәсілдері- оқыту әдісінің құрамды бөлігі немесе бір қыры, яғни жалпы “әдіс” түсінігіне байланысты жалқы ұғым. Бұл екі ұғымды өз алдына шектеп бөлуге болмайды, олардың ара қатынасы ауыспалы, өзгермелі. Кей жағдайларда әдіс педагогикалық міндетті шешудің дербес жолы болып есептеледі. Мысалы, егер мұғалім жаңа білімдерді сөздік, ауызша әдіспен (түсіндіру, әңгімелеу, сұхбат) ұсыну барысында көрнекі құралдарды пайдаланса, онда бұл көрнекілік – тәсіл ретінде қабылданады. Егер де көрнекіліктер білім игертудің негізгі құралы болып, солар негізінде оқушылар жаңа білім ақпараттарын қабылдаса, онда көрнекілік - әдіс, ал мұғалімнің қалған оқу іс-әрекеттерінің бәрі тәсіл болып есептеледі. Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-тәсілдермен қатар оның құралдарын да пайдаланады.Оқу әдістері белгілі оқу ( дидактика) құрал - жабдықтарымен іске асырылады. Оқу құрал-жабдықтары - бұл білім алу, ептіліктерді қалыптастыру көздері. Оқу құрал –жабдықтары түсінігі кең және тар мағынада қолданылады. Тар мағынада бұл түсінік оқу және көрнекі құралдары, көрсетпе жабдықтар, техникалық саймандар және т.б. байланысты. Ал кең мағынада оқу құрал-жабдықтары деп білім мақсатын іске асыруға көмекші жағдаяттардың бәрі дептүсінеміз, яғни оқыту әдісі, формасы, мазмұны, сонымен бірге оқудың арнайы бұйымдарының бәрі осы оқу жабдықтарын құрайды. Оқу құралдарының көмегімен дүниені тікелей де жанама тануды жеңілдетеміз. Олар, әдістер сияқты оқыту, тәрбиелеу және дамыту қызметтерін атқарып, оқушыларды ынталандыруға, оқу-танымдық іс-әрекетті басқару мен бақылауға пайдаланылады.Дидактикалық құралдар төмендегідей жіктеледі: - көру (визуалды) құралдары -кестелер, карталар, табиғи объекттер ж.т.б.; - есту(аудио)құралдары-радио, магнитафон, ән-күй аспаптары ж.т.б.; - есту-көру құралдары-дыбысты фильмдер, теледидар ж.т.б.; - сөздік құралдар - оқулықтар, мәтіндер; - оқу процесін авмоматтастырушы құралдар – тіл кабинеттері, компьютерлер, ақпараттық жүйелер, телебайланыс- қатынас тораптары; - сөз, сөйлеу, ым-ишара, дене қозғалыстары. Оқыту әдістеріне сипаттама Тәжірибеде негізгі үш білім көздеріне қарай - сөз, көрнекілік, іс-әрекет (практика) деп әдістерді топтастыру кең тараған: сөздік әдістер (білім көзі ретінде ауызша не жазба сөз қызмет етеді); көрнекі әдістер (білім көзі- бақылауға түскен заттар, құбылыстар, көрнекі құралдар) және іс - әрекеттік әдістер (білім және ептіліктер ойын, оқу, қарапайым еңбектік істер процесінде қалыптасады). Кесте № Әдістерді білім көздеріне қарай жіктеу: Сөздік әдістер
Дискуссия Кітаппен жұмыс Оқу әдістері жүйесінде басты орын сөздік әдістерге беріледі. Әңгіме – оқу материалын тыңдарманға сипаттама не баяндау формасында монологты, бірізді сөйлеп жеткізу әдісі. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін іске асыруға бағытталады: жаңа білімді хабарлау, бекіту мақсатында әңгіме, өткенді жаңамен байланыстыру, қайталау, қорытындылау, тексеруде қолданылатын әңгіме. Әңгімелесу – мұғалім мен оқукшының арасында жаңа білімді хабарлау, пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылыған сұрақ – жауап әдісі. Әңгімелесуде баяндау, талқылау, қорытынды жасау әдістері қолданылады. Сұрақ – жауапты ұйымдастыруда мұғалім сұрақтарды дәл, жинақы, оқушының ойын айтуға, дамытуға бағытталған болуы керек. Түсіндіру – бұл игеруге қажет обьект, құбылыс, кейбір ұғымдар заңдылықтары мен мәнді қасиеттерін талқы, талдау, мысал келтіру жолымен дәлелдеп, оқушы санасына енгізу әдісі. Түсіндіру әдісінің мақсаты: заииардың елеулі белгілерін ашып көрсету, фактілер мен құбылыстарды талқалау. Оқу материалын түсіндіруде әрқашанда пайымдау, дәләдеу, ойм қорыту көп болады. Түсіндіру әдісі – оқушының алдына жаңа мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын тыңғылықты баяндап шығады. Сұхбат – оқудың диалогтық әдісі: педагог бірізді сұрақтар қоя отырып, оқушыны жаңа материалды түсіну, ұғу деңгейіне көтереді не ұсынылған материалдың қаншалықты меңгерілгенін тексереді. Дәрісбаян (лекция) - көлемді материалды монологтық жолмен баяндау. Дәрісбаянның басқа сөздік әдістерден өзгешелігі – қатаң құрылымды, мол ақпаратты, баяндалуы қисынды, білім мәнін ашу жүйелікке негізделеді. Дәрісбаян ғылыми-көпшілік және академиялық болып ажыралады. Өткен материалды қорытындылауға, қайталауға шолу дәрісбаяндары қолданылады. Қазіргі кезеңде дәрісбаян әдісін қолданудың көкейкестілігі ірі бөлімдер мен жеке тақырыптарды игеруде оқу материалын топтап ұсыну (блок) тәсілін пайдалану қажетттігінен туындап отыр. Оқу сөз-жарысы (дискуссия) әдіс ретінде нақты проблема бойынша пікір алмасуға, жекеленген көзқарастар білдіруге негізделеді. Сөз-жарыс барысындағы оқушының ой-пікірі өзінің меншікті шешімі не басқа тұлғалардың ғылыми –теориялық ұсыныстары болуы мүмкін. Оқу сөз –жарысының басты қызметі – шәкірттердің танымдық ұмтылыстарына дем беру. Сөз жарыс жәрдемімен оған қатысушылар жаңа білімдерді игереді, өз пікірлерінің дұрыстығына не қателігіне көзін жеткізеді, өз көзқарастарын қорғап қалуға үйренеді, басқалар ой топшылауларымен есептесу қажеттігін түсінеді. Кітаппен (оқулықпен) жұмыс – кітап оқу сөздік әдісінің аса маңызды түрлерінің бірі. Бұл әдістің тиімділігі –оқушы өзіне қолайлы жағдайда, өз түсініміне орай оқу материалын қалауынша қайталап игеруге мүмкіндік алады. Баспа көздерімен оқу жұмысын атқарудың бірнеше жолы бар: - конспектілеу - оқылған ақпараттың қысқаша жазбасы не баяны. Конспектілеу түрлері- түгелдей көшіру, іріктеумен таңдап жазу, толық не қысқа конспект түзу. Оқушы конспектіні үшінші тұлғаның атынан емес, өз атынан жасағаны жөн, осы жағдайда оның дербес ойлау қабілеті дамиды; - тезистер түзу - негізгі идеяларды белгілі бірізділікпен қысқаша баяндау; - реферат құрастыру – тақырып бойынша бірнеше ақпарат көздеріне шолу беріп, олардың мазмұны мен формасына өз бағасын беру; - мәтін жоспарын жасау – мәтінді бөлімдерге келтіріп, әрқайсысына атама беру; жоспар жай не күрделі болуы мүмкін; - сілтемелер беру (цитирование)- мәтіннен өзгертілместен бөліп алынған көшірме. Сілтемеге байланысты қойылатын талаптар: әдептілік болуы, мағынаның өзгеріске түспеуі, сілтеме алынған еңбектің авторын, атамасын, баспа орыны мен атын, жария жылын, бетін дәл келтіру; - түсініктеме беру (аннотация)- оқылғанның мәнді тараптарын жойып алмастан, қысқа, ықшам баяндау (ауызша не жазба); - пікір беру (рецензирование)- оқылған жөнінде өз ойын білдіруге арналған қысқаша ауызша не жазба баян. - анықтама (справка) түзу –ізденіс нәтижесінде жинақталған ақпарат бойынша мәлімет. Анықтамалар түрі - өмірнамалық дерек, сандық- статистикалық, жағрапиялық, терминологиялық және т.б. - формальды –қисынды модель жасау - оқылғанды сөз-сүлбе (схема) күйінде жеткізу; - тақырыптық тезаурус құрастыру - тақырып, бөлім не түгелдей пән бойынша тірек ұғымдардың реттелген жиынтық тізімін жасау; - идеялар матрицасын жасау - біртекті заттар, құбылыстар жөнінде келтірілген түрлі авторлар еңбектеріндегі салыстырмалы сипаттамаларда кесте формасына келтіру; - пиктографиялық жазба –сөзсіз бейнелеу. Білім көзіне орай топтастырудың және бір реті - бұл көрнекілік әдістер. Көрнекі әдістерді пайдалану барысында ақпараттық материалды игеру оқу процесінде көрнекі құралдар сүлбе (схема), кесте, сурет, модельдер, приборлар, техникалық құралдарды тікелей қолдануға тәуелді. Бұлардың бәрі оқушының сезім тетіктеріне ықпал жасауға негізделіп, сөздік және практикалықәдістермен бірге пайдаланылады. Демонстарция әдісі тәжірибелерді, приборларды, препараттарды, табиғи объектілерді, кинофильмді пайдалану үшін оны алдын-ала қарап, қандай мәселелерді фрагменттерді бөліп, оқушыларға түсіндіру керектігігін анықтау қажет. Сабақ соңында фильм бойынша қорытынды әңгіме жасалады. Демонгстрация әдісі, әсіресе, физика, химия, биология сабақтарында түрлі приборларды, табиғи объектілепді қолдану барысында қолданылады. Иллюстрация - әдісін иллюстративті құралдарды (плакаттар, картиналар, суреттер, сызбалар, модельдер т.б.) көрсетуге қолданады. Сабақта иллюстаривті материалдарды көп қолдану оқушының назарын нақтылы оқу материалынан ауытқуына әкелуі мүмкін. Сондықтан көрнекі құралдарды қолдануда дидактикалық қолдансынан және таным процесінде олардың ролін алдын-ала жақсылап ойласытырып алған жөн. Бақылау әдісін пайдаланып, оқушылар мұғалім тапсырмасы бойынша өз бетімен бақылау жұмысын жасау түрі. Бақылау жұмысы химия, биология пәндерінен, мектептің оқу тәжірибелік учаскелерінде еңбек, ботаника пәндерінен берілген тапсырмалар бойынша жүргізіледі. Бақылау мәліметтерінен оқушы үнемі жазып отырады, ал оның нәтижесі сабақта талқыланады. Түрлері: демеонстрациялы бақылау, экскурсиялы бақылау, лаборториялық, техникалық, оқөушылардың өздігінен дербес бақылауы. Бақылауды өткізудің әдістемелік талаптары: 1.Мұғалім оқушыларды белгілі нәрсені жан-жақты бақылауға, оның неғұрлым көп немесе әр түрлі қасиетерін, ерекшеліктерін, мүмкіндігінше сезім мүшелерін қатыстыру арқылы зертеуге бағыт беруі тиіс. Ол сондай-ақ ойлау әректімен тығыз байланысты болуы керек. 2. Мұғалім бақылауда оқушыларға анализ бен синтез арқылы заттардың негізгі қасиеттерін ажырату, топтастыру, қорытындылау сипатындағы ойлау процестерін қолдануға басшылық жасауы тиіс. 3. Мұғалім бақылауды ұйымдастыру үшін алдымен бақылау мақсатын, бақылау затының көлемін немесе мөлшерін анықтап, жоспарын жасап беруі тиіс. Бақылау әдісі оқушының байқағыштығын, логикалық ойлау қабілеттерін дамытады. Оқудың практикалық әдістері - оқушының іс-әрекетіне, оқу қызметтеріне негізделеді. Бұлардың басты міндеті –тәжірибелік ептіліктер мен дағдылар қалыптастыру. Мұндай топтастыруда жаттығу, лабораториялық және тәжірибелік әдістері бірігеді. Жаттығулар – материалды игеру не игерілгеннің сапасын көтеру мақсатында оқу әрекеттерін (ақыл не қызметтік) көп мәрте қайталаумен орындау. Жаттығулар ауызша, жазба, графикалық және оқу-еңбектік болып ажыралады. Ауызша жаттығулар оқушылардың сөйлеу мәдениетінің, қисынды ойлау, ес, зейін, таным мүмкіндіктерінің дамуына ықпал жасайды. Жазба жаттығулардың басты міндеті игерілген білімді бекіту және олар бойынша қажетті ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, қолдануға бейімдеу. Оқу-еңбектік жаттығулар ерекше әдістер тобын құрайды. Бұларды пайдалану нәтижесінде оқушылар теориялық біліктерін еңбек іс-әрекеттерінде қолдануға үйреніп, еңбек құрал-саймандарымен, лабораториялық жабдықтармен қатынас жасауға дағдыланады, құрастырушылық-техникалық ептіліктерін дамытады. Оқушылардың өзіндік әрекеті мен дербес жұмыс істеуіне байланысты қалаған жаттығу қайта жасау, дағдылану, шығармашылдық сипатына ие. Оқу процесінің белсенділігін көтеру, оқу тапсырмаларының сапалы орындалуына түсіндірмелі жаттығулардың тиімділігі орасан. Бұлардың мәні – оқушы орындап жатқан әрекетіне сипаттама береді, осыдан жаттығу ісі мен білімі көтеріңкі саналылықпен меңгеріледі. Лабораториялық жұмыстар әдіс ретінде оқушылардың өз бетінше арнайы приборлар мен құралдарды пайдалана отырып, тәжірибе не эксперимент жүргізуіне негізделген. Жұмыс дара не топта жүргізіледі. Бұл әдісті қолдану барысында оқушылар жоғары белсенділік және дербестікпен қатысып, зерттеу істеріне етене араласуға мүмкіндік алады. Лабаратоиялық әдістің тәсілдері: - лабараториялық сабақтың тақырыбы мен міндеттерін анықтау; - сабақты өткізу тәртібін түсіндіру; - сабақ нәтижесін жинақтап өорыту; сабақ нәтижесін талдау. Лабараториялық жұмыстардың түрлері: бақылау, тәжірибе, эксперименттік есептер шығару, өлшеу жұмыстары т.б. Практикалық жұмыстар. Бұл әдіс оқушылардың түрлі сі- әрекеттерінде қолданылады. Ол мектептің шеберханасында, оқу – тәжірибе учаскелерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында, оқу- өндірістік комбтнаттарда өткізіледі. Практикалық сабақтарда ЭЕМ, компьютер арқылы түрлі тапсырмаларды орындайды. Графикалық жұмыстар - оқушылардың графикалық бейнелеу техникасымен сызу, сурет сабақтарында танысады. Оған кесте құру, диаграмма құру, сызбалар, сурет, графикалық карталар жасау т.б. жатады. Оқыту әдістерін шәкірттердің танымдық әрекеттеріне орай топтастыруда төмендегідей әдістер көрсетіледі:түсіндірме көрнекілік, репродуктивті, проблемді оқыту әдісі, эвристикалық зерттеу әдісі. Төменде олардың сипаттамасы берілген: Түсіндірме – көрнекілік әдістің мәні – оқытушы әрқилы құрал-жабдықтар көмегімен дайын ақпаратты хабарлайды, ал оқушылар оны қабылдайды, түсінеді және есте қалдырады. Оқушылардың танымдық іс-әрекеті дайын білімдерді есте қалдыруымен еленеді, бірақ бұл бейсаналық деңгейде де болып, ақыл-ой белсенділігіне ешқандайда әсер етпеуі ықтимал. Осыдан түсіндірме, яғни ақпаратты- іштей түсіну әдісі әрдайым тиімді бола бермейді. Репродуктивті әдісте оқытушы ақпаратты дайын күйінде хабарлап, түсіндіреді, ал оқушылар оны меңгеріп, ұстаз тапсырмасымен сол күйінде қайталап айтып береді. Білім өзгеріске түспейді, оқушыдан шығармашыл белсенділік талап етілмейді. Қайта жасау әдісінің, ақпараттық іштей түйсіну әдісіндегідей басты тиімділігі- уақыт, күш қуат үнемділігі. Бұл әдіс қысқа уақытта, көп күш жұмсамай ауқымды көлемдегі білім қоры мен ептіліктерді түсіндіріп жеткізуге мүмкіндік береді. Сабақ барысындағы көп қайталаудан білім бекімі бірқанша жоғары болады. Бірақ бұл әдіс те оқушылардың ой белсенділігін көтеруде өзінің тиімсіздігімен байқалады. Проблемді оқу әдісі - оқу процесіндегі орындаушылық қызметтен шығармашыл іс-әрекетке өту құралы ретінде танылады. Бұләдістің мәні – оқытушы мәселе ұсына отырып, оның шешімін береді, таным процесіндегі ой өрісінің даму жолын көрсетеді. Оқушылар дайын білімдерді, қорытындыларды тек қана түсініп, есте қалдырумен шектеліп қалмай, дәлелдер қисынына, ой пайымдау тәсіліне бақылау қояды. Мұндай әдісті қолдану барысында оқушылар таным процесінің тікелей қатысушысы болмағанымен, мұғалімнің ой топшылауларына зер сала отырып, өздеріде проблема шешуге үйреніп барады. Танымдық процестің біршама жоғары деңгейде танылғаны – бұл эвристикалық әдісі. Бұл әдіске байланысты оқушылар күрделі оқу проблемасын толықтай бастан-аяқ шешпестен, проблеманы бөлшектерге келтіріп, оларды бірінің ізімен екіншісіне жауап тауып отырады. Оқытушы мұндайда оқушының ізденіс әрекетіндегі әр қадамына назар сала отырып, оған бағыт-бағдар сілтейді. Оқытудың зерттеу әдісі – оқушының білім игерудегі шығармашылдық ізденісіне басты назар аударады. Бұл әдісті қолданудағы басты мақсат- оқушының білім игерудегі саналылығын көтеру, құбылыстар мен оқиғаларды нақты күйінде қабылдамай, олардың мән-мағынасына тереңдей ұғынуға үйрету, қорытындылар жасауға баулып, игерген білім, ептілік және дағдыларын тұрмыста қолдануға жаттықтыру. Бұл әдістің бір кемшілігі – көп уақыт жұмсауды талап етеді. Жоғарыда аталған дәстүрлі әдістерінің бәрі оқушының таңдау, есте қалдыру, мұғалімнің айтқанын қайталау әрекеттерін дамытуға бағытталып, шын мәніндегі шығармашыл еңбек, белсенді таным мүмкіндіктерін өрбітуде тиімсіздік танытады. Бұл кемшілікті белсенді және жедел әдістермен толықтыруға болады. Оқытудың белсенді әдістері – оқушы іс-әрекетіне өнімділік, шығармашыл- жасампаздық және ізденісті - зерттеу сипатын беретін әдістер тобы. Оқу танымдық процесте шәкірт белсенділігін көтеруге дидактикалық ойындар, нақты ситуатцияларды талдау, іскерлік ойындар, проблемді мәселелерді шешу, алгоритм бойынша оқу, ақыл шабуылы (“мазговая атака”), жеке ұғымдармен жұмыс істеу. Жедел әдістер – қысқа уақыт аралығында оқу сеанстарына ұзақтай ендіру жолымен көзделген іс-әрекетке үйретуде қолданылады (шомдыру әдісі). Бұл әдістер бизнес, маркетинг, шет ел тілдерін, практикалық психология мен педагогиканы оқытуда кең қолданылуда. Қазіргі уақыттары жалпы педагогикада теориялық негізін тауып, оқу-тәрбие процесіне еніп жатқан бұрын соңды естімегенәдістер тобын келтіруге болады: суггестопедия - иландыру жолымен оқыту; гипнопедия –ұйқыда оқыту; фармакопедия – дәрі-дәрмек қолданып оқыту. Бұл әдістердің бәрі адамның табиғатындағы, ішкі мүмкіндіктеріне қозғау салып оқытуға бағытталған. Сонымен, әдіс көп, оның топтастырылуы да сан қилы, әрқайсысы өз алдына тиімді де, кемшілігі де жоқ емес. Оқыту әдістерін таңдап алу шарттары Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күннің басты мәселесі болып отыр. Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудың жаңа формалары мен тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрықша маңыз беріледі. Алайда, оқыту әдістерін қайта құру - күрделі процестің бірі. Кейбір әістерді қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Тіпті әр тақырыптың өзі де оқытудың ерекше тәсілдері мен жолдарын талап етеді. Сондықтан, оқытуда әртүрлі әдістерді қолдану қажет. Сабақтың тақырыбы мен мақсатына, оқу материалының мазмүны мен көлеміне, оқушылардың дайындық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу әдісІн ұдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады. Әдістер өте көптүрлі және шексіз болып келеді. Осыдан келіп оқушылардың оқу танымдық белсенділігін қалыптастыруда, әдісті таңдап алу күрделі процеске айналады. Мұғалім оқыту әдісін таңдап алуда басшылыққа оқушылардың ерекшелігін, ашық шығармашылығын дамытатын потенцальды оқу-танымдық ерекше қасиетін, зерттеушілік ізденімпаз іс-әрекетке бағыттайтын, ғылымды берудің спецификалық таным әдістерін таныстыру, жеке-дара психологиялык даму ерекшелігін, оның табиғи және әлеуметтік өндірістік ортасын, мектепке арналған оқыту құралдармен жабдықтаудың, кәсіби даярлық деңгейін, өмірлік іс-тәжірибесімен мұғалімнің жеке басы мен шығармашылықтың ерешелігін, оның әдістемелік және педагогикалық шеберлігін алу керек. Мұғалімнің таңдап алған әдістері жұмысындағы дидкатикалық шеберлігі оқу танымдық стилімен ерекшеленеді, стандартты емес жағдайларда оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастырудан жеке дара және инновациялық - шығармашылық танымдыллығын, қоғамдағы жаңаша белсенді өзгерістерге гуманистік жэне демократиялық көз-қарасын жетілдіретіндігін байқатады. Мұғалімнің оқыту әдістері басқа да дидактикалық қызығушылығы, оларды оқыту формасы мен принциптерге оқушының білім алуға деген қызығушылығы, оқу тематикасының көлемінің күрделілігіне, техникалык оқу құралдары мен жабдықталуы, психикалық және интелектуалды денсаулығының деңгейі, оқу сабақтарының құрылымы, өзара қарым-қатынас ерекшелігі мұғалімнің әлеуметтік кәсіби жеке басының даярлығы, сонымен қатар басқа да өлшемдер, көрсеткіштер мен талаптар мен қоса жаңаша технология, оқу танымдылық іс-әрекетте қызмет ету және оқушының жеке тұлғасының шығармашылықта дамуынабайланысты болып келеді. Олай болса, оқыту әдістерін мұғалімнің таңдап алуы белгілІ шарттарға байланысты болады: 1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану. 2. Қолда бар нақтылы көрнекі жэне техникалық қүралдарын, кабинет жабдықтарын ескеру. 3. Мектептің географиялық орналасуын ескеру. Мысалы, оқытуды қала мектептерінде оқушылардың өндірІс орындарына экскурсия жасау мүмкіндіктерімен, ал ауыл мектептерінде мектеп жанындағы участкелерге, табиғатқа, ауылшаруашылық өндірісіне бару жағдайымен байланыстыру. 4. Мұғалімнің іс-тәжірибесінің шығармашылық сипатына, мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты шараларды іске асыру. Педагогикалық қызмет әдістері мен жабдықтарын таңдау көптеген объективті және субъективті себептерге тәуелді, атап айтатын болсақ, олар: - оқу заңдылықтары және оларға негізделген принциптер; - адамның оқу, тәрбие және дамуына байланысты жалпы мақсаттар; - нақты білімдену –тәрбие міндеттері; - оқуға болған ынта деңгейі; - нақты оқу пәнінің әдістемелік ерекшеліктері; - материал мазмұны; - материал игеруге бөлінген уақыт; - оқу материалының саны мен күрделілігі; - оқушылардың дайындық деңгейі; - шәкірттердің оқу дағдыларының қалыптасу дәрежесі; - дәріс түрі мен құрылымы; - оқушылар саны; - балалар қызығулары мен ықыласы; - оқу еңбегі процесінде қалыптасқан ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас (қызметтестік не әміршіл - әкімшіл); - материалды – техникалық қамсыздандырылуы; - педагогтың тұлғалық ерекшеліктері мен біліктілік деңгей- дәрежесі. Аталған жағдайлар мен шарттарды ескере отырып, оқытушы нақты әдіс пен құрал – жабдықты іріктеу, таңдау жөнінде шешім қабылдайды немесе дәріс өткізудің жағдайына орай бірнеше әрқилы әдіс не құралды біріктіре пайдалануды көздейді. Негізгі тапсырмалар: 1. Оқыту әдісі, тәсілі, құралдары туралы түсінік 2. Оқыту әдістерін таңдап алу шарттары 3. Оқыту әдістеріне сипаттама Өзін-өзі бақылау сұрақтары: 1. оқыту әдістерін жіктеу 2. практикалық әдіс түрлерін атаңыз Әдебиеттер: 1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2002 2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66. 4. Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған Б.Құлмағамбетова -Ал.:Мектеп, 1988 5. С.Қазыбайұлы.Мектепте қазақ тілін оқыту тәсілдері.-Алматы 1997 6. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 7. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 8. Ш.Сарыбаев. Қазақтілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 №4 Дәріс. Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. Қазақ тілі сабақтары, Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар, сабақты ұйымдастыру жолдары. Қазақ тілі оқулығы. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы Мақсаты: Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері, қазақ тілі сабақтары сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар,сабақты ұйымдастыру жолдары туралы мәлімет беру. Қазақ тілі оқулықтарына талдау жүргізу. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымын анықтау . Жоспар: 1. Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. 2. Қазақ тілі сабақтары 3. Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар, сабақты ұйымдастыру жолдары. 4. Қазақ тілі оқулығы. 5. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы Білім беру мазмұнын анықтайтын негізгі құжаттар. Білім беру мазмұны арнайы түрде, білім беру министрлігінде бекітілген, төмендегідей құжаттарда нақтыланады: Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңы 1999 жылы 7 маусымда қабылданған. Білім беру туралы Қазақстан Республикасының Заңы мемлекеттік білім беру саясатын анықтайды.
Оқу жоспары қоғамның мектеп алдына қойған мақсатымен тығыз байланысты. Оқу жоспарында жеке пәндер педагогикалық заңдылықтарға, бірізділікжәне жүйелілік принциптеріне, оқушылардың жас және таным ерекшеліктеріне, санитарлық-гигиеналық талаптарға сай орналасады.жеке пәндердің белгілі бір реттілікпен оқу жоспарында берілуі олардың өзара логикалық байланыстылығына тәуелді. Оқу пәндері міндетті және таңдаулы болып бөлінеді.
Оқулық оқушылар оқу материалын саналы, белсенді түрде, толық меңгеруін қамтамасыз етуі керек. Оқулыққа қойылатын талаптар күрделі болғандықтан, соңғы кезде әрбір пәннен бірнеше нұсқада оқулықтар, оқу құралдары шығуда. Дәстүрлі кітаптармен қатар аудио-, видеокассеталар және компактдискілерге жазылған, сонымен бірге электрондық оқулықтар пайдаланып жүр. Біртұтас педагогикалық процестің құрылымындағы оқыту Біртұтас педагогикалық процестегі оқыту процесін дидактика бөлімі қарастырады. Дидактика - педагогиканың маңызды саласы ретінде оқыту процесін қарастырады. Дидактика (didaktikas - оқытушы, didasko - оқушы) грек тілінен аударғанда оқыту мен үйрету деген мағынаны білдіреді. Бұл ұғымды ғылыми айналымға алғаш енгізген неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635). Кейінірек бұл ұғымды чех педагогы Ян Амос Коменский пайдаланып, 1657 жылы өзінің Ұлы дидактика еңбегінде оның неігіздерін анықтайды. Я.А.Коменскийдің ойынша, дидактика Нені оқыту? және Қалай оқыту керек? деген сұрақтарға жауап береді. Қазіргі ғылым бойыеша дидактика - Кімді? Қашан? Қайда? Неге оқыту?- деген сұрақтарды қарастырады. Дидактика - білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін оқыту теориясы, педагогика ғылымның саласы. Дидактиканың зерттеу пәні - оқыту мен оқытудың барысы, нәтижелері. Дидактика жалпы орта білім беру тұжырымдамасы, үздіксіз халыққа білім беру жүйесі және т.б. проблемаларды зерттейді. Дидактиканың негізгі категориялары: білім беру, оқыту, сабақ, беру, оқу, оқыту принциптері, оқыту процесі және оның компоненттері, міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері, құралдары, оқытудың нәтижесі. Дидактика барша пәндер бойынша және оқу іс - әрекетінің барлық деңгейіне орайластырылған оқу жүйесін біріктіреді. Зерттелуші болмысты қамту шеңберіне байланысты дидактика жалпы және жекеленген болып бөлінеді. Жалпы дидактиканыңзерттейтін пәні: оқыту мен оқып үйрену, оларды туындатқан жағдаяттар мен оларды орындау шарттары және нәтижелері.Жекеленген дидактика оқыту әдістемесі деп аталады. Ол әр түрлі оқу пәндерінің оқытылуын, мазмұнын, оқыту формалары мен әдістерін қарастырады. Дидактиканың негізгі қарастыратын мәселесі – оқыту. Оқыту – оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған алдын – ала жоспарланған іс - әрекет. Оқыту - қазіргі заман талаптарын ескере отырып, оқушы тұлғасын, білім, іскерлік, дағдыларды меңгерте отырып, мақсатты қалаптастару мен дамыту процесі. Оқыту білім беру мекемелерінде оқыту процесі арқылы іске асады. Оқыту процесі - бұл білім беру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс - әрекет. Оқыту процесі - білім, біліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс - әрекет барсы (Ж. А. Әбиев). Оқыту процесі – тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі. Оқыту процесі- бұл мұғалім мен оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуі барысында шәкіртттерге білім беру міндеттерін шешу процесі (М.Р. Қоянбаев). Оқытудың педагогикалық, психологиялық ерекшеліктері: 1) оқыту – мақсатты процесс; 2) оқыту – таным процесі; 3) оқыту - даму негізі 4) оқыту – екі жақты процесс; 5) оқыту - жоспарлы процесс; 6) оқыту – бұл күрделі процесс. Оқыту – мақсатты процесс, оның басты мақсаты, әдіс – тәсілдері, мазмұны, міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады. Оқыту – таным процесі. В.А. Сластенин оқыту – педагогпен басқарылатын танымның ерекше процесі деп анықтады. Тапнымдық іс -әрекет – бұл сезімдік қабылдау, теоретикалық ойлау, практикалық іс - әрекеттің бір бөлігі. Оқытудың міндеті – оқушыны айналадағы ортамен және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру. Оқыту - даму негізі. Оқыту процесі ағзаның өзіндік дамуына жүйелі түрде көмек жасап, жеке бастың жан – жақты дамуын жетілдіреді. Оқывтуда бала логикалық ойлау болмасының жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес іс - әрекет жасауға дағдыланады. Оқыту баланың рухани жетілуін қамтамасыз етеді. Ол бала дамуының алғышарты. Оқыту екі жақты процесс, онда мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық іс-әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру процесі. Оқушылар сабақта түрлі іс - әрекеттердің барысында дамиды, олардың ғылыми көзқарастары қалыптасады. Оқыту – жоспарлы процесс. Мұғалім оқушылардың жалпы рухани дамуын жүйелі қамтамасыз етуі үшін оқыту процесін жоспарлы, ұйымдастырылған түрде жүзеге асырады. Оқыту – күрделі процесс. Ол тұлғаға білім беру, тәрбиелеу, ақыл – ой мен шығармашылық қабілетін, біліктілігі мен дағдысын дамыту негізінде жүзеге асады. Оқыту процесінің табысты болуы: біріншіден, мұғалімнің өз пәнінен теориялық және практикалык дайындылығына, оқу процесін ұйымдастыра және басқара білуіне; екіншіден, білім дағдысына, жоғары мәдениеттілігіне, ғылым мен техника жетістіктеріне пайдалана білуіне; үшіншіден, мұғалім мен оқушылар арасындағы адамгершілік өзара қатынас және бірлікке байланысты. Оқыту процесінде оқушылардың ақыл - ойы дамиды, танымы, практикалық іскерлігі және дағдысы қалыптасады. Оқыту процесін басқару үшін оның жүйесін, құрылымын, бөліктерін және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын жете білу керек. Оқыту процесі жүйе ретінде қарастырылады, ол өзінің белгілі құрылымы және бөліктерімен сипатталады. Төменеде оқыту процесінің құрылымы көрсетілген: 1. Ғылыми білімнің, іскерліктің және дағдының жүйесі (білім беру мазмұны) 2. Мұғалім, оның өмірге, ғылымға көзқарасы және оқушылармен қарым-қатынасы (сабақ беру). 3. Оқушылар, сынып ұжымы (оқу іс-әрекеті) 4. Оқыту әдістері. 5. Оқытудың материалдық құралдары: дидактикалық және оқытудың техникалық қүралдары. 6. Оқыту нәтижесі. Оқытудың құрамас бөліктері: білім, іскерлік, дағды. Білім — адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы - талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Іскерлік - алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекетінің іске асырылуы. Білімсіз қандай болса да іскерлік болуымүмкін емес. Дағды - бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтандыру. Мысалы, тез оқу дағдысы - жүйелі түрде жаттығу нәтижесі.нде қалыптасады. Сонымен, оқыту процесінде іскерліктің және дағдының өзара байланысы, бірлігі оқушылардың таным қабілетінің (зейін, байқағыштық, ес, қиял, ойлау) дамуына мүмкіндік туғызады. Оқыту процесінің қозғаушы күштері оқытудың барысында қойылатын таным және практикалық міндеттер мен оқушылардың нақты білімі мен іскерлік дәрежесі жэне ақыл-ой дамуытның арасындағы қайшылық. Егер қойылған міндеттерді шешуге оқушылардың шамасы келмесе, онда қайшылық оқытудың және дамудың қозғаушы күштері бола алмайды. Қайшылық қозғаушы күштері ретінде пайда болу үшін қажетті шарт - ол оқушылардың ықтимал мүмкіндіктеріне сәйкес келуі қажет. Оқыту процесінің білімділік, тәрбиелік, дамытушылық қызметінің бірлігі Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар: оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары. Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды іске асырылады. Олар: • Білімнің толықтығы - негізгі идеяларды түсіну үшін оқыту процесінің негізгі кезеңдерін, яғни танымдық іс - әрекетінің кезеңдерінің іске асыруды қамтамасыз ету; • Білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі, қисынды бірізділігі; • Білімнің ұғымдылығы - оқушылардың өз бетімен ізденіп, білімді меңгеру үшін олардың ойын дамыту; • Білімнің әрекеттілігі - жаңа білім алу үшін бұрынғы білімді шеберлікпен пайдалану мүмкіндігін жасау. Сонымен, оқытудың білім беру функциясы қазіргі кезде ғылым негіздерін, іскерлікті, дағдыны игерген жоғары білімді адамды дайындауға әлеуметтік міндетті шешуге бағытталуы қажет. Оқытудың тәрбиелік функциясы – оқыту барысында оқушыларды теориялық білімдер жүйесімен қаруландыра отырып, жеке тұлғалық қасиеттер қалыптастырып, дамыту. Оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы идея Я.А.Коменскийдің, И.Ф.Гербарттьщ, Ф.А.Дистервергтің, Н.И.Пироговтың және К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде мазмұндалған. И.Ф.Гербарт оқыту адамгершілік тәрбиесінсіз мақсатсыз құрал деп тұжырымдайды. Н.И.Пирогов пен К.Д.Ушинский алғаш рет педагогика тарихында оқытудың тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді деді. К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің құдіретті кұралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту, Ушинскийдің айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамытып, оны әлеуметтік және еңбек іс-әрекетіне дайындау. Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми-теориялар мен ережелердің оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдык нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, акыл-ой қабілетін дамытады, адамгершілік қасиетін қалыптастырады. Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз байланыста өткізіледі. Сонымен, оқыту оқушыларды терең біліммен қаруландырады, ғылыми көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді. Оқытудың дамыту функциясы. Оқыту барысында оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу негізінде тұлғаның ақыл – ойы, сана –сеземі, шығармашылық қабілеті т.б. көптеген тұлғалық қасиеттерінің дамына, іскерліктері шыңдалып, қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Тұлға жан –жақты дамиды. Белгілі психологтар Л.С.Выготский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбие мен оқыту процесінде жетіледі. Тәрбие мен оқыту негізінде даму іске асады. Оқыту дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным-қабілетін мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Дамытып оқыту - бүл оқушылардың таным іс-әрекеттерін барынша дамыту, яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және оны еркін игеруге үйрету. Дамытып оқытудың міндеті - Ең жақын даму зонасын жасау. Педагогика ғылымында Дамыта оқыту мәселесі 1960 жылдан басталды. Л.В.Занков оқыту процесіндегі ойды дамыту принциптерінің жиынтығын негідеді: теориялық материал көлемін ұлғайту, қиын деңгейде, жылдам темппен оқыту; оқу процесін оқушыылардың терең, саналы меңгеріуін қамтамасыз ету. И.Л.Лернер, М.И.Скаткин оқытудың дамытушылық әдістерінің жүйесін ұсынды. В.В.Давыдов пен Д.Б.Эльконин оқытудығы мазмұндық жалпылау тұжырымдамасын құрды. И.П. Гальрерин, Н.Ф.Талызина т.б. ақыл – ой әрекетініңкезеңдік қалыптасу теориясын негіздеді. Осы сипаттағы ғылыми ізденістер мен педагогикалық тәжірибелердегі жалпы идея оқытудың дамытушылық ықпалын мәнді кеңейту болды. Даму өз алдына жеке болып бөлінбейді, ол оқытудың білім беру, тәрбиелеу қызметінің жалғасы болып есептеледі. Жеке тұлғаның толық интелектуалды, әлеуметтік және адамгершілік дамуы – бұл білім беру, тәрбиелеу, дамыту қызметтерін бірлікте жүзеге асырудың нәтижесі болып табылады. Оқушылардың танымдық қызметінің кезеңдері Оқыту, білімдер жүйесін меңгеруі белгілі бір дидактикалық буындар және кезеңдер арқылы іске асады:
Оқытудың түрлері Дидактика тарихында оқытудың үш түрі қалыптасқан: түсіндірмелі-илюстрациялы (дәстүрлі), проблемалы, багдарламалы (компютерлік). 1. Түсіндірмелі - иллюстрациялы оқыту дәстүрлі оқыту деп аталуы тарихта ұзақ уақыт бойы өміршең болғанына байланысты.Дәстүрлі оқыту жаңадан пайда болған түсіндіру жолдары мен көрнекіліктерді өзіне кіріктіріп отырады. Бүл жүйедегі негізгі оқыту әдісі – тәсілдеріне көрнекіліктерді пайдалана отырып түсіндіру жатады. Оқушылардың негізгі іс-әрекеті: берілген білімнің мазмұнын тыңдау, қабылдау, естерінде сақтау. Мұндай оқытудың талабы: оқушылар есте сақтаған өткен оқу материалының мазмұнын қатесіз қайталап айтып беруі. Түсіндірмелі-иллюстрациялы оқытудың ғасырлар бойы пайдалы жақтары: • Уақытты үнемдейді; • Мұғалім мен шәкірттердің күш-қайратын жетілдіреді; • Күрделі білімдерді қабылдауды жеңілдетеді; • Оқыту процесін тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Түсіндірмелі-иллюстрациялы оқытудың кемшіліктері: • Оқушылардың дайын білімді жаттап алуы • Шәкірттердің өз бетінше ойлауына қажетті көңіл бөлінбеуі • Дара және бөліп оқыту мүмкіндіктерінің жетімсіздігі. 2. Бағдарламалы (компьютерлік) оқытудың негізгі мақсаты - оқыту процесін басқаруды жетілдіру, тексеруден өзін-өзі тексеруге, оқытудан өзін-өзі оқытуға көшу. Бағдарламалы оқытуда жаңа бағдарланған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету машиналары қолданылады. Оқытудың бұл турі 1960 жылдан бастап Б.Скиннер, Н.Краудер бастамасынан кейін, педагогика, психология және кибернетиканы ұштастырып падаланылады. Бағдарламалы оқытудың ерекшеліктері: оқу материалы жеке логикалы бөлшектерге бөлінеді; әр бөлімді меңгерген соң, оқушы өздігінен тест-сүрақтарға жауап береді; дұрыс жауап берілсе, келесі бөлімге өтеді; жауап қате болса, өзі бөлімді қайталап өтіп; сұрақтарға тағы да жауап береді. Оқытудың бұл түріне негіз болған оқу бағдарламасы оқу материалын, оны меңгеру барысындағы оқушының іс-әрекетін, тексеру түрлерін бір тәртіппен ретке келтіреді. Бағдарламалап оқытудың үш принципі бар: сызықты, тармақты және аралас. Сызықты бағдарламада оқу материалы бірізділікпен беріледі. Тармақты бағдарламада әр оқушы мақсатқа өз жолымен келеді. Қате жауап берген кезде оқушы керекті тармаққа өтіп, қайтадан оқып, қосымша түсініктеме алып, қатені жойып, негізгі сызықка қайтып оралады. Мықты оқушылар негізгі сызықпен жүрсе, әлсіз оқушылар тармақтарға кіру арқылы нәтижеге жетеді. Аралас бағдарламада қиын тақырыптар тармақтарғабөлінеді, басқалары сызық бойынша орналасады. Бағдарламалап оқытудың күшті жақтары: • Оқу материалының бөлшектенілуі; • Оқушының белсенді өзіндік жүмысы; • Тұрақты тексеру; • Оқыту қарқыны мен оқу материалы көлемінің даралануы; • Техникалық оқыту қүралдарын пайдалану; Бағдарламалап оқытудың кемшіліктері: • Бағдарлама жасауға көп уақыт, күш керектігінен ол өте тиімсіз • Мектептегі компьютерлердің саны мен сапасы жеткіліксіз. 3. Проблемалық оқыту. Заманауи білімдендірудің мақсаты мамандарды шығармашылыққа дайындау екені даусыз. Шығармашылық дегеніміз жаңалықты (жаңа нысана, жаңа білім, жаңа проблема, жаңа әдіс) ашу. Осыған орай, проблемалық оқытудың өзі де шығармашыл процесс. Соңғы кезде кең тараған оқу түрінің мәні: мұғалім жаңа білімді дайын түрде баяндамай, оқушылардың алдына проблемалық сұрақтарды қойып, оларды шешудің жолдары мен тәсілдерін іздеуге бейімдейді. Проблемалық оқытуды ойдағыдай іске асыру үшін шәкірттерге ұсынатын проблемалық сұрақтар жүйесін жасап шығару қажет. Ескеретін жайт: кез келген сұрақ проблемалы бола бермейді: проблемалы сұрақтың жауабы дайын болмайды, оны оқушы міндетті түрде өзі іздеуі шарт. Ол сұрақ баланың сана-сезімінде қиындык тұғызуы қажет. Оқушы іштей түйсінген ойлау қиыншығы проблемалық жағдаят деп аталады. Проблемалық сұрақ, бір жағынан, қиын болуы, екінші жағынан, оқушының шамасына лайық болуы керек. Осындай проблемалық жағдаят туғызу, проблемалық сұрақ қою -проблемалық оқытудың алғашқы кезеңі. Келесі кезеңде бала іштей өз білімін талдап, таңдап, олардың жауап алуға жеткіліксіз екенін анықтайды да ізденіс жолына белсенділікпен түседі. Үшінші кезеңде ол сұрақтың жауабын дүрыс шеше білу амалдарын, жаңа білімді меңгереді. Мен білдім! деген қуанышты жағдайға жетеді. Кейінгі кезеңдерде дұрьіс жауапты тексереді, алғашқы гипотезамен салыстырады, алынған білім мен біліктілікті қорытындылайды, жинақтайды. Мұғалім проблемалы оқытудың барысында оқушы ойына, пікір қайшылықтарына дұрыс бағдар жасай отыра, жауап табу әдістерін үйретеді. эдетте, оқытудың бұл түрі жаңа оқу материалын түсіндіру кезеңінде қолданылады. Сонымен, проблемалы оқытудың ерекшелігі: оқушыға дайын білім берілмей, одан проблемаларды ізденіс арқылы шешу талап етіледі. Проблемалық оқытудың күшті жақтары: • Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырады. • Оку еңбегіне қызығушылығын арттырады. • Оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйрету • Берік білімге, оқытудың жоғары нэтижесіне жеткізеді Проблемалық оқытудың кемшіліктері: • Мақсатқа жету үшін көп уақыт жұмсау • Оқушылардың танымдық іс - әрекетін басқаруға әлсіз ықпал ету Қазіргі мектептерде түсіндірмелі және проблемалық оқыту түрлері бірге қатар қолданылады. Оқыту процесін іске асыру белгілі бір заңдылықтарды меңгеру негізінде жүзеге асады. Оқытуды ұйымдастыру формалары туралы түсінік, олардың даму тарихы Қоғамның даму тарихында жас ұрпақты оқытуды ұйымдастыру формалары қоғамдық талаптар мен қажеттіліктерге сәйкес өзгеріп, дамып отырды. Оқытуды ұйымдастыру формаларының даму тарихында оның үш түрі қалыптасқан: жеке - дара, топтық, сынып сабақтық жүйе. Оқытуды ұйымдастыру формаларының даму тарихында төмендегідей формалар болды: • Жекелей оқыту - ежелгі және орта ғасырларда тараған оқыту формасы. • Топтық оқыту - бірнеше оқушыларды топтастырып оқыту формасы. • Белл-Ланкастер жүйесі - Англияда жаңа дәуірде пайда болған “сатылы” немесе өзара оқыту формасы. • Дальтон-жоспар - ХХ ғ.басында АҚШ- та таралған. Әрбір оқушы өз күшімен бағдарламаны бөлшекетеп жеке дара оқытылды. • Бригадалық-зертханалық - Кеңес одағында ХХғ. басында тарған. Оқыту топтарға бөліну арқылы жүргізілді. Оны бригадир басқарды, топ тапсырмаларды орындап, оны бригадирлері мұғалімге тапсырған. • Сынып- сабақтық - ХVІІ ғ. Я.А.Коменский енгізген оқытуды ұйымдастыру формасы. • Таңдамалы оқыту формасы: - Батовтік жүйе – мұғалімнің уақыты екіге бөлініп, жеке және ұжымдық жұмыстар жүргізілді. - Маннгеймдік жүйе – оқушылар қабілеттіліктері мен үлгерімі бойынша күшті, орта, әлсіз болып бөлінуі ұйымдастырылатын оқыту формасы. Жекелей оқыту жүйесі ежелгі және орта ғасырларда пайдаланылды. Мұғалім оқушының жеке орындаған тапсырмаларын тексеріп, мәтінді оқытып, тыңдады, үй жұмысын орындау амалын көрсетіп, музыкалық құралдарда орындауды үйретті. Бұл оқу жүйесінде әр түрлі жастағы және түрлі дайындықтағы оқушылар болғандықтан, оқу жұмысы жеке жүргізілді. Мұндай оқыту ұйымдастыруды оқытудың жаппай сипаты пайда болғанға дейін ғана өмір сүрді. Өндірістің дамуы және қоғамдағы рухани өмір мәнінің жоғарлауы балаларды жаппай оқыту формаларының пайда болуына әкелді. Ондай формалардың бірі, Белорусия мен Украинадағы ағайындық мектептерде ғасырда қолданылған топтық оқыту болды. Бұл оқыту формаларның ерекшеліктері: оқушылар жас ерекшеліктеріне дайындықтарына сәйкес топтарға бөлінді, ол бүкіл топпен бірге, бір оқу материалы бойынша жүргізілді, оқу жылдың белгілі бір мерзімінде, белгілі бір уақытта басталды. Бұл сынып сабақ жүйесінің қалыптасуының алғышарттары еді. ХVІІ ғасырда Я.А.Коменский сол мектептердің тәжірибесін жинақтап, өзінің Ұлы Дидактика кітабында сынып - сабақ жүйесініңтиімділігін дәлелдеді, оның кезеңдерін түсіндірді. Сынып сабақ жүйесінің оқытуды ұйымдастырудың ерекше формасы ретіндегі мәні, мұнда бір жастағы оқушылар жеке сыныптарға бөлінді, оқу алдын – ала құрылған кестеге сәйкес жеке пәндер бойынша жүргізілді, сыныптағы барлық оқушылар бірдей материалмен жұмыс істеді. 1878 жылы өзара оқытудың Белл – Ланкастер жүйесі пайда болды. Бұл жүйе атауы оны бір уақытта Англия мен Үндістандағы қолданған ағылшын А.Белл мен Дж. Ланкастер есімдерімен байланысты. Бұл оқыту формасының мәні: бір оқу жылында жас шамалары, білім дәрежесі әр түрлі, құрамы тұрақты емес оқушыларды жылдың қай мезгілінде болмасын оқуға қабылдап отырған. 200- 300 немес 600 – ден аса оқушыларды мұғалім сатылап оқытуды ұйымдастырған. Түске дейцін ересектерді оқытса, түстен кейін олар өз кезегінде жасы кіші оқушыларға өздерінің мұғалімнен алған білімдерін үйреткен. ХІХ ғасырдың аяғында таңдамалы оқыту деген формалар пайда болды. Олар АҚШ- тағы Батовтіқ жүйе және ЕуропадағыМангеймдік жүйе. Батовтік жүйеде мұғалім уақыты екіге бөлінді: біріншісінде сыныппен ұжымдық жұмыс жүргізілсе, екіншісінде оқушыларға оқу материалын меңгеруде жеке көмек жасалды. Жоғары сыныптарда оқушылар мұғалімнің көмекшісі боды. Мангеймдік жүйеде оқушылар қабілеттері мен үлгерім бойныша күшті, орташа, әлсіз сыныптарға бөлініп оқытылды. 1905 жылы жекелеп оқыту жүйесін амарикандық қала – Дальтонда Елена Паркхерст деген мұғалім қолданып, бұл жүйеДальтон – жоспар деп аталды. Бұл жүйенің ерекшелігі оқу жеке дара, әрбір оқушының өз күшімен, белгілі бір бағдарламаны бөлшектеп оқыту арқылы жүргізілді. Кеңес мектебінің алғашқы жылдарында оқу ісінде баларадың бірлесіп атқаратын жұмысы ретінде бригадалық – зертханалық жүйесі ұсынылды. Бұл жүйе бойынша оқу сыныптары 3 – 4 тпқа бөлінді. Әр топты басқаратын бригадирлер (жақсы оқитын оқушылар мен ұйымдасытрушылық қабілеті жоғары оқушылар) белгіленді. Бригадирлер өз тобындағы оқушылардың орындаған тапсырмаларын жинақтап, мұғалімге бригада атынан жауап берді. Бригадир жауабына қарай бригада оқушыларына баға қойылды. Мұғалім тек консультант есебінде жұмыс істейді. Сонымен, ең тұрақты және мектеп тәжірибесінде кең тараған оқытуды ұйымдастырудың сынып сабақ жүйесі болды. Ол оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы ретінде күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Себебі, ол ең алдымен мұғалімінің оқытатын пәннің мазмұнын жүйелі түрде баяндауына мүмкіндік береді. Сынып- сабақ жүйесінің ерекшеліктері: • Оқушылар құрамы әркез тұрақты; • Жас шамалары мен таным қабілеттері бірдей оқушылар топтасырылады; • Жеке пәндерді тұрақты кесте бойынша оқытылады; • Оқыту оқу жоспары, бағдарламысы және оқулықтарға негізделеді; • Оқыту белгілі бір тұрақты мерзімде мұғалімнің басшылығымен ұйымдастырылады. Сынып –сабақ жүйесі оқушыларға білім берумен қатар, олардың рухани адамгершіоік қасиеттерін, ақыл – ой қабілеттерін дамытуға жағдай жасайды. Сондай- ақ, сабақ балалардың оқу әрекетінің сыныптан тыс және үйдегі түрлеріне де бағыт – бағдар беріп, жетекшлік атқарады. Жоғарыда оқытуды ұйымдастыру формаларының даму таризын талдай келе, біз оқытуды ұйымдастырудың анықтамасын береміз. Оқытуды ұйымдастыру формасы - оқыту процесінің мақсаттары мен міндеттерін іске асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс - әрекетінің сыртқы көрінісі. Сонымен, оқытуды ұйымдастыру формасы оқытудың мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістерінің біріңғай жүйесі болып табылады. Сабақ - оқытуды ұйымдастырудың негізігі формасы Оқу жұмысын ұйымдастырудың сынып – сабақ жүйесінің ең негізгі компоненті (құрамдас бөлігі) – сабақ болып табылады.
И.Н.Казанцев бойынша сабақтың жіктелуі: 1. Кіріспе сабақ 2. Жаңа білімді меңгеру сабағы 3. Пысықтау сабағы 4. Жаттығу сабағы 5. Тәжірибе сабағы 6. Алғашқы сабақ 7. Қайталау-қорыту сабағы 8. Текесру сабағы 9. Білім сапасын бағалау сабағы 10. Қорытынды сабақ С.В.Иванов бойынша сабақтың жіктелуі: 1. Оқу материалымен алғашқы танысу сабағы 2. Кіріспе сабақ 3. Жаңа білімді меңгеру сабағы 4. Меңгерілеген сабақты тәжірибеде қолдану сабағы 5. Дағдылану сабағы 6. Қайталау, пысықтау және қорыту сабағы 7. Бақылау сабағы Б.П.Есипов бойынша сабақтың жіктелуі: 1. Аралас сабақ 2. Жаңа оқу материалымен танысу сабағы 3. Пысықтау сабағы 4. Қайталау және қорыту сабағы 5. Оқушылардың білім, дағдысын жаттықтыру сабағы 6. Білімді сынау сабағы Зерттеушілердің пікірлерін топтастыра келе, қазіргі мектеп тәжірибесінде сабақтың төмендегідей түрлеріне қарай жүйелеу жиі кезедеседі: 1. Кіріспе сабақ; 2. Жаңа білімді меңгеру сабағы 3. Білім, білік, дағдыны бекіту сабағы; 4. Жаттығу және тәжірибе сабақтары; 5. Зертханалық сабақтар; 6. Қайталау сабақтары; 7. Оқушылардың білімдерін, біліктері мен дағдыларын тексеру сабақтары; 8. Аралас сабақ; 9. Өздігінен білім алу сабақтары. Сабақтарды жүйелеуден көретініміз ол белгілі бір сабақтың мақсатына қарай іске асатынын байқатады. Сабақ күрделі құрылымы бар оқыт формасы. Сондықтан оның құрылымын анықтаған дұрыс. Сабақ құрылымы - сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы. Сабақ құрылымы төмендегідей бөліктерден тұрады: Ø Сабақтың ұйымдастыру бөлімі Ø Үй тапсырмасын сұрау Ø Жаңа білімді меңгертуге дайындық Ø Жаңа білімді меңгерту Ø Жаңа білімді пысықтау, бекіту Ø Қорытындылау Ø Бағалау Ø Үйге тапсырма беру, оны түсіндіру Бұл сабақ құрылымы сабақтың мақсатына қарай ауысып, кейбір бөліктері алынып тасалуы мүмкін. Барлық бөліктері толық ақамтылса, ол аралас сабақ дегенді білдіреді. Аралас сабақ - мұғалімнің оқушыларға жаңа білім беріп, оны практикада қолдануды үйретіп, сонымен бірге білім сапаларын тексеруді бірге атқаратын сабақ түрі. Аралас сабақтың құрылымы: 1. Ұйымдастыру 2. Үй тапсырмасын сұрау 3. Жаңа сабақты меңгеруге дайындық 4. Жаңа білімді меңгеру 5. Жаңа білімді бекіту 6. Қорытындылау 7. Бағалау 8. Үйге тапсырма беру Қазіргі мектеп тәжірибесінде сабақтың екі түрі қалыптасқан. Сабақ түрлері Дәстүрлі сабақ Дәстүрлі емес сабақ Тұрақты құрамы бар, Тұрақты құрамы жоқ, мұғалім
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Оқытудың қандай түрлері бар? Оларға сиапттама беріп, салыстырыңыз. 2. Оқыту процесінің түрлері неліктен дамып, өзгереді? Бұл өзгерістердің қандай алғышарттары бар? 3. Оқыту процесінде оқушы субъект және объект ролін атқарады дегенді қалай түсінесіз? 4. Оқыту процесі тиімді жүзеге асуы үшін нені ескеру қажет? 5. Оқыту процесінің құрылымы қандай компоненттерден тұрады? Оларды сипаттаңыз Әдебиеттер: 1. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001. 2. 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005. 3. Жүнісбек Ә. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А., 1998. 4. Жанпеисова М.М. Технология модульного обучения.Актобе-1998. 5. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М.Д998. 6. Гузеев В.В. Планирование результатов образования и образовательная технология. М.,2001. 7. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. А., 2000 8. Амонашвили Ш.А.,Лысенкова С.Н.,Волвов И.П.,Педагогикалық ізденіс.А.,1989. 9. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. Москва, 1989. 10. Көккөзова М., САбақан. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2000. 11. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003. 12. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы-1995. №5 Дәріс. Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі Мақсаты: Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар туралы білім беру Жоспар: 1. Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. 2. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. 3. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. 4. Фонетикалық талдау. 5. Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейді. Мысалы, ақ дегендегі “қ” дыбысы мен қағаз дегендегі “қ” дыбысы - бір фонема. Сонда да болса, бұл екі сөздің екеуінің айтылуында сәл айырмашылық бар. Ол айырмашылық тіркескен дыбыстарына байланысты. Тіл дыбыстарын тіркестіруде де заңдылық бар. Кез келген дыбысты кез келген дыбыспен тіркестіре салуға болмайтынын аңғарамыз. Өйткені фонетика – фонемаларды - тіл дыбыстарын, олардың түрлерін, жасалу жолдарын, естілуін, жазылуын, дыбыстық алмасулар мен өзгерістерді, буын түрлерін, сөздерді тасымалдау заңдылықтарын, дыбыстардың үндесуін зерттейтін тіл ғылымының саласы. Осылардың барлығын игерту мақсатында фонетикалық жаттығулар жүргізіледі. Фонетика дыбыстың үш жағын қамтиды: а) физиологиялық (жасалу); ә) акустикалық (естілу); б) қызметі (сөз жасау). Мектеп оқулығында дыбыстың бұл үш ерекшелігі тұтас бірлікте сипатталады. Мұғалім фонетикалық жаттығулар кезінде осы үш жағын ескеріп отыруғы тиіс. Мысалы, физиологиялық тұрғыда дыбыс сөйлеу мүщелері жұмысының жемісі, яғни дауыс шымылдығының қалпы, тілдің, еріннің қалпы, жақтың ашылу қалпы т.б. Оқушылар сөйлеу мүшелерінен мағлұмат алып, дауысты, я дауыссыз дыбыстың қалай жасалатындығын, олардың айырмашылығын біледі. Бірақ дыбыстырдың жасалуы жайында мектепте толық мағлұмат берілмейді. Дауысты дыбыстарлан білім беру бастауыш сыныпта алынған білім мен дағдыларға негізделеді. Ол үшін дауысты дыбыстарды жеке сөзден, сөйлем ішіндегі сөздерден тапқызып, әуелі астын сыздырып, соңынан дауыстылар тақтаға бөлек топталып жазылады. Дауыстының анықтамасы беріледі т.б. Фонетикалық жаттығулар Фонетикалық жаттығулардың міндеті – оқушылардың айтылған буындар мен дыбыстарды айыра алуын және оларды дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз ету. Фонетикалық жаттығулар кезінде кейбір оқушылардың тілін тістеп, сақауланып сөйлеуі, кейбір дыбысты қалдырып кетуі, немесе с мен ш , р мен л, ж мен з, н мен ң дыбыстарды алмастырып айту кемшіліктері оқуға да, жазуға да зиян келтіреді. Фонетикадан алған білімдері мен жаттығуларды дұрыс жазу емле үшін ғана пайдалы болып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды әдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін қолдануға болады. Оқу материалдарында, шәкірттердің жауаптарында, әңгімелерінде байқалған орфоэпиялық қателер, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі дыбыстардың құбылуы ескеріліп отырылады. Бұған қоса тілімізге басқа тілден енген термин сөздердің дұрыс айтылуы да практикалық жаттығулар арқылы үйретіледі. Фонетикалық қателер Балалар мектепке келгенде сөйлеу мүшелері (аппараттары) жетілген, есту мүшелері дамыған, яғни сөздердің мағынасын ажырата алатын және практикада пайдалана алатын дәрежеде болады. Дегенмен балалардың сөйлеу тіліне зерттеу жүргізіп бақылаған ғалымдар оқушылардың тіл дыбыстарына байланысты кемшіліктерінің барлығын байқаған. Ол туралы С.Ф.Иванова ...значительная часть учащихся 5 класса не владеет достаточно четкой членораздельной речью, что отражается и на их науках письменной речи плохая дикция часто является ошибок типа описок, деген пікір айтады [2, 102]. Мұндай кемшіліктер қазақ мектептерінде де кездеседі. Атап айтқанда, 4-5 сынып оқушыларында орфоэпияға байланысты мына сияқты қателерді байқауға болады. Мысалы, 4-5 сынып оқушылары кітап оқу кезінде дыбыстардың (о, ә, ү, у, ұ) екінші-үшінші буында жазылмауына байланысты сол буындарда келетін езулік дыбыстарды еріндік қып жібереді, ал бұны оқушы ескермей айтылуда езулік қып айтып, орфоэпия заңын бұзады. Мысалы, жазылуы айтылуы домбыра домбұра жорық жорұқ Оқушылар басқа тілден енген сөздерді сол тілде қолданылуына байланысты сіңісіп кету нормасына көңіл бөлмейді. Мысалы, чай-шай, ботинка- бәтіңке, сатин- сәтен, костюм- кастюм. Оқушылар тілінде жергілікті, диалектикалық ерекшеліктерге байланысты айтуда да, жазуда да дыбыстық қате жіберіледі. Мұндай қателер а, ә, ы, і дыбыстарына байланысты жіберіледі. Мысалы, Күләнда- Күләндә, Балжамила- Балжәмилә, Ақлима- Ақлимә, т.б. Оқушыларда е дыбысы мен ә дыбысын алмастырып айту кездеседі. Себебі ә, е дыбысының жасалу ерекшеліктеріне көңіл бөлмейді. Қазақ тілінің байырғы сөздерінде ә дыбысы сирек қолданылған, сондықтан болар э дыбысын е ғып айту жиі . Мысалы, экран- екран, электр- електр, т.б. Жергілікті тіл ерекшеліктеріне байланысты е дыбысы ы, і, ә дыбыстарымен алмастырылып қолдану кездеседі. Мысалы, ешкім-ішкім, ештеме- іштеме, әдемі- әдеме ,т.б. Әсіресе, қазақ тілінде кейбір дыбыстардың алдында, егер ол дыбыс сөздің басында келсе, алдынан келсе, ы, і естіледі, соған байланысты оқушылар оны солай айтады, кейде солай жазады. Мысалы, жазылуы айтылуы лай ылай рас ырас ренжу іренжу лайық ылайық Екі дауыссыздың арасындағы ы, і дыбыстарын түсірмей жазып қою жиі байқалады. Мысалы, арттыру- арыттыру, көрсетті- көрісетті, білдірді- білідірді, т.б Кейбір дауысты дыбыстардың сөз ішінде солғын естілуіне қарай оқушының жазуда қате жіберетіндігі байқалады. Мысалы, қатынас-қатнас, халықаралық- халқаралық, т.б. Әдеби тіл нормасына байланысты тілдегі сан алуан нұсқаларды талғап-таңдауда бірізділік байқалмайды. Ондай нұсқаның қай түрін қолдану сөйлеушінің , жазушының өз қалауында болып қалады. Мысалы, тірідей- тірілей, айқай-айғай, азар- әзер, түгендей- түгелдей, т.б. Нұсқалардың тілдің даму тенденциясына лайықты түрін өрістете жұмасап, артықшылық беріп отыру немесе олардағы нәзік айырма, реңдерді дер кезінде тап басып тани білу оңай шаруа емес. Жарыспалы жүйенің мынадай түрлерін газет-журналдардан жиі кездестіруге болады. Мысалы, ақшалай-ақшадай, жылылай- жылыдай, бірлі-жарым- бірді-жарым, жаңалай- жаңадай, т.б. Жалпы халықтық тілдегі мұндай жарыспалы қолданыстың қайсысы әдеби тілдің нормасына лайықты? Осындай сұрауға келгенде, нормалаушы сөздіктерге, заңдарға қол созамыз. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде д нұсқасы алынған (кәрден-кәрлен емес, тірідей- қарадай), л нұсқасы да кездеседі (жылай, тірілей, шикілей). Оқушылар үшін бұл нұсқалардың бірін ғана көрсету қажет. Себебі мектеп көлемінде сол бір нұсқа бойынша жұмыс жүргізілсе, бұл тіл дамыту, жазба жұмыстарын нәтижелі етуге әсерін тигізеді. Қателерді болғызбас үшін қатемен жұмыс түрлерін үнемі, мақсатты, жүйелі жүргізіп отыру қажет. Әрбір жазба жұмыстарынан кейін қатемен жұмысқа мән беріп, оны орындап отыру жөн болады. Фонетикалыќ талдау Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады.Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. Себебі фонетиканы өту арқылы оқушыларға сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы меңгертеміз. Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс жүйесі бойынша талдау, үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді. Фонетикалық талдау көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып бөлінеді. Фонетикалық талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында отырып талдау болады. Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу құпталып жүр. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналының 2000 жылғы №10 санында жарияланған педогогика ғылымының кандидаты Н.Оразханованың “Фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу” [3, 27] деп аталатын мақаласын осындай үлгілерді қатарына жатқызуға болады. Мақалада сызбалар арқылы сөзге фонетикалық талдау жүргізудің толық түрі, ықшамдалған түрі, сондай-ақ дыбыстарға математикалық тәсілмен дыбыстық мінездеме берудің үлгілері берілген. Бұл сипаттас тапсырмаларды оқушылар қызыға орындайды. Аталған талдау түрлерін грамматиканың барлық бөлімдері бойынша тестік нұсқамен де беруге болады. Тестік нұсқаның артықшылығы-дәл әрі тез орындалады. Фонетикалық талдауды жүргізу методикасына тоқталсақ: Ең алдымен таңдалған мәтінді не сөйлемді тақтаға немесе дәптерге жазар алдында оқушылар дауыстап оқып шығады. Мысал: 1. Жасқа ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың (С.Бақбергенов) 2. Көптің мақұлдауынсыз колхоз қаражатын ешкім де жұмсай алмайды (Ә.Сланов). Бірінші сөйлемдегі сөздер буынға бөлінеді: Жас-қа ұс-таз-дық ет-сең, бо-ла-шақ-тан ті-рек та-ба-сың Осы сөйлемнің ішінен жасқа, болашақтан деген сөздер таңдалады, олардың асты сызылады да, тақтаның сол жағына жазылады. Жасқа- 2 буынды, 5 әріпті, 5 дыбысты сөз. Ал болашақтан 4 буынды, 10 дыбысты, 10 әріпті сөз. Бұл сөздердегі дыбыс пен әріптер талданады. Ж- дауыссыз дыбыс, ұяң дыбыс; а- дауысты дыбыс, еріннің қатысына қарай езулік дыбыс, иектің қызметіне қарай ашық дыбыс, тілдің қызметіне қарай жуан дыбыс; с- дауыссыз, қатаң; қ- дауыссыз қатаң дыбыс; б- дауыссыз, ұяң дыбыс; о- дауысты, ерін қатысына қарай еріндік, иектің қызметіне қарай ашық дауысты, тілдің қалпына қарай жуан дауысты дыбыс; л- дауыссыз, үнді дыбыс; ш- дауыссыз, қатаң; т- қатаң дауыссыз дыбыс; н- үнді дауыссыз дыбыс. Сондай-ақ жасқа дегенде жас- бітеу буын, қа- ашық буын. Бітеу буын 3 дыбыстан, ал ашық буын 2 дыбыстан құралған. Болашақтан дегенде: бо- ашық буын, 2 дыбысты; ла-ашық буын, 2 дыбысты; шаќ- бітеу буын, 3 дыбысты; тан- 3 дыбысты бітеу буын; Жасқа дегенде- екпін қа бынуына түседі, сөздің соңында тұрады; болашақ-тан дегенде екпін тан буынында болады. Сонымен бірге, жасқа, болашақтан деген сөздерде буын және дыбыс үндестігі бар. Түбір сөз және соңғы буын жуан болса, оған жалғанатын қосымшалар жуан түрде қосылады. Жас-қа, болашақ-тан. Бұл сөздерде ілгерінді ықпал үндестігі кездеседі. Яғни түбі мен қосымша аралығындаѓы үндестік. Сөздің соңғы дыбысы қатаң болғандықтан, оларға қатаңнан басталған қосымшалар жалғанып тұр. Сөздер дыбысқа, буынға және буын үндестігіне талданатындығы қорытылады. Фонетика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейіне қойылатын талаптар: - дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну; - фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың мәнін ұғу; - дауысты, дауыссыз дыбыстардың іштей жіктелуін білу, оларды артикуляциясына қарай айыра білу; - қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім мен үндестіктің (сингармонизм) тіл мәдениетімен байланыстылығын ұғыну және орынды пайдалану; - қазақ әліпбиінің құрамындағы төл дыбыстар мен орыс тілінен енген дыбыстардың өзара қарым-қатынасын меңгеру; - ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Фонетиканы оқытуда кездесетін қиыншылықтар 2. Фонетика сабақтарында көрнекі құралдарды пайдалану Әдебиеттер: 1. Әлімжанов Д., Ы.Маманов Қазақ тілін оқыту методикасы. 1965 2. Жиенбаев С.Қазақ тілінің методикасы. 1941 3. Исабаев Қ.Мектепте математиканы оқыту. 1976 4. Бейсембаева З. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2002 №6 Дәріс. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі. Фразеологияны оқыту әдістемесі Мақсаты: Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері.Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс – тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. Оқушы тілінде байқалатын лексикалық қателер және оларды болдырмау жолдары туралы мағлұмат беру. Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияның жасалу жолдарын көрсету. Жоспар: 1. Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразиологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. 2. Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс-тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. 3. Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілін оқыту методикасы –мектепте оқылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы. Мектеп бағдарламасында лексиканы оқыту мәселесіне тоқталар болсақ,лексика тіліміздегі сөз байлығын тексеретін ғылым саласы.Қазақ тілін оқытумен байланысты, атап айтқанда, фонетика , морфология,синтаксисті оқыту сөзден тыс қарастырылмайды. Тіліміздегі сөздер тіл дыбыстары арқылы, морфология сөздің лексикалық,, грамматикалық мағынасына қарай, ал синтаксис сөздердің мағыналық, әрі грамматикалық байланысына қарай көрінеді. Демек, лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар тілдің ең кіші бөлшігі – сөздің фонетикамен, морфологиямен, синтаксис және стилистикамен байланысын түсіне білуге, яғни, бүкіл тілдік жүйені меңгерумен орай оқушының ана тілі арқылы көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Лексиканы оқытудағы қойылатын талаптар оқушыларды дұрыс сөйлеу, ойын жеткізіп, айта білуге тәрбиелейді.Тура және ауыспалы мағналы сөздерді, оның ішінде ауыспалы мағналы сөздерді айыра білуге содықтан лексика бөлімінің материалдарын жаңа білім беруге байланысты да, пысықтаумен байланысты да осы айтылғандарды ескеріп отыру қажет. Қазақ тілінің қоғамдық рөлінің артуымен жарыса өрби дамыған саласы – лексика, оның дамуын зерттеу тіліміздің дамуының әлеуметтік сырын және өз ішкі заңдылықтарын тануға көп септігін тигізеді. Егер дұрыстап қарайтын болсақ, тілде пайда болған сөздердің көбі оның ішкі құрылысының дамуынан тумайды, жаңа ұғымдар, оны тіркеуші сөздер қоғамдық дамудың барысында пайда болады. Осының негізінде тіл оларға дыбыстық түр беріп, лексика мен фонетика байланысы, одан морфологиялық, синтаксистік т.б. формалар байланыстары өрбіп қалыптаса бастайды. Осы жерден лексика белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы, оның сөздік қоры деген анықтама шығаруға болады. Өмірдегі қандай да бір құбылыстардың, әлеуметтік жағдайлардың, кәсіп пен шаруашылықтардың сан салаларына, мал атауларына байланысты лексика, тарихи лексика болып бөлінеді. Көнерген лексикалар тобы тіл байлығын арттыра түседі. Қоғам өмірімен болып жатқан жаңа үрдістермен байланысты мыңдаған жаңа сөздер пайда болады. Практикада тілдің неғұрлым жиі қолданылуы тілдің стильдік тармақтарының саралана түсуіне, оның жеке салаларының толық жаңа сипат алуына, коммуникативтік қызметінің өркендеп, эстетикалық қызметінің әсерлі, әрлі бола түсуіне әсер етеді. Республикамыздың көптеген мектептерінде жүргізілген эксперимент, бақылау жұмыстарының нәтижесінде оқулықтар мен бағдарламалардағы материалдарды былайша беру орынды екені дәлелденді. 5-7-сыныптарда фонетика мен лексикадан, морфология мен жай сөйлем синтаксисінен терең білім, берік дағды беру жағы қарастырылды. Ал 8-сыныпта құрмалас сөйлем синтаксисі мен төл сөзді оқыту ұсынылды. 9-сыныпта тілдің тарихы, практикалық стилистикадан, орфография мен орфоэпиядан мәлімет беру мақсатындағы материалдар берілген. 10-сыныпта оқушылардың төменгі сыныптарда алған білімдерін қорыту, жинақтау және қайталау мақсаты алға қойылып, теориялық білімдері бір ізге келтіріліп, жоғары сынып оқушыларының жас ерекшелігі мен қабілетіне қарай тың деректер беру көзделді. Осы саланы зерттеуде профессор Қ.Жұбановтың, академик І.Кеңесбаевтің, Ғ.Мұсабаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ғ.Қалиұлының көптеген зерттеу жұмыстары нәтижелі болды. Бұл қазақ тілі лексикасының біршама жетілген сала екендігін көрсетеді. Дегенмен лексика мен лексикология терминдерінің синонимдік қолданылуы лексикалық зерттеу объектілерін жүйелі қарастыруда біршама қиындық туғызады. Ғалымдардың пікірінше, лексика терминін лингвистиканың негізгі салаларының бірі деп танып, оның ғылыми объектілерін содан шығатын жүйе деп білу методикалық тұрғыдан тиімді болар еді. Ал лексиканы оқыту әдістемесі аз зерттелген сала. Алайда осы саланы зерттеуде орыс ғалымдары А.А.Текучевтің және М.Т.Барановтың зерттеулерінен методикалық бағыт алуға болады. Қазақ ғалымдарынан 1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту методикасына үлес қосқан Б.Кәтенбаеваның "Сөз құрамын” оқыту (1968), А.Айғабыловтың "Лексиканы оқытудың кейбір мәселелері” сияқты еңбектерін атауға болады. 1962 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгешеліктер, негізінен, мынадай бағытты көздеді: біріншіден, бағдарламаға "Лексика” бөлімі енгізілді. Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын, оқушыларға негізгі лексикалық түсініктер берілмейтін. Тек мағыналық ұғымдар (сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек "Сөз құрамы” деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруде болсын сөз тудыру, оның жасалуы жөнінен мәлімет берудің қажеттілігі ескерілді. Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография тарауларын оқытуда негізгі мәселелердің бірі деп саналып, бағдарламаға "Сөздің жасалу жолы” тақырыбы қосылды. Осындай жұмыстардың нәтижесінде лексика тарауын оқытудың міндеттері мен мақсаттары анықталып, берілетін дидактикалық жаттығулардың тақырыптары мен көлемі белгіленді. Бұл лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар, тілдің ең кіші бөлшегі – сөздің фонетикамен, мофологиямен, синтаксис және стилистикамен байланысын түсіне білуге, яғни бүкіл тілдік жүйені меңгерту аса маңызды екенін көрсетеді. Алайда, ана тілінде сөйлей білген адамның барлығы да сол тілдің заңдылықтарын, қыр-сырын, сыр-сипатын толық біле береді деуге болмайды. Сондықтан лексиканы оқытудың практикалық маңызы зор. Фразеологизмдер халықтың тұрмыс-тіршілігінің, салт-санасының, дүниетанымының айнасы болып табылады, олар-тақырыптық және семантикалық тұрғыда көп аспектілі, ойлау мен танымның ерекше бейнелі, эмоционалды-экспрессивтік реңкке ие және тіл қабаттарының ішіндегі құрылымдық типтері мен синтаксистік модельдері қалыптасқан тілдік бірліктер. Фразеологизмдер сөйлем ішінде қолданылғанда стильдік ерекшелікті, эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы, қуанды деген сөз бен екі езуі екі құлағына жетті фразеологизмінің, қорықты деген сөз бен жүрегі тас төбесіне шықты фразеологизмінің, арасында мағыналық сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды. Себебі қуанды, қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл жөнінде І. Кеңесбаев өз ойын былай тұжырымдайды: Жеке сөз өздігінен барлық жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы міндетті емес. Тілде сақталған әдет-ғұрыптар мен салт-саналардың іздері де фразеологизмдерде айрықша байқалады. Халықтың бүгінгі күнге дейін жеткен, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келген әдет-ғұрыптары да фразеологизм уәждерінде айқын көрінеді. Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В.В. Виноградовты атауға болады. Ә.Б Олғанбайұлы мен Ғ. Қалиев Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбегінде: Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы, – деп жазды 2, 187. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Олай болса, фразеологизмдерді меңгертуді көркем сөйлеуге үйретудің құралы, тілді орынды жұмсауға төселдірудің жолы деп санауға болады. Тұрақты тіркестер студенттің сөздік қорын байытып, оның сөйлеу әрекетін жетілдіруге де оң ықпал ететіні сөзсіз. Студенттің жеке әлеуметтік тәжірибесіне байланысты оның құндылық бағдарларын, дүниетанымын, көзқарасын үйреніп отырған тілдің өзіндік ерекшеліктерімен сабақтастықта қалыптастыру қажет. Мұнда оның фразеологизмдер туралы түсінігі мен қолдану дағдыларының болуы шарт. Студенттің танымдық қасиеттері ұлғайған сайын оның сөздік қоры да өсіп отырады. Сондықтан жоғары оқу орнында оқитын студенттердің қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруда, танымдық қабілеттерін жетілдіруде фразеологизмдерге ерекше назар аударылды. Өйткені студенттердің сөздік қорын фразеологизмдер сөздігі арқылы молайту жұмыстары, олардың сөйлеу тілін жетілдіру мақсатымен толық сәйкес келеді. Фразеологизмдер студенттің әр ортадағы сөйлеу мақсатымен, сөз саптау ерекшелігімен үйлесімде беріледі. І. Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан Қазақ тілінің фразеогогиялық сөздігі қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлесі. І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау әбден орынды, – деп жазады 1, 589. Сабақ барысында студенттер аталған сөздікті пайдалана отырып, студенттердің тіл байлығына, сөйлеу шеберлігіне, сөз саптауына көптеген ықпалын тигізеді. Сонымен қатар үйренген фразеологизмін ауызекі сөйлеу тілінде қолдана білсе, оның ақыл-ойын дамытуға әсер етеді. Демек, фразеологизмді орынды қолданып, оның мағынасын жетік білетін студент өз бетімен сөйлем құрап, оны ауызша сөйлеу тілінде шебер қолдана алатыны сөзсіз. Фразеологизмдерді меңгертуде оның лексикалық және грамматикалық мағыналары өзара сабақтастықта болады. Бұл мәтіндерді лексикалық және грамматикалық талдау кезінде, жаттығу жұмыстарында фразеологизмдердің мағынасын сөздік арқылы түсіндіру нәтижесінде жүзеге асады. Мысалы, Ат құйрығын кесіп кету; Айна қатесі жоқ; Айтқанына көндіріп, айдауына жүргізу деген фразеологизмдердің мағыналарын түсіндіру үшін олардың біртұтас лексикалық мағынаға ие екендігі, олардың бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болатыны меңгертілeді. Сөздік қордағы әрбір фразеологизмдерді қатысым әрекетінде қолдану үшін студенттердің сөйлеу қабілетін дамыту студенттердің сөздік қорындағы фразеологизмдерді мағыналарына қарай іріктеп, оларды басқа сөздермен орынды байланыстырып, өз ойын дұрыс, толық жеткізе алуына көмектеседі. Сөйлеу қабілетінің жетілуіне студенттердің сөздік қорының мол болуы әсер етеді, сондықтан сөйлеу қабілеттерін жетілдіру үшін олардың фразеологиялық сөздікпен жұмыс дағдылары дамытылады. Студенттер фразеологизмдерді түсініп меңгерумен қатар оларды ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстарында да еркін қолдана біліп, бір-бірімен сөйлескенде, белгілі бір материалдарға жоспар жасағанда, мазмұндама, шығарма және жаттығу жұмыстарын орындау үстінде пайдалануға үйретіледі. Фразеологизмдерді оқыту барысында оларды қолдану үшін әр түрлі жаттығулар жүйесі ұсынылады: ізденімдік, тіл дамыту тапсырмалары, сөйлем құрастыруға арналған жаттығулар, керекті фразеологизмдерді табуды талап ететін жаттығулар, фразеологизмдердерді қатыстырып мәтін құрастыратын жаттығулар, фразеологизмдерді қатыстырып эссе дайындау, фразеологизмдерді қатыстырып сипаттама жасау, фразеологизм жасауға ұйытқы болатын сөздер арқылы жасалатын жаттығулар, синонимдік қатар жасайтын фразеологизмдер, омоним фразеологизмдер, көп мағыналы фразеологизмдер жасайтын жаттығулар, фразеологиялық варианттардың нұсқасын тапқызатын жаттығулар, керекті фразеологизмдерді талап ететін жаттығулар, шығармашылық жаттығулар т.б. Осыған сәйкес төмендегідей жаттығулар жүйесі сабақ барысында студенттерге ұсынылады: Фразеологизмдерді оқыту барысында студенттердің сөздік қорын, тіл байлығын, сөздікпен жұмыс жасау тәсілдерін меңгеруі фразеологияның түрлері мен оның құрамын саналы түсінуіне, сөздік қордағы фразеологизмдерді күнделікті қарым-қатынаста жұмсауға дағдылануға әсер етіп, пәнге деген оқу мотивацияларын арттыру болып табылады. Лексика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейлері мынадай: - лексикалық терминдерді дұрыс қолдану, лексиканың тіл білімі салаларымен байланысын, орнын ажырата алу - ауыспалы мағыналы сөздерді дұрыс қолданып, олардың өзара қарым-қатынасын тани білу; -синоним, антоним, омоним сөздердің ерекшеліктерін, өзара байланыстылығын түсіну, сөздерді мағыналық сипаттарына қарай ажыратып, топтай білу; -синоним сөздердің эмоциялық-экспрессивтік мәнін ажыратып, олардың қолданыстағы орнына қарай синонимдес, антонимдес сыңыраларын да ажырата білу; - сөздік құрам тармақтарының өсу, толығу жолдарын саралап, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатын тани білу; - диалект сөздердің тіл мәдениетіне қатысын тани отырып, әдеби тілдің толысуындағы диалект сөздердің рөлін білу, диалектілердің пайда болу жолдарын түсіне алу; - көнерген сөздер мен этнолингвистиканың арақатынасын саралай білу, көнерген сөздердің қазіргі кездегі қолдану ерекшелігін дұрыс түсіну; - термин сөздер арқылы ұғымдарды дәл атап, ғылыми стиль талаптарына сай қолдана алу және терминдер мен кәсіби сөздердің ерекшеліктерін білу; - сөздік құрам тармақтарының баю, толығу жолдарын саралап, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатын тани білу; - неологизм сөздерді дұрыс қолдану және олардың тілдегі орнын түсіну, неологизмдердің жасалу жолдарын білу. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Лексиканы оқытудың міндеттері 2. Лексиканы оқытудың принциптері 3. Лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары мен талдау әдістері 4. Фразеологиянф оқытудың әдіс-тәсілдері Әдебиеттер: 1. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б. 2. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б. 3. Айғабылов А. Лексиканы оқыту методикасы және оның қазіргі міндеті. 1982 4. Ұйықбаев И. Лексиканы оқыту. Қазақ тілі методикасының мәселелері. А., 1969 №7 Дәріс. Сөзжасамды оқыту әдістемесі Мақсаты: Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту жолдары. Сөзжасам әдістемесі. Сөзжасамға арналған жаттығулар. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігін көрсету. Жоспар: 1. Сөзжасам әдістемесі 2. Туынды сөздерді талдау 3. Сөзжасамды меңгертуге арналған жаттығулар. 4. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігі. Сөз жасам әдістемесі. 1992 жылы қазақ тілі бағдарламасында Сөздердің жасалуы атты жаңа бөлім енгізілді. Бұл бөлімнің 4 сынып бағдарламасында: Сөз тұлғасы туралы түсінік, түбір сөз, қосымшалы сөз, қосымшалы жұрнақ, жалғау, көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары, туынды түбір, түбірлес сөз деген тақырыптар қамтылса, 5 сынып бағдарламасында Дара, күрделі сөздер. Біріккен сөз және оның емлесі. Қос сөздер және оның түрлері. Қысқарған сөздер және оның емлесі сияқты тақырыптар қамтылды. Бұл аталған тақырыптар бұрынғы бағдарламалар мен оқулықтарда Сөз құрамы, Сөз тұлғалары деген жалпы тақырыппен морфология бөлімінде қарастырылып келген болатын. Соңғы кезде сөздердің жасалуын өз алдына бөлім етіп дербес қарастырылуда, яғни оның лингвистикалық негізі – сөздердің жасалу процесі – тек грамматикалық (морфологиялық) құбылыс қана емес, сонымен қатар тіліміздің сөз байлығын молайтатын, сайып келгенде, лексикалық та құбылыс болып табылатындығынан. Басқаша айтқанда, сөздердің жасалуы – лексика-грамматикалық категория. Тіл туралы ғылымның бір саласы ретінде сөздердің жасалуы – сөздің құрылымын, морфемалық құрамын, сөз жасаудың тәсілдерін және сөздердің жасалуының әртүрлі жолдарын зерттейді. Мектепте сөздердің жасалуын оқытудың танымдық әрі практикалық зор маңызы бар. Сөздердің жасалуымен танысу, біріншіден, сөз құрылымының дамуы мен сөздердің жасалуы белгілі бір заңдылыққа бағынатынын көрсету болса, екіншіден, тілдің әр түрлі деңгейіндей бірліктердің арасындағы өзара байланыстылықты көрсету, бір жағынан сөз жасау деңгейі, екінші жағынан фонетикалық, лексикалық, грамматикалық деңгейлер, үшіншіден, тілдің грамматикалық құрлысын тереңірек білуге жағдай жасайды. Сөздердің жасалуы бойынша жұмыстар жүргізу орфографияны білуге, орфографиялық дағдыларды қалыптастыруға негіз болады. Өйткені орфографиялық принциптердің ішінде негізгісі морфологиялық принцип болса, түбір сөздің жазылуы барлық жерде де бастапқы қалпын сақтайды. Сөздердің жасалу жолдарын үйрету – грамматиканың морфологиялық құбылыстары туралы білім берудің, сөз таптарының ерекшеліктерін білдірудің негізі. Қазақ сөздерінің аналитикалық және синтетикалық жолмен жасалатынынан мәлімет беріп, қазақ тілінің табиғаты туралы түсінік қалыптастырылады. Әсіресе, қазақ тілінің жалғамалы тілдер табына енетініне баса назар аударту олардың әр түрлі тілдердің ішкі заңдылықтарын тануына да негіз болады. Осы табиғаты арқылы тіл білімі салалары түрлі тілдерде түрліше сипатқа ие болатынын түсінеді. Мысалы, қазақ тілі мен өзі оқитын шет тілінің арасындағы айырмашылықтардың себебін саналы түрде меңгереді. Қазақ тілінің жалғамалық сипаты оның адам ойын жеткізудің пәрменді құралы болуының бір себебі екеніне мән берілгені жөн. Мысалы, жаңа сөздердің бәрі тек жалаң түбірлерден ғана емес, туынды түбірлерден де өрбитініне көз жеткізу арқылы жалғамалы тілдің артықшылығын аңғаруға болады: тең-гер-ме-ші-лік, оқы-мыс-ты-лық т.б. Осы секілді сөздердің әрбір жұрнақ жалғанған қалпындағы мағыналарына талдау жасату тек сөз мағынасы мен қосымшаның өзара байланыстылығын танытып қана қоймайды, сонымен қатар сөз түрлендірудегі белгілі бір жүйелі заңдылықтың болатынын ұғындырады. Бұл білім бұдан кейінгі оқылатын Сөз таптары тақырыбын дұрыс түсініп, олардың әрқайсысының өзіне тән белгілерін тез аңғаруға тірек болады. Сөздердің жұрнақтары арқылы бірінен екіншсіне көшіп отыруының да түпкі себебін, яғни жұрнақтың сөз мағынасын өзгертудегі рөлін жете сезіндіруге ықпал етеді. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Сөзжасам әдістемесі 2. Туынды сөздерді талдау 3. Сөзжасамды меңгертуге арналған жаттығулар. 4. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігі. Әдебиеттер: 1. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: Ғалым: 1999. 152- 390 бет. 2. С.Аманжолов. Қазақ әдеби жөніндегі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы: Санат, 1994. 163-173бет. 3. Н.Сауранбаев. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1954. 410-503бет. 4. Т.Қордабаев. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: Санат. 1995. 6-8бет. 5. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет. 6. М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет. 7. Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. 60-91бет. 8. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп, 1965. 24-207бет. 9. И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 10. Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет. №8 Дәріс. Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі Мақсаты: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі. Эмпирикалық және теориялық грамматикалық талдау әдістерін оқушыларға игерту. Грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері. Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыш сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфологияны оқытудысинтаксистік негізде жүргізудің маңызы туралы мағлұмат беру. Жоспар: 1. Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. 2. Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі. 3. Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы. 4. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. 5. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі Грамматика сабақтарынң мазмұны морфология, синтаксис бойынша негізгі мағлұматтардың ғылым негіздерінің жинтығы болады, бұл мағлұматтар қазақ тілдерінің грамматикалық құрлысы туралы толық түсінік береді. Грамматикадан берілетін білім мектеп бағдарламасымен белгіленеді. Тілді, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезіннен бастап кеңес мектептерінде оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарын үйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді. Бастауыш мектептерді тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды: а) оқуға үйрету; ә) сөздік қорын, стилистикалық дәлдіті, мазмұндылықты, логикалық жүйелілікті қамтитын оқушылардың байланыстырып сөйлеуін дамыту; б) фонетиканы, сөз құрамын және грамматиканы (морфология, синтаксис) меңгерту; в) графикалық, пунктуациялық дағдыларды қалыптастыру. Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа оқушылардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды. Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С. Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. бастауыш сынып оқушыларына грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу әрі жазу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде оқушылардың дұрыс сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру мен оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды. Алайда бұл мәселелер 80-жылдардың аяқ кезіндегі балаларды 6 жастан бастап оқытуға көшкен төрт жылдық бастауыш сыныптарында өз шешімін әлі толық тапқан жоқ деуге болады. Біздің қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша оқып жатқан бастауыш мектептепде жүргізілген бақылауларымыздың қорытындысы мынаны көрсетті: оқу бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік-психофизиологиялық тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере алмаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық тұрғыдан сауатты бейнелеп, айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің морфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынан іс жүзінде қолдана алмайды. Грамматиканы оқытуда басты назарды зат есімді оқытуға аударған жөн. Себебі, бастауыш мектепте зат есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқытады Мектепте оқущылар қазақ тілінің грамматикалық құрлысымен, морфология және синтаксиспен сипаттамалы түрде танысады, сөздердің түрленуі, сөз тіркестері мен сөздердің сөйлемде қолданылуыжайында негізгі грамматикалық ережелерді үйренеді Мектепте грамматиканы оқытуға байланысты төмендегідей ұстанымдар мен жағдайларды қамтамасыз ету керек. 1. Тұлға мен мазмұн бірлігі. Бұл ұстаным тілдік құбылыстарды бір жақты талдауға жол бермейді. 2. Грамматикалық ұғымдардың біртіндеп қалыптасуы. Бұл ұғымдар элементтер ретінде белгілі жүйенің жиынтығы болып, ана тілінің грамматикалық қМектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды. Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек. Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің нормаларын сақтауға да үйрету.ұрлысының негізін қалайды. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Грамматиканы оқытудың мақсаты. 2. Морфологияны оқытуға қатысты еңбектерге талдау жасаңыз Әдебиеттер: 1) Б. Кәтембаева, М. Нұрғалиева Морфологияны оқытудың методикасы Алматы: Мектеп баспасы, 1975 жыл. 2) Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы Көкшктау, 2003 жыл. 3) Ш. Есмағанбетова Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру Алматы Ғылым Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл. 4) А. Әбілқаев Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы, 1985 жыл. 5) Ә. Алдамұратов Оқушыларға грамматикалық ұғымдарды меңгерту психологиясы Алматы, 1997 жыл. 6) А. Арғынов Қазақ методикасы Алматы, 1974 жыл. 7) Р Адамбаева Қазақ тілі оқулықтарына методикалық нұсқау Алматы, 1988 жыл. 8) Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы Алматы, 1994 жыл. 9) М. Тәтенбаева Морфологияны оқыту методикасы Алматы, 1994 жыл. 10) Әдіскер журналы. 2005 жыл. 11) Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде журналы, 2001 жыл. 12) Б.Катембаева Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы, 1991 жыл. 13) С. Әлемжанов, М.Маманов Қазақ тілін оқыту методикасы Алматы, 1965 жыл. 14) Ә. Исабаев Қазақ тілін оқыту дидактикасының негізі Алматы, 1994 жыл. №9 Дәріс. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі Мақсаты: Синтакси с- грамматиканың көлемді құраушы бөлігі екендігін атап өту. Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі.Синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар туралы ұғым қалыптастыру. Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік – сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері.Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалармен салыстыра беру, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айырта алуға үйрету. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орнын көрсету. Жоспар: 1. Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі 2. Мектепте оқылатын синтаксис үғымдар жүйесі және синтаксисстік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі. 3. Оқушыда қалыптасуға тиіс машық – дағдылар мен іскерлік жүйесі. 4. Синтаксистік талдау түрлері. 5. Сөз тіркесін талдау жолдары, жаттығулар және оның түрлері, көрнекіліктер мен оқу - әдістемелік құралдар жүйесі. Қазақ тілі синтаксисінің методикасы- жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі. Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері- қазақ тілі синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды: 1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу. 2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу. 3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау. 4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың, жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу. 5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау. Қорыта келгенде, синтаксистік талдау және оның методикасы -қазақ тілін жан-жақты зерттеуді қарастыруды мақсат тұтқан талдаулардың бірі. Ол- оқушылардың саналы, дара білімдерін жетілдіруге, мұғалімдер мен шәкірттердің арасындағы байланысты нығайтуға және синтаксистік талдауды дамытуға әсер ететін фактор. Қазіргі кездегі тәжірибелі мамандар мен қазақ тілі методикасын жетілдіру үшін өз ізденістері мен еңбектерін ұсынып отырған мақалалар мен оқулық авторларының басты мақсаты- қазақ тілінің синтаксистік талдау методикасына жаңа әдіс-тәсілдер енгізу, жаңа бағдарламалар жасау. Синтаксиске байланысты жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр: 1. Көшіріп жазу жаттығулары. 2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар. 3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу. 4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау. 5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау. 6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау. 7. Берілген “Тірек сөз” арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу. 8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру. 9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру. 10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру. 11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою. 12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін ажырату. 13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану. 14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын анықтау. 15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу. 16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану. Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады [1, 264]. Синтаксистің әр саласы туралы теориялық материалдардан кейін практикалық жұмыстарды өлеңмен жазылған сөйлемдерді өлеңсіз түрге айналдыру; сөйлем ішіндегі мүшелерін айырту; сөйлемнің қажет болған түрлерін білім алушылардың өзіне тапқызу түрінде беріп, сөйлем мүшелерінің қай сөз табынан болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді [1, 287]. Ауызбен сөйлесу және жазумен сөйлесудің ерекшеліктерін анықтап, сөйлем жүйесінің сөйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады. Қ.Жұбанов сөйлеу сөйлемдер арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп, сөйлем бір сөзден де, бірнеше сөзден де құралады дей келіп, жай сөйлемнің грамматикалық сипатының бірдей емес екенін анықтады. Ғалым синтаксистің нысаны семантика емес, тілдік тұлғалар мен солардың құрылысы екенін дәйектеп, біздің қарайтынымыз – мағына жүйесі, семантика емес, грамматика. Сондықтан біздің мақсатымыз мағынаны баяндау емес, мағынаны қандай амалмен білдіреміз, осыны баяндау болу керек, – деп, тұжырымдайды. Тілші А.Байтұрсынов пен Т.Шонанұлы еңбектеріндегі синтаксис туралы пікірлерге талдау жасап, сөйлем мүшелерін қазақ баласының танымына жақын дене мүшелерін мысалға ала отырып түсіндіреді. Сөйлеу деген – біреудің екінші біреуге хабар беруі, – деп, ойды сөйлеу үдерісімен байланыста қарастырады [2, 50]. Ғалымның педагогика саласына қатысты зерттеулерінен оқу үрдісін білім алушының танымы мен қабілетін ескере отырып, ұйымдастыруға мән бергенін байқауға болады. С.Жиенбаев сөйлем мүшелерін жіктеу мен олардың арасындағы байланысқа және құрмалас сөйлем мәселесіне жан-жақты тоқталса, С. Аманжолов жай сөйлем синтаксисі мен құрмалас сөйлем синтаксисін оқыту мәселесін қамтыды. Ғалым сөйлемнің қатысымдық қызметіне назар аударып, сөйлем қалыпты, бір беткей, ұзын сонар; ол біреудің айтқан сөзінен, ойлаған ойынан ғана құралмайтынын, сөйлемнің айтылуы, көп қолданылатын жері – көпшілік ортасы, ең кемі екі кісінің басы қосылған жер екенін, мұндай жерде сөйлем, бірыңғай, біркелкі болмайтынын, ашу, күлкі, сұрау, жауап, қуаныш т.б. психологиялық жағдайлардың сөйлемге әсерін тигізетінін дәлелдеп көрсетеді [ 3, 16 ]. Сол сияқты Ә.Хасеновтың материал көлемі, оларды белгіліден белгісізге қарай дамыту арқылы жүргізу ісі, қолданылатын әдістер мен жұмыс түрлері туралы ұсыныстары мен М.Балақаевтың сөйлемдегі сөздердің грамматикалық тұлғалары мен мағыналарын сипаттау арқылы олар жайындағы оқушының білімін баянды ететін практикалық жұмыс деген анықтамасы синтаксисті оқыту жайындағы алғашқы құнды тұжырымдар болып саналады [4, 75]. Қазақ тілі синтаксисін тіл білімінің жеке саласы ретінде дәстүрлі оқыту. Синтаксисті оқыту мәселелері Ә.Хасенов, А.Әбілқаев, Ш.Әуелбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. И.Ұйықбаев грамматикалық ережелерді білмеу, сөйлемдегі мағыналық қарым-қатынастарды түсінбеу орфографиялық қателерге соқтыратынын дәлелдеп, диктанттың түрлеріне, олардың атқаратын рөліне тоқталып, сызбалар мен үлестірме қағаздарды ұтымды қолданудың жолдарын ұсынады [5, 65]. Д.Әлімжанов пен Ы. Маманов тіл фактілерін түсіндіруге пайдаланылатын материалдар, алдымен, тілден өтілетін материалдарға сәйкес болу керектігіне мән берді. Ғалымдардың өтілген тілдік тақырыптарға тәрбиелік маңызы бар сөйлемдер тергізіп, оны грамматикалық белгілер мен сөз мағынасына қарай топтату, текстерге талдаулар жасату, кітап оқыту, оқығанын баяндап айтқызу, сол бойынша конспект жасату, көрнекі материалдарды беріп өздеріне бақылату, іс қағаздарын үйрету, тілге байланысты кештер өткізіп, конференцияларда баяндама жасату [6, 66] тәрізді ұсынған жұмыстары мен Х.Арғыновтың өздігінен көбірек жұмыс істеуге көңіл аудару әрбір орындалған жаттығу, дағдыландыру жұмыстарының қандай із қалғанын байқайтыны туралы тұжырымдары [7, 212-260] қазіргі таңдағы СӨЖ-ге қойылатын талаппен сабақтасып жатыр. Синтаксисті тіл білімі салаларымен сабақтастықта оқытудың жаңашыл бағыттары. ХХІ ғасырда барлық елдер бірінші орынға білім беру сапасын қойып отыр. Осымен байланысты жоғары мектепте қазақ тілін жаңа тың ізденістер тұрғысынан оқыту мәселесі жан-жақты қарастырыла бастады. Р.Ә.Шаханова қазақ тілін модуль, рейтинг, тест арқылы меңгертудің жолдарын ұсынса, Қ.Қадашева қазақ тілін жаңаша жаңғыртып оқытудың тиімділігін анықтады. К.Жақсылықова модульдік технологияның ұтымдылығын дәлелдесе, Ж.Сүлейменова жоғары мектепте морфологияны оқытудағы дәстүрден тыс сабақтардың маңызын айқындады. Ә.Әлметова студенттердің сұқбаттық тілдесім мәдениетін қалыптастырудың жолдарын, З.Бейсембаева сөзжасамды модульдік технология арқылы оқытуда тиімді болып табылатын дәріс, практикалық сабақтар мен өздік жұмыстың түрлерін, ал Н.Оразақынова сатылай талдауды сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгертудің амал-тәсілдерін ұсынды. Ж.Даулетбекова сөйлеу мәденетін терең игерту оқушының қатысымдық және мәдени-танымдық құзыреттіліктерін қалыптастыратынын айтса, Ж.Қ.Балтабаева өзінің ғылыми жұмысында жоғары оқу орындарында морфологияны оқыту мәселесін сөз етіп, интерактивті әдістердің ұтымдылығын дәлелдеді. Н.Құрманова мен А.Е.Жұмабаева орта мектепте синтаксисті дамыта оқытудың жолдарын айқындап берсе, А.А.Сатбекова жоба жұмысының түрлерін саралады. Соңғы жылдары білім беруді жаңа қырынан ұйымдастыру мен қазақ тілін оқытудың сапасын көтеруге бағытталған зерттеу жұмыстарындағы тұжырымдар синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін сұрыптап таңдауға мүмкіндік тудырды. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі. Қоғам дамуындағы өзгерістер жеке ғылым саласы ретіндегі тіл біліміндегі жаңа бағыттардың туындауына әсер етсе, өз кезегінде сол өзгерістер оның оқыту жүйесін де жаңартуды қажет етеді. Осымен байланысты тілді адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастың құралы ретінде қарастыру етек алды. Адам мен оның тілін әлеуметтік аспектіде өзара байланыстырып, адамның әлеуметтік рөлі, тілі, мамандығы және қандай әлеуметтік топқа жататындығы, идиологиялық тәуелділігі т.б. арқылы тілдік тұлғаны анықтауға басымдылық берілді. Тілді оқытуда оның тілдік қарым-қатынаста қолданылу дәрежесі мен сипатына, әлеуметтік-психологиялық мәніне көңіл бөлінді. Әдіскер-ғалымдар ана тілінің тек қатысымдық қызметін ғана айқындап қоймай, оның баланы жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы мәніне баса назар аудара бастады. Өйткені тіл арқылы адамдар өмірден өз орнын табады, әркім өзіне қажетті игілікті іске асырады. Синтаксис пәні студентке сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу қабілетін жетілдіруді көздейді. Бұл Қазақстан Республикасының бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасының: Қазiр педагогикалық қоғамдастықтың алдында бiлiм берудiң жаңа моделiн құрудың, сынақтан өткiзу мен енгiзудiң ауқымды мiндеттерi тұр. Бiлiм берудiң қазiргi негiзгi мақсаты бiлiм алып, бiлiк пен дағды-машыққа қол жеткiзу ғана емес, солардың негiзiнде дербес, әлеуметтiк және кәсiби бiлiктiлiкке – ақпаратты өзi iздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгерiп жатқан бүгiнгi дүниеде лайықты өмiр сүру және жұмыс iстеу болып табылады, – деп көрсетiлген басты қағидатымен толық үндеседі [8, 5]. Таным мәселесі антик заманынан бастау алады. Әр дәуірдегі ойшылдар мен педагогтер балалардың өзіндік ой-тұжырымын жасау, оны дамыту мәселесіне назар аударса, адам баласының танымдық қабілетінің мәні қазақ халқының даналық сөздерінде, ертегі, жыр, мақал-мәтелдерінде де көрініс тапқан. Синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту студентті лексикалық және грамматикалық бірліктерді қарым-қатынаста ұтымды қолдануға, өз көзқарасын айта білуге және синтаксистік категорияларды сөйлесім әрекетінде ұтымды пайдалануға үйретсе, танымдық тұрғыдан оқыту оның оқу материалдарын терең игеруіне, өзін-өзі дамытуға, танымдық қабілетін (қабылдау, меңгеру, жоспарлау, мәселені шеше білу, ойлау, тапқырлық, білімін қажетті жерде қолдана білу т.б) арттыруға мүмкіндік тудырады. Сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан та артық, сөйлегенде сөздің жүйесін келтіріп сөйлеу қажет. Сөздің жүйесін қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша бір-біріне қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек. Сөйлеудің асыл мағынасы – біреуге білдірейін деген ойын айту. Айтушының мақсаты – тыңдаушыға ойын түгел түсіндіру. Ойын түсіндіру үшін соған керек сөздерді алу қажет. Бір сөзді ойын анықтау үшін алса, екінші сөзді ойын толықтыру үшін алады, үшінші сөзді ойын пысықтау үшін алады деген А.Байтұрсыновтың пікірі синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың өзегін анықтауда маңызды рөл атқарады [1, 142, 274]. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың қайнар көзі. ХХ ғасыр басында қазақ топырағында ұлтты тану мен сапалы білім берудің тың үлгісін жасаған отандық ғалымдардың әдістемеге қатысты ой-пікірлері, еңбектері зерделеніп, олардың оқыту үдерісіне қатысты білім беру жолдары технология түрінде дәйектелді. Себебі оқыту технологияларының нышандары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин, Қ.Жұбанов, .Балақаев т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Зерттеуде олардың әдістемелік тұжырымдары қазіргі таңда қолданылып жүрген оқыту технологияларымен салыстырылды. Нәтижесінде әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген технологиялардың қазақ әдістеме ғылымында да өз іргетасы болғаны анықталды. Олардың қай-қайсысының да құрылымдық жүйесі технологияға қойылатын талаптарға толық жауап береді. Бұл технологияларда мәдениет пен тілге, ғылым мен білімге ерекше назар аударылған. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлының танымдық-тағылымдық технологиясында білім алушының тілін дамыту, танымын кеңейту мәселелері басты назарда ұсталынған. Оқытудың түпкі нәтижесі оның танымдық, проблемалардың шешімін табу, ақпараттық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталғандықтан, синтаксисті оқытуда маңызды рөл атқарады. М.Жұмабаевтың дара тұлғаны қалыптастыру технологиясында адам бойындағы мінез-құлық, қасиеттерін тәрбиелей отырып, білім алушының бойына тұлғалық дарындылықты қазақтың ұлттық тәрбиесі арқылы қалыптастыру өзек етіп алғандықтан, ол оқыту үдерісінде студенттің бойына ұлттық құндылықтарды сіңіріп, жеке тұлғалық қасиеттерін дамытады. Ж.Аймауытовтың пәнаралық байланыс арқылы ынталандыра оқыту технологиясы қазіргі таңдағы білім берудің ұлттық моделін жасау идеясымен сабақтасады. Ғалымның пайымдаулары жеке тұлғаға бағдарлап оқыту, интеграциялық байланысты қолдану, білім алушының ынтасын тудыра оқытып білім беру т.б. мәселелермен тығыз байланысты. Бұл синтаксисті оқытуда білім сапасын арттырудың алғы шарты болып табылады. Ы.Алтынсариннің тілдік дағдыны жетілдіру технологиясында қазақ тілі сабақтарында білім алушылардың тілдік дағдыларын жетілдіру мен шығармашылыққа баулу әдістері кеңінен орын алатыны байқалады. Ол баланың өміріне, табиғатына жақын келетін мәтіндерді пайдаланудың тиімділігін көрсеткен. Студенттің тілдік қабілетін жетілдіру – білім беру үдерісіндегі басты міндет. Олай болса аталған технология осы міндетті шешуге мүмкіндік береді. Қ.Жұбановтың дамыта оқыту технологиясы студентті тұлғалық жағынан қалыптастыру мен дамыту және білімді деңгейіне қарай меңгертуді көздейді. Ғалымның түйінді мәселеге көңіл аудару, сөзбен суреттеу, көрнекілік, өмірге үңілдіру, еңбек үдерісімен, жүйелі ойға төселдіру, білім алушының алдына проблема қоя оқыту, бір пәнді игерту үшін оған екінші пәнді құрал ету т.б. әдістері бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен ұштасып жатыр. Ғалымның дамыта оқыту технологиясы синтаксистік бірліктердің қалыптасу, өзгеру, даму заңдылықтарын танып білуге көмектеседі. М.Балақаевтың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру технологиясы тілдік білімнің нәтижесін құзыреттіліктер деңгейіне көтеруді мақсат ететін қазіргі уақыт талабымен толық үндеседі. Сондықтан сөз мәдениеті студенттің интеллектуалдық және мәдени сапасын арттыратындай тілдік қатынасқа төселдірудің негізі ретінде қарастырылады. Қорыта келгенде, ғалымдардың еңбектерінде қазіргі білім беру технологияларының барлығы да көрініс тапқан. Сондықтан сол ой-тұжырымдарды басшылыққа алу болашақ мамандардың санасына ұлттық рух пен елжандылық қасиетті қалыптастыруға, ұлттық сананы оятуға, сабақ сапасын арттыруға, оқытушы шеберлігі мен студент білімін жетілдіруге ықпал етеді. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан сапалы оқытудың негізі – білім беру технологияларын бірлестікте қолдану. Қазақ тілін саналы және сапалы меңгертудің бір шарты – білім беру технологияларын ұтымды қолдану. Бұл орайда қазіргі білім жүйесінде қолданылып жүрген Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі, В.К.Дъяченконың ұжымдық оқыту технологиясы, Ш.А.Амонашвилидің тұлғалық-ізгілендіру технологиясы және т.б. білім беру технологияларының басым бағыттары жұмыста кең талданды. Ф.Ш.Оразбаеваның қатысымдық тұрғыдан оқыту технологиясы – қазіргі білім беру үдерісінде ең жиі қолданыста жүрген технология. Әдіскер тілдік қатынасқа байланысты іске асатын сөйлесім әрекетінің бес түрін ғылыми айналымға енгізді. Аталған технология тіке байланыс, адамның жеке қабілетін ескеру, сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау, сатылап даму, динамикалық өзгеру, өзектілік ұстанымдарын басшылыққа алып, қатысымдық әдіс арқылы тілді меңгертуді мақсат етеді. Синтаксисті қатысымдық тұрғыдан сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгерту студентті ойын, пікірін, көзқарасын еркін, нақты жеткізуге жетеледі. Н.А.Оразахынованың сатылай кешенді талдау технологиясы – қазіргі заман дамуының заңдылықтарын ескере отырып жасалған талдау жүйесі. Сатылай кешенді талдау технологиясы синтаксистік бірліктерді студенттерге ғылыми негізде сатылай, жүйелі меңгертуге негізделді. Білім беру жүйесінде технологиялардың әрқайсысы тілді меңгеруде өзіндік орын ала келіп, бір-бірімен тығыз бірлікте, тұтас қолдану арқылы тиімді рөл атқарады. Студентке жүйелі білім беретін материалды тиімді әдіс-тәсілдерді қолданып, оның жеке қабілетіне сай дұрыс меңгерте білу оқыту технологиясын жақсарта түседі. Технологияға қатып қалған, өзгертуге болмайтын нәрсе деп қараудан арылып, әрбір технология тілді меңгертудің түпкі нәтижесіне қызмет ететін, соған қолайлы жағдай туғызатын оқытудың өзара сабақтас жүйесі деп қараған жөн [9, 102]. Білім беру технологияларын студенттің қабілеті мен уақыт сұранысына орай қолдану білім сапасын арттырып, оны өз ойын жинақтап айтуға, білімін тілдік қатынаста дұрыс қолдануға үйретеді. Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту тұжырымдамасы. Әрбір елдің болашағы білім беру жүйесінің дұрыс ұйымдастырылуына және пәнді меңгертудің ұтымды әдістемесін ұсынуға байланысты. Қазіргі таңда жан-жақты дамыған, шығармашылық қабілеті жоғары мамандарға сұраныс күшейді. Сондықтан қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту екі мақсатты көздей отырып жүйеленді: синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту оны басқа ғылым салаларымен байланыста меңгертуді, қатысымдық бірліктердің мәнін айқындауды, оның синтаксисті оқытуда алатын орнын зерделеуді, оны сөйлесім әрекеті арқылы іске асыруды мақсат етсе, танымдық тұрғыдан оқыту синтаксисті танымдық әрекет пен танымдық іскерлік арқылы меңгертуді көздеді. Э.Оразалиеваның жіктеуі бойынша, танымдық әрекетке қабылдау, ойлау, пайымдау, түсіну, зейін қою, есте сақтау, сөйлеу т.б. тәрізді құрамды бөліктер жатқызылған. Ғалым қазіргі кезде танымдық әрекетті функционалды-прагматикалық, аккумулятивті және қатысымдық қызметтері ерекше, адамзат тіршілігіне аса қажет фактор деп бағалайды [12, 148-149]. Танымдық іскерлік педагогика ғылымында білім алушының танымдық белсенділігімен сабақтастықта қарастырылады. Студенттің метатанымдық іскерлігі алға қойған мақсатын анықтауы, іс-әрекетін жүйелі түрде жоспарлауы, нәтижені бағалай білуінен т.б. байқалса, ақпараттық іскерлігі қажетті ақпаратты табуы, оны талдап, екшеп, сұрыптап ала білуі, ақпаратпен жұмыс істеуді дұрыс ұйымдастыруынан көрінеді. Әлеуметтік-аффективтік іскерлігі ұжыммен жұмыс істей алу қабілеті, ұжымдық, топтық, жұптық тапсырмаларды орындай білуі мен проблемалық жағдаяттарды шеше алуы арқылы танылады. Бұл екі мақсаттың бірлігі синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың білім мазмұнын анықтап, жүйелеуге бағыт береді. Білім мазмұнын меңгерту ұстанымдар мен әдістер және оқыту формалары арқылы іске асырылды. Түпкі мақсат студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталды. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың моделі 1-кестеде көрсетілді (1-кесте). Ақпараттардың алмасуы, яғни ойды жеткізу барысында қатысымдық мағынаны түйсіну, екінші адамды түсінуге тырысу үшін тілдік қатынасқа әсер ететін факторларды ескеру қажет. Мұндай факторлар негізінде сөйлеу коммуникациясының түрлі формалары мен типтері анықталады. Сөйлесім әрекетінің түрлері белгілі бір ережеге сүйеніп жүзеге асырылады. 1-Кесте – Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту моделі Студент өзі айтып тұрған ой, пікірдің мағынасын, танымдық мәнін түсініп, әлеуметтік-тілдік, лингвомәдени, танымдық қабілетін жетілдіруге мүмкіндік алады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту студенттің сөйлеу қабілеті мен дағдысын қалыптастыруда әрбір синтаксистік құбылыстың формасын, тілдік бірліктердің мағынасы мен айырмашылығын терең қарастыруға, сөйлесім әрекетіне әсер ететін тілдік құралдардың қызметін анықтауға, тілдік бірліктердің қолданылу дәрежесін айқындауға, оның тілдік қарым-қатынаста атқаратын рөлін дәйектеуге мүмкіндік береді. Студенттің синтаксистік категорияларды түсініп, оны дұрыс қолдануы қатысымдық, танымдық, лингвомәдени және әлеуметтік-тұлғалық және т.б. құзыреттіліктерін қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың тұжырымдамасы бойынша жоғары мектепте болашақ филолог мамандарға синтаксисті оқытудың басты мақсаты мен міндеттері; ұстанымдары мен әдістері; білім беру технологиялары мен кешенді жұмыстар жүйесі білім мазмұнын қатысымдық және танымдық мақсатта игертуге, білім сапасын арттыруға, студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгертуде жүзеге асырылатын құзыреттіліктер. Қазіргі нарық заманы студенттердің құзыреттілігін қалыптастыруды, олардың дара тұлғалық сапасын дамытуды талап етіп отыр. Ғалымдардың пайымдауынша, құзырет адамның жұмысының аспектісі ретінде танылса, құзыреттілік осы аспектіні орындай алу деңгейімен анықталады. Құзырет студенттің білуі қажет нәрсе болса, құзыреттілік осы нәрсені жақсы істеуі, өзін-өзі танытуы, білімі, білігі, өзін-өзі бағалауы т.б. мәселелерді қамтиды. Жұмыста студенттің білімі мен білігін өз қажетіне қарай ұштастыруға, сөйлеу қабілетін жетілдіруге, танымдық көзқарасын қалыптастыруға, студенттің шығармашылық қабілетін дамытуға т.б. көмектесетін төмендегідей құзыреттіліктердің рөлі айқындалды. Қатысымдық құзыреттілік дегеніміз – студенттің түрлі жағдаятта тең дәрежеде қарым-қатынас жасауға қабілеттілігі және әлеуметтік-мәдени нормаларды сақтай отырып, ұйымдастыру біліктілігі. Студенттің қатысымдық құзыреттілігі ауызша және жазбаша коммуникацияны меңгеруі мен әлеуметтік өміріне қажетті қабілеттерді игеруінен көрінеді. Тілдік бірліктерді дискурс пен пікір білдіруде шығармашылықпен қолдана білуі және дара тұлға ретінде кез келген жағдаятта ойын еркін, жүйелі жеткізуінен байқалады. Қазіргі кредиттік оқу жүйесінде студент өзінің оқуын жоспарлап, өзіне қажетті пәндерді таңдап, өз жұмысын бағалап үйренуі шарт. Синтаксисті оқытуда студенттің алған білімін өз бетінше дамытып, жетілдіріп, жаңа формада жүзеге асырып, сынап, үнемі ізденіп, кез келген жағдаятта қолдана білуін қамтамасыз ететін танымдық құзыреттілік. Танымдық құзыреттілік – студенттің хабарды өздігінен өңдей білуі, өз бетінше оқуы, үйренген материалдарын жаңа жағдайда қолдануы, хабардың шығу көзін таба алуы, өз қабілеті мен білімін бағалауы, өзіне қажетті білімді екшеп, сұрыптап ала білуі, оны қолданудың жолын меңгеруі. Лингвомәдени құзыреттілік студенттің әлеуметтік және қоғамдық ортада өз орнын таба білуіне, өзгелермен тіл табысу арқылы белгілі бір мақсат үшін бірлесе еңбек етуіне қажетті дағдыларды дамыту нәтижесінде қалыптасады. Лингвомәдени құзыреттілік дегеніміз студенттің тілдік және мәдени бірліктерді контексте орынды қолдануы, мәдени-тарихи және ерекше ұлттық ақпараттарды тілдік қарым-қатынаста пайдалануы, лингвоелтанушылық білімдер жүйесін меңгеруі, ұлт тарихы, дәстүрі, мәдениеті туралы білімін сөйлеуде ұтымды пайдалануы, сөйлеу мәдениетін игеруі. Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігін қалыптастыру – бүгінгі заман сұранысынан туындап отыр. Әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілік студенттің әлеуметтік шындықты құндылық ретінде түсінуі және белгілі бір әрекетті басқарудағы нақты әлеуметтік білімінің сапалық деңгейін көрсетеді. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту студенттің өзін-өзі дамытуына, қоршаған ортаны шынайы түйсінуге, өзінің даралығын сезінуге және айналасындағы адамдармен өзара әрекеттесу дағдыларын игеруге ықпал етуді көздейді. Студенттің топ алдында рефератын қорғауы, баяндама жасауы, пікірталас, ойталқы, ойбөлісте өз ойын еркін жеткізе білуі оның әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігін жетілдіруге игі әсерін тигізді. Студент ертеңгі маман ретінде тілді, мәдениетті сақтаушы, жеткізуші тұлға ретінде қызмет етеді. Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігі дегеніміз – оның қоғамда, көпшілік алдында сөйлей білу дағдысы; тұлғаның қоғамда өз мәдени деңгейін, адами сапалық қасиеттерін таныта алуы; қарым-қатынастың ұлттық және жалпы адамзаттық әдеп нормаларын ұштастыра білуі; интеллектісі мен парасатын үйлесімде таныта алуы; өзгермелі дүние жағдайына бейімделе білуі, өмір бойы білім алу парадигмасына сай өз әлеуетін жетілдіре алуы; көпшілік алдында сөйлеу мен пікірталас мәдениетін жетік меңгеруі; өзіндік көзқарасын шешендік сөздің тектеріне сәйкес ұтымды жеткізе алу шеберлігі; қоғамдық қарым-қатынаста тұлғаның өзіндік көзқарасын мен позициясын ұстануы; қоғамдық пікірталаста өз пікірін қорғай алуы, топ алдында сөйлей алуы. Сөз тіркесін оқыту Сөз тіркесін мектепте дамыта оқыту технологиясының міндеттерді шешуге тиімді болатыны, технологияның негізіне жазу теориясы алынумен байланысты деп анықталды. Жазудың өзі тілдің таңбалық болмысын түсіндіруге тірек болады. Сөз тіркесі синтаксисі туралы қажетті лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына қазақ жазу принциптерін анықтау, сөздің сөз тіркесі құру процесі, сөз тіркесі мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы дамыта оқыту қызметін ұйымдастыру көзделді. Қазақ жазуының теориялық концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта тізбек, тізбектелу, дыбыстар тізбегі, буындар тізбегі, түбір мен қосымшалар тізбегі сияқты ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық түсініктерін меңгерту арқылы ғана тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы түсінік қалыптастырады 1, 54. Бір сөздің орфографиялық түрін талдату арқылы тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату керек. Одан кейін оқушылар өз бетімен сөздер құрамындағы дыбыстардың тіркесімділік қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары туралы түсінік беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында тіркесім туралы ұғым жасатылады. Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің, қосымшаның, жеке сөздің құрамын талдау арқылы оқушы әр біліктіңмағынасын ашады,соның негізінде әрбір тіл бірлігінің қызметі- өз тектес бірлікпен тіркесіп, өзінен жоғары деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау екендігіне біртіндеп көзі жетеді. Осы тәріздес жұмыстар арқылы ғана бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік- зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді болады. Сөйтіп, оқу қызметін оқушы теориялық ойлауы мен тілін дамыту бағытында құруды көздей отырып, сөз тіркесі синтаксисін бастауыш сыныптарда оқытуды жазба тілдің принциптерін меңгертумен байланыстыруды жөн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз- бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге негіздеуді ұсыну емес. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін дамыта оқыту барысында жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтау және оны болашақта нақтылай зерттеу қажеттілігінің өзі – бастауыш сынып оқушыларына фонетикалық және морфологиялық, синтаксистік ұғымдар аясын кеңейте меңгерту мәселесілелерімен тығыз байланысты. 5-9 сыныптарда сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясындағы сөз тіркесінен берілетін білім мазмұнын іріктеуде бұл сынып оқушыларының орфографиялық машық- дағдылары белгілі бірдей дәрежеде қалыптасқаны назарда ұсталынады. Сондықтан да орфографиялық принциптер бұл сынып оқушылары үшін ғылыми жаңа мәлімет болуы көрінбеуі ықтимал.Осындай мәселе біздің алдымызға 5-9 сынып оқушылары үшін сөз тіркесін дамыта оқытуда негізгі теориялық тірек іздеу керектігін танытты. Ондай теориялық тірек ретінде біз мынадай жолды таңдадық: - сөз тіркесін оқытуда логика элементтерін қолдану және оқушыларға логика элементтерін тілмен байланыстар отырып меңгерту; - сөз тіркесін лексикамен, морфологиямен байланыстыра оқыту; - жаңа синтаксистік ұғымдардың енгізілуі; - қазақ тілінің жүйелі ғылыми курсы салалы фонетика, лексика, морфологияның синтаксистік негізде оқытылуы; - сөздің синтаксистік қызметіне сөз тіркесін құруға қатысуын да енгізу; - сөйлем құрылуындағы сөзбен қатар сөз тіркесінің қызметін де алдыңғы қатарға шығару; - сөз тіркесі мен сөйлем (жай сөйлем, құрмалас сөйлем) жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар табиғатына терең синтаксистік талдаулар жасату; - орфоэпия заңдылықтарының жаңа ұғымдарын енгізу; - пунктуация теориясының ұғымдарын меңгерту; - сөз тіркесінің текст құраушылық қызметіне байланысты ұғымдар жүесін енгізу. Жаңа ғылыми ұғымдарды сөз тіркесін оқытумен байланысты енгізудің өзінде оқушының белгілі бір дәрежедегі даярлығы болуы керектігі естен шығармау қажет. Жаңа лингвистикалық ұғымдар енгізілгенде, оқушының олармен қалай танысатыны, қандай оқу мақсаттарын қоятыны, қандай міндеттерді шешу арқылы жаңа мазмұндық топтастырулар жасауға жете алатыны анықталады. Мұндай мәселе оқушыны орындайтын оқу әрекеттерінің барынша нақтылауын, жүйеленуін міндеттейді. Оқушы теориялық ұғымды анықтауға, талдауға кіріспес бұрын, мұғалім негізгі оқыту нысаны - сөз тіркесінің табиғаты туралы білім мазмұнын есіне түсіріп, оқушының сөз тіркесі туралы білетін білімдік мазмұнын жаңа аспектіден қарауына басшылық етіп, олардың сөз тіркесі туралы білімін жүйелеп алуына көмектеседі. Осы ретте оқушының теориялық ойлауын дамыту мақсатымен бірге оқушының тілін дамыту мақсаты да бірігіп, сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының толыққандығы айқындала бастайды. Яғни оқушының теориялық ойлауын дамыту міндеті оқушының тілін дамыту міндетімен біріктіріліп, оқушының жан- жақты дамуына жаңа, үлкен арна жасалады. Бұл жерде сөз тіркесінің өзі тектес басқа тіркес түрлерімен салыстыруы, құрмалас сөйлеммен салыстыруы, сөйлем мүшелері мен сөз тіркесінің байланыстығы, текст туралы ұғымдар берілуі туралы айтып отырмыз. Бұл жұмыстардың барлығы, түптеп келгенде, негізгі обьект- сөз тіркесі синтаксисінің табиғатын неғұрлым терең, неғұрлым айқын танытуға бағытталады. Сөз тіркесін дамыта оқытуда эмпирикалық және теориялық таным деңгейлерінің ерекшеліктері осы 5-9 сыныпта аса ескеріліп, эмпирикалық және теориялық деңгейлерде берілетін білім мазмұндары іріктеледі. Өйткені алдымызға қойылған мақсат- оқушылар сөз тіркесін эмпирикалық және теориялық деңгейлерде бірізділікпен талдай отырып, осы тіл бірлігінің грамматикалық тіл бірлігін айқындауға, тіркес түрлерін ажырата білуге, жай және күрделі сөз тіркестерін тануға, сөздердің байланысу тәсілдеріне, байланыс түрлеріне, құрамына, түрлеріне және синтаксистік байланыстармен синтаксистік қатынастар табиғатына терең назар аударулары керек. Сөз тіркесін тілдің барлық ішкі жүйелерімен (фонетика, лексика, морфология, сөйлем, текст) байланыстара оқыту арқылы пунктуациялық, орфоэпиялық талдаулар жасату арқылы мұғалім оқушының сөз тіркесінің жүйелік-құрылымдық табиғатына мазмұндық талдау жасау дағдыларын қалыптастырады 2, 44. 5-сыныптан бастап, оқушылардың синтаксистік ұғымдарды терең тануы мен синтаксистік ұғымдарды жүйелеуге дағдылануы дамыта оқыту технологиясының міндеті болып саналады. Өйткені, 5-сыныптан бастап оқушылар қазақ тілінің жүйелі курсын оқып- үйрене бастайды. Енді оқушы тілдің ерекше қызметіне ден қойып, бастауыш сыныптарда меңгерген жазудың заңдылықтары мен тілдің заңдылықтарына теориялық тұрғыдан қарауды үйренеді. Дыбыс және оның мағынасы, Сөз және оның мағынасы, Сөз тіркесі және оның мағынасы, Сөйлем, сөйлем түрлері, олардың мағыналары деген тақырыптар енді оқушыға тіл бірліктерінің семантикалық тұрғыдан танылуы қажеттігін айқын көрсетеді. 5-сыныпта фонетиканы оқытудағы басты мақсат – фонеманың сөзбен морфемнің мағынасын ажырататын қызметін таныту. Фонема туралы ұғым қалыптасқан оқушыда жазудың фонематикалық, морфологиялық принциптері туралы түсінік қалыптасуға дайын болады. Жазба жұмыстар мен синтаксистік талдауларды дәстүрлі әдістемеден басқаша етіп түрлендіру және олармен көп жұмыс жасау арқылы оқушыларда жаңа, бұрынғы оқытуда айтылмайтын, тіл жүйесіндегі барлық дерлік бірліктердің, фонемадан бастап, морфема, сөз, сөз тіркесіне шейінгі тіл бірліктерінің, түпкі қызметі- сөйлем құрылымына қатысу екендігі туралы ұғым қалыптасады. Сөйтіп, Тіл – жүйелердің жүйесі екендігіне ғылыми талдаулар арқылы көз жеткізеді 3, 79. Мұндай ұғым жасауда оқушылар жаңа біліміне бұрынғы эмпирикалық білімін тірек етуі үйретіледі. 5-сыныпта фонетика, лексика жүйелерінің сөз тіркесімен байланыстырыла оқытылуына қажетті лингвистикалық және практикалық материалдар дидактикалық қажеттілікпен іріктелінеді. Фонетика тақырыптарын сөз тіркесімен байланыстыруда, дыбыстардың бірізділікпен орналасу арқылы сөз, сөз тіркесі, сөйлем құралуы туралы теориялық топтастырылған ұғымдар жасалуымен бірге, орфоэпиялық нормалардың үйретілуі де дамыта оқытуда үлкен тірек бола алатын жол деп саналады. Лексиканы оқытуда сөз тіркесін байланыстырудың тиімді жолы ретінде біз лексиканың Сөз мағынасы, Синонимдер, Терминдер, Көп мағыналы сөздер, Тұрақты тіркестер тақырыптарына баса назар аудардық. Осы бағытта жасалған жұмыстардың көлемі, негізінен, синонимдерге байланысты болды. Себебі, синоним сөздердің мағыналарының түрлі реңктері, экспрессивтік-эмоционалдық бояулары сан қырлы болып оқушылардың теориялық ұғымдар жасауы мен тіл дамуына мол мүмкіндік бере алады 4, 94. 6-сыныпта морфология жүйесі оқылады. Бұл сыныпта сөз тіркесін морфологиямен байланыстыра оқытуға лингвистикалық материалдар бай әрі жеткілікті. Морфологияны сөз тіркесімен байланыстырыла оқытудың лингвистикалық негіздемесі сөз тіркесінің морфологияға тым жақын екендігі туралы қағидаға сүйенеді, өйткені, сөз тіркесінің жасалуының өзі сөз таптарының синтагмалық қасиеттеріне байланысты. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, одағай, шылау, еліктеу сөздердің барлығы бір- бірімен тіркесімдік қабілеттері жағынан, синтаксистік қызметтері болуы жағынан сөз тіркесін оқытуға үлкен тірек болады. Сөз тіркесін дамыта оқытуды морфологиямен байланыстыруда оқушылардың дәстүрлі білім алу барысына өзгерістер енгізілді. Ол өзгерістер мынадай: дәстүрлі бағдарламада сөз таптарының синтаксистік қызметі тақырыптардың соңғы жағында ғана, сөйлем мүшесі болуы туралы анықтама және мысалдармен беріледі. Ал сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясы жалпы сөз таптарының белгілері туралы жалпы анықтама беруді ұсынып, сол маңызды белгілердің бірі- сөз табының синтаксистік қызметі екндігіне назар аударылады. Сөздің лексикалық, морфологиялық табиғаты лингвистиканың ортақ мәселесі екені белгілі, ал сөзді синтаксема деп танушыларға 4, 84 сүйенетін болсақ, сөздің белгілі бір сөз табына жатқызылуының өзінде оның (сөздің) синтаксистік табиғаты басты орын алып тұрғанына назар аударылмайды. Мысалы, зат есім болса, оның сыны, саны, сапасы болады. Дерексіз зат есімдер мен сын есімдердің (батыр, қорқақ т.б.), тұйық етіс пен зат есімдердің (жүгіру, айту т.б.) айырмашылықтары зат есімнің сын есім арқылы анықталатын синтаксистік қасиетіне сүйене отырып танытылды. Мұның өзі оқушылардың дәстүрлі жүйедегідей, морфология мен синтаксисті айырып танудан сақтандырып, тіл жүйесінің тұтастығын тануға жетелейтін жол деп санады. Зат есімнің ішкі семантикалық түрлерінің өзі олардың түрлі тіркесімдік мүмкіндіктері арқылы тануды қажет етеді (ұл бала, қыз бала т.б.). Ал сөздердің тіркесімі арқылы ғана сын есімнің, сан есімнің табиғаты танытылатыны бағдарлама мен оқулықта айтылмайды (қызыл көйлек, жеті күн т.б.). Сөз таптарының синтаксис болмысы олардың сөз табы болу мүмкіншіліктерін айқындайтын маңызды факторлардың бірі екендігі сөз тіркесін дамыта оқыту бағдарламасында алдыңғы орынға қойылды.Сын есімдердің синкреттік ерекшеліктері, сан есімдердің сөз табы екендігі не еместігі туралы ғылыми көз қарастар оқушыларға ауызша материал түрінде таныстырылуы қажет деп танылды. Есімдіктің тек орынбасар сөз ғана еместігі де, есімдік тек белгілі бір есім сөзді ауыстырушы емес, тұтас абзацтарды да ауыстырып тұратыны тексті оқытумен байланысты түсіндірілді. Етістік сөз табының мүмкіншіліктері мен олардың сөз тіркесін жасау ерекшеліктері зерттеудің лингвистикалық бөлімінде кең талданды. Сол материалдардың дені сөз тіркесін дамыта оқытуда қолданылды. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. А.Байтұрсынов еңбегіндегі синтаксис және сөз тіркесін оқытуға байланысты мәселеге талдау жасау 2. Сөз тіркесін оқытуға қатысты еңбектерге сараптама жасау Әдебиеттер: 1 Ахмет Байтұрсынов. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 21-142 бб. 2 Жұбанов Қ. О формах сочетания слова на казахском языке. – Алматы: Ғылым, 1966. – 50 б. 3 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 16 б. 4. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. – Алматы: Мектеп, 1989. – 4 -68 -75 бб. 5 Ұйықбаев И.Қ және т.б. Қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 65 б. 6 Әлімжанов Д. Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1965. – 66 б. 7 Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. –Алматы: -1969. – 212-260 бб. 8 Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. – Алматы, 2004. – 5 б. 9 Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. – Алматы:Ан арыс, 2009. – 102- бб. 10 Манкееева Ж.А. Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында Жұбанов тағылымы: VI халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2005. – 90-93 бб. 11 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие для студентов высших учебных заведениий. – Москва, 2001. – 30 с. 12 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: Ан Арыс, 2006. – 201-264 бб. №10 Дәріс. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі Мақсаты: Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемнің құрылымдық – мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі. Жай сөйлемнің мағыналық түрлері. Жай сөйлемді талдау. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А.Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау. Сөйлем жасалымындағы сөлем мүшелерінің орын тәртібінің комбинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесі туралы мағлұмат беру Жоспар: 1. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. 2. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі Қазақ тілі білімінде Ахмет Байтұрсынұлының Тіл тағылымы синтаксис саласының негізін қалаған басты еңбек болып саналады. Ахмет Байтұрсынұлының 1992 жылы жазылған Тіл тағылымы – қазақ тілі оқу-ағартуға қатысты еңбектері атты еңбегіндегі сөйлем жүйесі мен түрлері тақырыптарына арналған Тіл-құрал бөлімінде жай сөйлемнің түрлері олардың қызметі туралы жазылған. Ахмет Байтұрсынов ең бірінші сөйлем жүйесіне тоқталып, сөйлем дегеніміз – сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой, сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады деп ереже берген [1,276]. Осы бөлімде Ахмет Байтұрсынов жалаң және жайылма сөйлемдерге анықтама берген.Бұл анықтама қазіргі мектепте оқытылып келе жатқан ережеге сәйкес, яғни бастауышы мен баяндауышы бар, екі мүшелі ғана сөйлем жалаң сөйлем деп аталады деген. Одан кейін бастауыш пен баяндауышты тұрлаулы мүшелер деп айтып кетіп, одан басқа мүшелер қатысқан сөйлемді жайылма сөйлем деп түйген. Ахмет Байтұрсынов оларды 2 бөлімінің сөйлем түрлері атты тарауында жалпы түрлері деп тақырып қойып тоқталып кеткен. Жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне: болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма деп 6 типке бөлген [1, 296]. Болымды сөйлемді не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем болымды сөйлем деп атаған. Мысалы: Үлкен бастар, кіші қостар, деген мысалда іс-әрекеттің іске асатының айтып отыр, ал қазіргі қазақ тілінде мұндай жай сөйлемнің түрлері жоқ, оны біз етістіктің болымсыз және болымды түріне қарай ажыратамыз. Ал болымсыз сөйлемді не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады деген. Құдайберген Жұбанов жай сөйлемдер туралы зерттеген. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер кітабында Құдайберген Жұбанов сағат санына бөліп ереже беріп кеткен. 7-сыныпқа арналған Синтаксистік программы деген бөлімге 84 сағат бөліп, соның ішінде 18 сағатын жай сөйлемге арнаған. Бұл зерттеуде ғалым жай сөйлемге берілген тақырыптарды бөліп, қарастырған [2,390]. ІІ бөлім Сөйлем жүйесінің бастауыш білім деп аталып параграфтармен тақырыптар берілген, соның ішінде сөйлемнің сазына ереже беріліп, сөйлем түрлі сазбен айтылады. Ахмет Байтұрсынұлы сөйлемдерді айтылу түрлеріне қарай 1) сұраулы сөйлем, 2) лепті сөйлем, 3) тілекті сөйлем, 4) жай сөйлем деп төртке бөлсе, Құдайберген Жұбанов қандай сазбен айтылатынына қарай сөйлемді үш түрге бөлген. 1) хабар сазды сөйлем. 2) сұрау сазды сөйлем, 3) леп сазды сөйлем деп. Соның ішінде хабар сазды сөйлем болған, болып жатқан, немесе болашақ оқиғалардың жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Жай сөйлем түрлері Құдайберген Жұбановтың пікірінше, §7. Сөйлем мүшелері деген тақырыпта тек қана жалаң мен жайылма және толық сөйлем мен олқы сөйлем деп қарастырған [2,157]. Жалаң сөйлемге негізгі мүшелер ғана (бастауыш пен баяндауыш) бар, айқындауыш мүшелері жоқ сөйлем деп ереже берген. Сонымен қатар С.Аманжолов жалаң және жайылма сөйлемдерді жай сөйлемнің құрылымдық типтері емес, осы сөйлемдерді ішінен хабарлы, сұраулы, лепті, атаулы деп қарастырған. Сөйлемдердің түрлерін 2 бөлген: 1. Жай, құрмалас, 2. Жалаң, жайылма. Ал үйретіп жүрген мектеп бағдарламасында жалаң және жайылма, толымды, толымсыз, жақты, жақсыз және атаулы сөйлемдер жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне жатқызамыз. Соңғының өзі толымды, толымсыз болып әуелі екіге бөлінеді де, жақты, жақсыз деп тағы екіге бөлінеді. Бұлай бөлунішілік, жоғарыда біз айттық, таза формалды бөлу. Жалаң сөйлем ойды мейлінше, үнемі толық бере алмайды, біз оған толық қанағаттана қоймаймыз. Бұл қанағаттандырмағаннан кейін, жайылма сөйлемге, оннан кейін құрмаласқа көшіп отырмыз. Немесе, қатар бірнеше жалаң сөйлем қолданамыз. Кейбір пікірге, анықтамаға байланысты айтылған ойды жалаң сөйлем қанағаттандыра алады. Жалаң сөйлем қазіргі ұғымды екі сөзден құралады (бастауыш, баяндауыш). Бастауыш еңбек бөлінісі шыққанға дейін шықпаған, өте кеш шыққан. Олай болса, алғашқы жалаң сөйлем бір-ақ сөзден құралған. Егер бастауыш пен баяндауыштың үстіне басқа сөйлем мүшесі қосылса, жайылма сөйлем болып кетеді. Ал жалаң сөйлемге шылау қосылса, жайылма сөйлемге айналмайды, жалаң күйінде қалады [3, 163.] Толымсыз сөйлем мен жақсыз сөйлемге тоқталғаннан кейін Жай сөйлем түрлері атты бөлімінде атаулы сөйлем туралы жазған. С.Аманжоловтың пікірінше, атаулы сөйлем шығу (генетика) жағынан бірінші пайда болған деп қарастырған. Н.Сауранбаевтың 1954 жылы Алматы Қазақ ССР Ғылым академиясы баспасынан шыққан Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне тоқталып ереже беріп кеткен. Жақсы талданған, мысалдар нақты салыстырмалы түрде берілген. ІІІ. Сөйлем және оның тұрлаулы мүшелері атты бөлімнің ішінде жай сөйлемнің түрлерінен жалаң және жайылма сөйлемдерге жеке тоқталған. Ал VІІІ. бөлімді Жай сөйлемнің түрлері деп алып, ішінде жақты, жақсыз, толымды, толымсыз және атаулы сөйлемдерге тоқталып кеткен. Жалаң және жайылма сөйлемдерге берген ережелері қазірге оқытып жүрген ережемен сәйкес. С.Аманжоловпен салыстырсақ, Н.Сауранбаев жалаң және жайылма сөйлем түрлерін жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне жатқызып, бастауыш пен баяндауыштан (не оның бірінен) құралған сөйлемді жалаң сөйлем деп ереже берген [4, 410]. Ал бастауыш, баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлемді жайылма сөйлем делінген. Н.Сауранбаев толымды және толымсыз сөйлемдерге ереже берген. Зертеушінің пайымдауынша, толымды сөйлем ойға қатысты мүшелері түгел айтылған сөйлемді толымды сөйлем деп атайды [4,502]. Н.Сауранбаевтың ереже, мысалдары тура М.Балақаевтың ережелерімен сәйкес келеді. Ал толымсыз сөйлемге ойға қатысты мүшелері түгел айтылмаған олқы сөйлемдерді толымсыз сөйлем деп ереже берген [4,503]. Н.Сауранбаев атаулы сөйлемге де ереже беріп, талдаған. Бірқатар сөйлемдер сараланған бастауыш пен баяндауыштан құралмай, тек бастауыш ыңғайындағы сөзден, сөз тіркестерінен құралады. Ж.А.Жақыповтың Қарағанды ҚарМУ баспасынан шаққан Сөйлеу синтаксисінің сипаттары еңбегінде толымсыз сөйлемдер толығымен талданып зерттелген. Тіл білімінде толымды және толымсыз сөйлемдерді белгілі бір тиісті сөйлем мүшесінің я мүшелерінің қатысу-қатыспауына байланысты ажыратып жүр. Сондықтан Ж.А.Жақыповтың пікірінше, мүшеленбейтін сөйлемдерді (сөз-сөйлем, атаулы сөйлем т.б) толымды-толымсыз деп бөлуге келмейді. Толымды және толымсыз болып келетін сөйлемдер – бірқұрамды және екіқұрамды сөйлемдер [8, 60] Сөйлемде ойға қатысты мүшенің қатысып тұрғанын, қатыспай тұрғанын айқындау қиын, бұл көбіне дерексіздікке әкеп соғады. Өйткені контекстен тыс тұрған сөйлем толымды, толымсыз екені белгісіз болады. Осы тұрғыдан алғанда, біз толымды сөйлем деген ұғымның өзін шартты, салыстырмалы деп санаймыз. Ж.А.Жақыпов өз еңбегінде толымсыз сөйлемге толық талдау жасап, оның жасалу жолдарын көрсеткен. Ж.Жақыповтың пікірінше, толымсыз сөйлемдердегі тиісті мүшенің я мүшелердің қатыспай тұруының екі себебі бар: контекст және ситуация. Басқаша айтқанда, түсіп қалған мүшені контекст немесе ситуация арқылы тауып қоя аламыз [8,61]. М.Балақаевтың 2007 жылы Астана: Ер-Дәулет баспасынан жарық көрген Қазіргі қазақ тілі кітабында Жай сөйлем синтаксисі тақырыбында сөйлемнің құрамына өте жақсы тоқталған. Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай, оның қай сөз екенін баяндауышпен ұластыра, атау арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем болады. Жай сөйлем синтаксисінің жеке сала болып қалыптасуына Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, т.б. еңбектері жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне байланысты практикалық және теориялық маңыздылығын көрсетіп берді. Бұл зерттеулер жай сөйлемнің құрылымдық типтерінің жасалуын, оқытылуын айқындады. Жалаң және жайылма сөйлемдерді оқытқанда қайталау, жинақтау, салыстыру әдістерін қарастырдық Жақты, жақсыз сөйлемдерге арналған тірек-сызбаларға сүйеніп, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және жақсыз сөйлемнің баяндауышының формаларын таныту болады. Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінің ең басты мәселесі – ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің жаңа ғылыми-педагогикалық технологияларын меңгеруін қамтамасыз ету. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Мектеп оқулықтарындағы жай сөйлем синтаксисінің оқытылу барысына зерттеу жүргізіңіз 2. Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін оқыту Әдебиеттер: 1 А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы – қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері. -Алматы: Ана тілі, 1992. 154-300бет. 2 Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: Ғалым: 1999. 152- 390 бет. 3 С.Аманжолов. Қазақ әдеби жөніндегі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы: Санат, 1994. 163-173бет. 4 Н.Сауранбаев. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1954. 410-503бет. 5 Т.Қордабаев. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: Санат. 1995. 6-8бет. 6Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет. 7 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет. 8 Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. 60-91бет. 9 Р.С.Әміров.Жай сөйлем синтаксисі. -Алматы: Мектеп, 1983.82-95бет. 10 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп, 1965. 24-207бет. 11 Х.Арғынов. Қазақ тілі методикасының синтаксисі негіздері. -Алматы: 1969. 197-206бет. 12 И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 13Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет. 14 Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. –Астана: Елорда,- 2002. 15 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет. 16 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет. 17 Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Ж.Дәулетбекова.–Алматы: Атамұра.- 2002ж. 18-19бет. 20 Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі (8 сынып) Автореферат. Алматы: -2006. 16-20бет. 21 Жай сөйлемді оқыту мәселесінің зерттелу жайы. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №8. 20-22бет. №11 Дәріс. Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі Мақсаты: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері. Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту. Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі. Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері. Мәтін туралы ұғымды қалыптастыру әдістемесі. Мәтіннің негізгі белгілері анықтаудағы логикалық оператциялар және оларды оқушыларға меңгерту. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету. Жоспар: 1. Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік 2. Салалас құрмалас сөйлемді оқыту 3. Сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту 4. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. 5. Мәтінді талдау әдістемесі. Құрмалас сөйлемді оқыту барысында оқушыға салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластың ұқсастықтары мн айырмашылықтарын салыстыра отырып түсіндірген тиімді. Салалас пен сабақтас сөйлемнің бір-бірінен айырмашылығы оның баяндауыш формасында екендігі мысалдар арқылы түсіндіріледі. Алынған сөйлемді бір-біріне айналдыру арқылы тереңірек түсіндірген жөн. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығы оның күрделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сөйлемді мысал ретігнде алып, салыстырған жөн. Кейбір құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемнен қысқа болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сөйлемдердің ұзақ болып кездесетінін де айтып өту қажет. Ол үщін мынандай сөйлемдерді мылалға келтіруге болады: 1. Дәл осы сәтте Мағаш пен Кәкітай Дәрменді көріп күле жөнелісті 2. Адамның іші қандай болса, іші де сондай. Осындағы бірінші сөйлем жай сөйлем де, екіншісі сабақтас құрмалас сөйлем болып тұрғанын оқушыға жан-жақты түсіндірі қажет. оқушылардың құрмалас сөйлем туралы қалай түсінгегін байқау үшін, төрт-бес жалғаулықты, үш-төрт жалғаулықсыз құрмалас сөйлем тауып жазып келуді тапсырған жөн Құрмалас сөйлемді оқытқанда оның тыныс белгілерніе де назар аударылады. Мектепте синтаксисті оқытқанда мынандай міндеттер қойылады: Синтаксистік ережелер мен заңдылықтардың негізінде оқушыға тілдің синтаксистік құрлысы туралы жүйелі білім қалыптастыру; Тілдің синтаксистік нормасы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру; Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту; Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай игеруіне негіз жасау; Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту. Мәтінді оқыту Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыстың бір түрі – кітаппен жұмыс, яғни кітаптағы жаттығулармен және мәтінмен жұмыс. Мұғалім берілген ертек не әңгімені өте мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуы керек. Өлеңді, не әңгімені оқығанда әр сөзге дұрыс екпін түсіріп, тыныс белгілеріне тоқталып, дұрыс оқу дағдысын бірінші күннен бастап сақтауға тиіс. Мәтінмен жұмыс – сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар: 1. Дыбыстармен жұмыс. 2. Сөздіктермен жұмыс. 3. Сөздік қорларын жетілдіру. 4. Тіл дамыту. 5. Ережемен жұмыс 6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру. Осы тұрғыдан келгенде мәтінді меңгертуде сөздің жұмысының рөлі улкен. 1. Төл дыбыстарымыз бар сөздерді оқытушы дауыстап өзі оқып, сонан қайталау керек. 2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек. 3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек. 4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды уйрету керек. 5. Мәтінге байланысты сұрақ қойғызып, жауап алу керек. Мәтінді меңгертуде осындай амал тәсілдерді қолданған тиімді. Мәтін оқылып болған соң, ондағы әр сөзді оқушылардан қалай түсінгеніне көңіл бөлу керек. Түсінбеген сөздерін мұғалім өзі қосымша түсіндіріп, әр сөздің мағынасына тоқталу керек. Мәтінде кездесетін сөздер мен сөз тіркестеріне де айрықша мән беру қажет. Біз оқытып жүрген оқулықта тақырыпқа сай мәтіндер көп. Оқулықтары мәтіндердің күрделігі сол мәтінмен жұмыс істейтін оқушылардың білім деңгейіне байланысты болу керек. Мәтінді оқытудың мынадай түрлері бар: 1) Дауыстап оқу: бұл әдісті жүргізе отырып, оқушының сөйлеу элементтерін меңгергендерін байқауға болады. Дауыстап оқытудың тағы бір тиімділігі мынада: оқушылар бірінің қатесін бірі естіп және оны түзетеді. 2) Іштей оқу. Бұл жұмыстың мақсаты оқушылардың шапшаң оқу дәрежесін анықтау. Мысалы: мұғалім оқушыларға іштей оқу үшін бір мәтін беріп, қай жерге келгенде кітаптарын жауып, мұғалімге бітіргенін юайқатады. Осыған қарап ұстаз олардың оқу шапшаңдықтарынан мөлшерін белгілеп отырады. 3) араласып немесе кезектеп оқу. 4) буынға бөліп оқу. 5) мәнерлеп оқу. 6) Сөйлемді мағынасына, айтылуына қарай дауыс ырғағымен оқу. Сабақта бірімен мәтінді тек оқытып қана қоймай, сол мәтіннің тәрбиелік мәніне байланысты мақал-мәтелдер, өлеңдер, қанатты сөздер алып, қосымша дәптермен жұмыс жүргіземін. Одан басқа, оқушылардың назарын сол мәтіннің авторына аударады. Мысалы: бүгінгі сендердің қызығып тыңдаған әңгімелерді кім жазған екен? Ол жазушыны естеріңе сақтадыңдар ма? Автордың қандай туындыларын білесіңдер? Кітабын тағы оқығыларың келеді ме?-деген сұрақтар қойылады. Сонымен бірге ол автор туралы буклет, реферат, хронологиялық таблица, сөзжұмбақ жасаймыз. Егер ол автор ақын немесе композитор болса, ол кісінің өлеңдері мен әндерін жаттаймыз, күй табақтар, қара сөздер, поэмалар, термелер бар аудиокассеталар тыңдаймыз, берілген оқиғаға байланысты оқушылар өз ойларын суреттер арқылы да жеткізеді. Әр мәтінге байланысты портреттер, суреттер, дидактикалық материалдар қолданамын. Мысалы: қазақ халқының ғұламаларына байланысты портреттер, бес арысқа арналған папкалар, қазақ батырлары т.б. Оқушыны қызықтыратын мәтіндер таңдау, оқушылық қызығушылығын есепке алу, жұмыста қазақша сөйлеуге, жаттығуға бағыттау, оны ұйымдастыруда мұғалімнің рөлі ерекше. Мұғалім сабақта әр түрлі әдіс-тәсідерді пайдалана білу керек. Ол негізгі әдістер: әңгімелесу, көрнекілік, техникалық құралдар қолдану, жұмысты қазақша сөйлесу түрінде жүргізу, оқушының танымдық мәніндегі тапсырмаларды орындауы арқылы білімқуушылығын, өз бетімен шығармашылық жұмыс істеуіне жағдай жасау, қазақша жазу, дұрыс сөйлеу дағдысын қалыптастыру, қазақша білімін конкурстарда, конференцияларды, олимпиадаларда көрсетуге жағдай жасау керек. Осындай жұмыс түрлерін жүргізу кезінде оқушылардың ой-өрісін дамытуға, терең білім алуларына мүмкіндік туады. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз 2. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. 3. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету. Әдебиеттер: 2 Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: Ғалым: 1999. 152- 390 бет. 3 С.Аманжолов. Қазақ әдеби жөніндегі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы: Санат, 1994. 163-173бет. 4 Н.Сауранбаев. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1954. 410-503бет. 5 Т.Қордабаев. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: Санат. 1995. 6-8бет. 6Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет. 7 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет. 8 Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. 60-91бет. 9 Р.С.Әміров.Жай сөйлем синтаксисі. -Алматы: Мектеп, 1983.82-95бет. 10 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп, 1965. 24-207бет. 11 Х.Арғынов. Қазақ тілі методикасының синтаксисі негіздері. -Алматы: 1969. 197-206бет. 12 И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 13Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет. 14 Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. –Астана: Елорда,- 2002. 15 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет. 16 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет №12 Дәріс. Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі Мақсаты: Орфографияны оқытудың ғылыми – парктикалық маңызы, міндеттері, ұстанымдары. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі. Орфографиялық талдау. Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндттері. Пунктуацияны оқытудың мазмұны, кезеңдері, ұстанымдары. Пунктуация және синтаксис. Пунктуация және мәнерлеп оқу, интонация. Пунктуациялық дағдыларды қалыптастырудың негіздері. Пунктуациялық ережелерді оқыту, пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері. Жоспар: 1. Орфографияны оқытудың ғылыми – парктикалық маңызы, міндеттері, ұстанымдары. Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндттері 2. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. 3. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі. 4. Орфографиялық талдау. 5. Пунктуация және синтаксис. 6. Пунктуация және мәнерлеп оқу, интонация. 7. Пунктуациялық ережелерді оқыту, пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері. Орфография мен орфоэпияның бір-бірімен байланыстылығымен бірге олардың өзара айырмашылығын жете түсіну үшін оқушы фонетиканы жетік білудің маңызы зор. Мұғалім оқушылардың фонетика саласынан алған білімдерін сабақта сұрақ-жауап әдісі арқылы еситеріне түсіруге болады. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың классификациясын таблица түрінде жазып шығуларын талап ету арқылы, төменгі сыныптарда өткен материалдарын еске түсіріп бекітеді. Дыбыс пен әріптің өзара айырмашылығын, дыбыстың тілдегі сөз құрайтын фонема, ал әріптің солардың таңбасы екендігін түсіндіргеннен соң, графика, шартты таңбаның қалай болса солай емес белгілі бір қағидаға сүйеніп жазылатынын айтады. Тілдегі сөздердің жазылу нормалары үш түрлі принципке негізделіп жазылатынын оқушыларға кестені пайдалана отырып түсіндірген жақсы нәтиже береді. Қазақ орфографиясының принциптері Фонетикалық принцип Морфологиялық принцип Дәстүрлі-тарихи принцип Бүгін (бұл күн) Белбеу (белдің бауы) Жаздыгүні (жаздың күні) Жұмысшы (жұмашшы) Түнгі (түңгі) Хал, хабар, халайық бейкүнә Орфография мен орфоэпиядан өткен білімдерін бекіту ретінде оқушыларға жеке өздік жұмыстарын жасатқызу оларды өз бетінше жұмыс жасауға төселдіреді Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндеттері 2. Пунктуация оқытудың мазмұны, кезеңдерң, ұстанымдары 3. Орфографиялық дағдыларды қалыптастырудағы орфографиялық сөздіктердің маңызы Әдебиеттер: 1. Мұсабекова Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А.Мектеп, 1959 2. Ұйықбаев И.Қ және т.б. Қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 65 б. 3. Әлімжанов Д. Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1965. – 66 б. 4. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. –Алматы: -1969. – 212-260 бб. №13 Дәріс. Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі Мақсаты: Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұндық – құрылымдық жүйесі, тілдің ғылыми курсын оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту – оқушылардың тілден теориялық деңгейде білім алуының жемісі екендігі. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша жұмыс түрлері. Мазмұндама, шығарма жазу әдістемелері. Тіл мәдениеті бағыттағы жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі. Дұрыс сөйлеу мен жақсы сөйлеу ұғымдарын талдау. Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастыру. Мектепте стилистиканы оқытудың мазмұны, мақсаты, міндеттері. Стил және стилистика туралы ұғымдарды қалыптастыру жолдары. Жоспар: 1. Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. 2. Мазмұндама, шығарма жазу әдістемелері. 3. Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастыру 4. Мектепте стилистиканы оқытудың мазмұны, мақсаты, міндеттері. 5. Стиль және стилистика туралы ұғымдарды қалыптастыру жолдары. Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі максаты - дүрыс, сауатты жазып, оқушының ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стилистикалык жағынан дүрыс сөйлем құрап, жүйелі сөйлеуге үйрету. Тіл дамыту жұмысы, негізінен төрт бағытта жүргізілген: бірі - мәдени әдеби сөйлей білу нормаларына үйрету, яғни орфографиялық дағдыны меңгерте отырып, окушыға мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру. Екіншіден, лексикалық жүмыстары жүргізу арқылы оқушының сөздік қорын байыту, тілдің лексика жэне фразеология бөлімдерінен кеңірек білім беру көзделеді. Үшіншіден, жаңа сөздер үйрету, сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын формаларды меңгерту арқылы сөз бен сөздердің байланысын, сөйлем қүратып үйрету, сөйлемнің қүрылысын білдіру арқылы синтаксистік лексикадан білім бері. Төртіншіден, оқушының ойын жазбаша дұрыс, сауатты жаза, әрі сөйлей білуге үйрету мақсат етіледі Дидактикалық принциптер эр пәнді оқыту әдістемесінің, оның ішінде казак тілін әдістемесінің теориялық негізі болып саналады. Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жүмысы дидактикалық принциптерге негізделе жүргізіледі. 1. Сөйлеу мен ойлаудың бірлігі принципі арқылы оқушы тіл мен ойлау бір-бірімен байланыста екенін үғады. Тілсіз ойлаудың болмайтынын, әрбір ой тіл арқылы ғана көрінетінің, яғни сөйлеуді ойлаудан бөліп алудың мүмкін еместігін түсіндіреді. Бүл принцип арқьшы оқуышының ойлау әрекетін дамыта отырып түрлі ой қорытындыларын жасай білу дағдылары қалыптастырылады, яғни бір нәрсені екінші затпен салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау, жүйелеу, белгілі затты белгісізбен салыстыру, түрлі ойлау әрекеттерін үйрену нәтижесінде ой арқылы білім жүйелерін меңгереді. Мүгалім бүл принципті негізге ала отырып қазақ тілінің бағдарламалық материалдарын мұкият қарастырып, эр тақырыпты оқытуға байланысты түрлі тапеырмалар беріп, оны оқушы қалай орындады, одан қандай қорытынды шығарды, ол тапсырманы, жаттығуды орындауда неге сүйенеді, кандай ойлау әрекеттерін жасады деген мэселелерге көңіл бөледі. Сондай-ақ принципті іске асыруды екінші басты мәселе - оқушылардың орфографиялық ережелерін саналы меңгеруін қалыптастырып, дұрыс сөйлей білуге, сауатты, қатесіз жазу дағдысын беру. Мысалы, орфография мен орфоэпияга қатысты ережелер, дәлірек айтқанда айгылуы мен жазылуы түрліше келетін сөздер бар. Осы тәрізді сөздерден оқушылар жүмыстарында көп қате жібереді. Осындай сөздерді қатесіз жазу үшін түрлі ойлау әрекеттері іске асырылады. Тіл дамыту жүмысының бүл принципінің маңызы зор. 2. Тіл дамыту жүмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір- бірімен байланыстылық принципі де басты орын алады. Адам бір-бірімен сөйлеу арқылы тікелей қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу тілі аркылы адам екінші адамның сөзін естиді, тындайды, онымен пікір алысады. Адам осынадай сөйлесу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік күралдарын пайдаланады. Мысалы, мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ерекше үнмен, ырғақпен айту, ымдау, тагы басқа әрекеттер арқылы сөйлеу процесінде екінші адамға ойын жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланган мүшелерін, құрамалыс сөйлем түрлерін үнемі қолдана бермейді. Жазбаша сөйлеу - графикалық жазу таңбалары арқылы іске асады. Жазбаша сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлеммен де, қүрмалас сөйлеммен де бере алады. Жазбаша сөйлеу тілінде белгілі жүйелі байланыс болады. Адам сөйлеммен ойын жүйелі беруде тілдегі түрлі жалгау, жүрнақ, түрлі тыныс белгілерін (нүкте, үтір, қос нүкте, сызықша, тырнақша, леп белігісі, сүрау белгісі т.б.), синоним, омоним, теңеу, салыстыру сияқты тілдік кұралдары пайдаланады. Ауызекі сөйлеу тілін жаксы меңгерген, оған жаттыққан окушы ойын жазбаша да дүрыс эрі жүйелі бере алады. Бүл екі процесс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралганда, жүргізілгенде гана дүрыс нэтиже бере алады. 3. Тіл дамыту жүмысын грамматика, орфография, пунктуация жэне әдебиетпен байланыстыра жүргізу принципі де ерекше орын алады. Окушыньщ ауызша жэне жазбаша түрін дүрыс дамытуда грамматикалық ережелерді жақсы білудің, тыныс белгілерін дүрыс қоюдың, көркем әдебиетті коп оқудың үлкен мәні бар. Мұғалім қазақ тілі сабақтарында үйретілген ережеге сай түрлі жаттыгу жүмыстарын орындатып, тыныс белгілерін дүрыс қоя білдірудің жолдарын көрсетіп, көркем эдебиетті көп оқуға бағыт беріп, оның үлгісін көрсетіп отыруды қажет етеді. 4. Тіл дамьггу жұмысын стилистикамен байланысты жүргізу принципі де басты орын алады. Стилистикамен жүмыс грамматиканы, лексиканы, фонетиканы оқытумен тығыз байланысты жүргізіледі. Стильдін түрлерін жақсы меңгерген оқушы тілдің морфологиялық қүрылысын, яғни сөздердің мағынасьгаа, түлгасына және синтаксистік қызметтеріндегі өзіндік ерекшеліктерді ажыратып, күрделі сөз тіркесінің қүрамын негізгі және көмекші сөздер, олардың өзара байланысын ажырату, жазуы қиын орфографиялық ережелерді меңгертіп, дүрыс, сауатты жазуға дағдыланады Тіл дамыту –ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының бірі. Оның күрделі болуының себебі, бала тілін дамыту міндетін жүзеге асырушы мектепте жүргізілетін пәндер қазақ тілі мен әдебиетке ғана болмай , оның сөйлеу әрекетіне де тікелей тәуелді. Дидактикалық принциптер әр пәнді оқыту әдістемесінің теориялық негізі болып саналады. Қазақ тілін оқытумен байланысты тіл дамыту жұмысы да мынадай дидактикалық принциптерге негізделе жүргізіледі. 1.Сөйлеу мен ойлаудың бірлігі принципі арқылы оқушы тілмен ойлау бір-бірімен байланыста екендігін ұғады. Тілсіз ойлаудың болмайтындығы, әрбір ой тіл арқылы ғана көрінетіндігін, яғни сөйлеуді ойлаудан бөліп алудың мүмкін еместігін түсінеді. Бұл принцип арқылы оқушының ойлау әрекетін дамыта отырып, түрлі ой қортындыларын жасай білу дағдыларын қалыптастырылады. Яғни, бір нәрсені екінші затпен салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау, жүйелеу, белгілі затты белгісізбен салыстыру тағы да басқа түрлі ойлау әрекетін үйренудің нәтижесінде ой арқылы білім жүйелерін меңгереді. Мұғалім бұл принциптерді негізге ала отырып, қазақ тілінің бағдарламалық материалдарын мұқият қарастырып, әр тақырыпты оқытумен байланысты түрлі тапсырмалар беріп, оны оқушы қалай орындады, одан қандай қорынтынды шығарады, ол тапсырманы, жаттығуды орындауда неге сүйенеді, қандай ойлау әрекеттерін жасады деген мәселерге көңіл бөлінеді. Сондай-ақ, бұл принципті іске асыруда екінші басты мәселе –оқушылардың орфографиялық ережелерді саналы меңгерудін қалыптастырып, дұрыс сөйлей білуге, сауатты, қатесіз жазуда дағды беру. Мысалы, орфография мен орфоэпияға қатысты ережелерді, дәлірек айқанда, айтылумен жазылуы түрліше келетін сөздер бар. 2. Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір- бірімен байланыстылық принципі де басты орын алады. Адам бірімен –бірі сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін есиді, тыңдайды, әрі оны –пікір алысып сөйлеседі. Адам осындай сөйлесу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланады. Мысалы, мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсіелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ерекше үнмен, ырғақпен айту, ымдау тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу процесінде екінші бір адамға ойын жеткізеді. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде жиі қолданылатын жазу жұмыстарының бірі – мазмұндама. Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол қабылдағандарын қайта жаңғыртуға тиіс және естерінде қалған мәліметтерді өз сөздерімен жазып беруге дағдыланады, сөз тіркесін құру, сөйлем құрау шеберлігіне жаттығады. Мазмұндама жазу арқылы бірқатар сөз тіркестері мен сөйлемдер, бейнелі сөздер оқушының есінде қалады, оқылған мәтінді қайта жаңғырту үшін, сөздер мен сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыруға жаттығады Мәтін мазмұнын айтып бергенде, оқушылар мұғалімнің баяндағанын қайталап қоймай, мәтін мазмұнын өз беттерінше меңгеріп, өз сөздерімен құрастыру талап етіледі. Атап айтқанда, оқушы жазған мазмұндама мәтініне мынадай талап қойылуы тиіс: 1. оқушының өз ойы болуы; 2. өз жанынан қосымша оқиға қосуы 3. өздігінен қорытынды жасауы; 4. мәтін формасын өзгерте мазмұндау, яғни I жақ, осы шақ формасындағы мєтінді, III жақ, өткен шақ формасында немесе керісінше мазмұндауы; 5. қысқарта мазмұндау, яғни, берілген мәтіннің тек түйінді, негізгі мәселелерін ғана мазмұндау, қажетсіз деп табылған детальдарды қысқартуы; 6. кеңейте мазмұндау, яғни мәтін мазмұнына байланысты дәйексөз (цитата) және эпиграф келтіре отырып мазмұндауы; 7. берілген мәтін мазмұнына лайықты ой қорытындысын жасауы. Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалды орынды қолдана білуге, жазбаша сөйлеудің ерекшелігін, мәтіннің синтаксистік құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игі ықпал етеді. Осындай білім дағдыларын қалыптастыруда методистер Бегман Ысқақ және Эльмира Оразбаева мазмұндаманың мынандай түрлерін ұсынады: 1. Дайын мәтін бойынша мазмұндама; 2. Сурет бойынша мазмұндама; 3. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама Дайын мәтін бойынша мазмұндаманың өзін бірнеше түрге бөлуге болады: 1. Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау; 2. Мәтіннің мазмұнын сақтап, бірақ баяндалу формасын өзгерту; 3. Қысқарта баяндау; 4. Толықтырып мазмұндау. Шығарма – оқушының туған халқының әдебиетінен алған білімін өз ойымен, дүниетанымдық көзқарасымен еркін ұштастыра отырып, баяндайтын шығармашылық төл еңбегі. Оқушының көркем шығарманы өзіндік ой-пікірі, көзқарасы тұрғысында терең талдап пайымдауы, көркем тілмен әсерлі, жүйелі баяндалуы талап етіледі. Оқушы тапсырманы өзі орындауы керек. Оқушының ойланып, нақты нәтижеге жетуін қадағалау – мұғалімнің басты міндеті. Жазба жұмысынан оқушының ой өрісі, білімі, сауаты көрініп отырады. Ауызша жауапта оқушы білімін толық көрсете алмауы мүмкін, ал жазба жұмыстың ішіндегі ең бір толыққанды, оқушы білімінің нәтижесін толық тексеруге мүмкіндік беретіні шығарма жұмысы. Шығарма түрлеріне келетін болсақ, олар: еркін шығарма, оқушының іс-әрекетіне байланысты шығарма, өнер саласына байланысты шығарма, сурет, фильм (диафильм), экскурсия бойынша шығарма, оқыған, естіген әңгімелеріне байланысты шығармалар. Оқушылардың шығарма жазуында төмендегідей міндеттер туындайды: 1. Оқушының ойлау қабілетін арттыру; 2. Ана тілінде сөйлеп, жаза білуге жаттықтыру; 3. Ақын – жазушылардың шығармаларын білу; 4. Оқыға – білгенін шығарма жұмысына пайдалана алу; 5. Сауатты жазуы, келген ойды дәл бере білуге үйрету; 6. Оймен жұмыс істей отырып, оны басқара білу; 7. Келген ой толқынын іркіп, келесі ойға жол бере білу; 8. Цитаттарды (дәйектеме сөз) келтіре білу; 9. Бөлімдердің арасындағы байланысты сақтау. Шығарма жазуға қойылатын негізгі талаптар: 1. Тақырыпты толық аша білу; 2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көпсөзділікке жол бермеу; 3. Шығармада сөз болған жайды оқушының басқаларға түсінікті болатындай орамды тілмен, аз сөзге көп мағына сыйғыза баяндауы; 4. Шығарманың бөлімдерінің негізгі ой арқылы шебер байланысуы; 5. Шығармада жазушының өмірбаянына, жазылу тарихына, тарихи оқиғаларға, кейіпкерлерге қатысты қателіктер жіберілмеуі керек; 6. Оқушының шығармада сын мақалалардан, әдебиеттану еңбектерінен шағын үзінділерді қисынымен қолдануы, оның терең білімін танытады; 7. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасай білу. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері 2. Тіл мәдениеті және оны оқыту Әдебиеттер: 1. Оразбаева Ф., Жанабілова. Шығармашылық тапсырмалар арқылы тіл дамыту жұмыстары. (6-7сынып) А., 2004 2. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. А., санат, 1994 №14 Дәріс. Диктант жүргізу. Диктантты жүргізу әдістемесі Мақсаты: Диктант жүргізу, оған қойылатын талаптар, жаздыру техникасы жайлы және диктант түрлері туралы мағлұмат беру. Диктанттың оқушы сауаттылығын арттыруда, тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде алатын орнын көрсету Жоспар: 1. Диктант жүргізуге қойылатын талаптар 2. Диктантты жаздыру техникасы 3. Диктант түрлері Диктантты жаздыруға қойылатын талаптар Мұғалімнің тексті үйде алдын-ала тағы бір қарап шығуы, әсіресе, сабақ жоспарын жасау кезінде аса қажет деп есептеледі. Сабақ жоспары демекші, диктантқа жоспар жасамайтын мұғалімдер де кездеседі. Жасағандары болса, диктанттың атын, өтетін күнін, айын, сыныпты жазумен ғана шектеледі. Ең алдымен, мәтінді оқу кезеңінде көлденең сөз, сұрақ болмауға тиіс. Жазу кезінде бірлі – жарым қалып қойған оқушы болса, ол мұғалімнің ісі. Ал кейде, оқушылар тарапынан бір қажетті сұрақ бола қалса, жаздырып жатқан кезекті сөйлемді оқушылар түгел жазып біткеннен кейін қойылу керек. Диктант мәтінін жаздыру үстінде, диктант мәтінінен сыртқары кездесуі ықтимал көлденең сөздердің көлемі, мазмұны, шамасы оқушыларға алдын ала белгілі болуға тиіс. Мәтінді жаздыру үстінде мұғалім тарапынан оқушыларға айтылатын ескертпе түріндегі сөздерді жиі пайдалануға болмайды. Ерекше бір күрделі, қиын сөйлемдерді жаздыру ретінде ғана емес, бар ынта, зейіні диктант мәтінін жазуда болып отырғанда, қапелімде мәтін арасына көлденең сөздің кіруі оқушыларды аз да болса, алаңдатады, зейінін бөледі. Екіншіден, өзі жазып үлгіре алмай отырған кейбір балалар жаңағыдай сөздерді (көлденең) ажырата алмай, мәтінмен бірге жазып қояды. Мәтінді оқуда басты талап – тілдің орфографиялық заңдылығын сақтау болып табылады. Мәтін оқылып болғаннан кейін, оқушылардың өздерін қатыстыра отырып, жазылуы қиын сөздерді, бейтаныс сөздерді анықтау керек. Егер мәтінде ондай сөздер кездессе, тақтаға жазып беруге болады. Әдетте ондай сөздерді көптеген ұстаздар о баста-ақ тақтаға жазып қояды. Егер сөйлем шұбалаңқы болмай, қысқа, тұжырымды, жай сөйлем түрінде болып келсе, оны екі рет оқу жеткілікті. Ал сөйлем күрделі, құрмалас сөйлем түрінде келсе, оны сөз үзбелеріне бөліп оқуға тура келеді. Қайсібір мұғалімдер сөйлемді бір оқиды да, одан кейін оны бір – екі балаға қайталатады. Осыдан кейін барып жазуға рұқсат етеді. Оқушылар үн-түнсіз жаза бастайды, бірақ кімнің қалай жазып жатқанын білу қиын. Есте сақтау қабілеті дамымаған, әсіресе, мінез жағынан ұшқалақ балалардың дұрыс жазып шығуы екіталай. Диктантты өткізуге қойылатын жалпы талаптар 1. Диктанттың өткізілетін түрі екі-үш күн бұрын оқушыларға айтылып, оған оқушылардың қалай дайындалуы керек екендігі (қайталау, жаттау, т.б.) ескертіледі. 2. Диктант үшін ұсынылатын текстер орфографиялық тұрғыдан таныс, яғни өткен сабақ материалдары негізінде алынады. Егер текст құрамында өтілмеген емле, тыныс белгілері немесе айтылуы мен жазылуы қиын сөздер кездессе, олар түсіндіріліп, тақтаға жазылады. 3. Диктанттың қай түрі болсын текст орфоэпиялық заңға сүйеніп, кідіріс (пауза) жасап, негізінен үш рет оқылады. 4. Тексті жазбас бұрын оқушыларға оны бар ынта-зейінімен тыңдап, мазмұны бойынша жазу, ауыр тиетін сөздерді қадағалап отыру тапсырылады. 5. Оқылған дыбыс, буын, сөз және сөйлемнің мән-мағынасын түсініп, іштей қайталап, қалай жазылатынын еске түсірген соң барып жазуға кіріскен жөн. Шала естіп, мағына, мазмұнын түсінбей қалған оқушы мұғалімнің екінші рет оқуын күтеді. Диктант жазу үстінде қасындағы жолдасының дәптеріне қарауға болмайды. Одан немесе мұғалімнен не жазу керектігін сұрап, кедергі жасауға тыйым салынады. 6. Мұғалім мәтінді ең баяу жазатын оқушының үлгеріп жазу жылдамдығын сақтап оқиды. 7. Диктант жазылып болған соң мұғалім мәтінді тағы бір рет түгел оқып шығады. Оқушылар жазғандарын мұғалімнің оқығанына ілесе тексеріп, қалып қойған сөз, әріп болса, қол көтеріп сұрап, мұғалімнің қайталауымен толықтырылады. 8. Ең соңында оқушылар жазған текстерін өз беттерімен тексеріп шыққан соң, диктант дәптерлері жинап алынады. Диктантты жаздыру техникасы былайша құрылады Бір орында тұрып, диктант мәтіні мәнерлі, ашық дауыспен бір рет оқылады. Оқу кезінде оқушылардың басқа жаққа көңіл аудармай ұқыпты тыңдап отыруы ескертіледі. Сонан соң мәтінде кездескен түсініксіз, аз қолданылатын және таныс емес емлелер тақтаға жазып қойылады, түсіндіріледі. Бұдан кейін әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бестен сегіз сөзге дейін құралған сөйлем бір рет, он екіден он төрт сөзге дейінгі сөйлем екі рет, он бестен он сегіз сөзге дейінгі сөйлем үш рет оқылады. Оқушылар сөйлемді ұмытып қалмауы үшін, қайталап айтқызылады. Сөйлем аяқталарда тыңдаңдар, басталарда жазыңдар, сөйлем біткеннен кейін тексеріп шығыңдар деп ескертіп отырған жөн. Диктант жазылып болғаннан кейін, оның мәтіні бастан-аяқ бір рет оқылады. Бұл кезде оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне мүмкіншілік туады. Өтілген емлелік тақырыптарды тексере отырып, қалып қойған сөзді, түсіп қалған орфограммаларды орын-орнына қойып шығады. Осыдан кейін диктант жұмысы жинап алынады, одан соң оқушылардың диктантқа байланысты сұрақтарына жауап беріледі. Үйрету диктанттарының маңызы Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру, меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді. Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі – оқушыларды ойлануға, ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз ісіне деген сенімділігін арттырады. Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді. Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар Әріп диктантын жаздыру мақсаты – ана тілін жеткілкті білмейтіндер мен басқа ұлт балаларына қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы фонемалық, орфографиялық ерекшеліктерге байланысты олардың бір-бірінен айырмашылықтарын және оларды жаза білуді қаншалықты дәрежеде меңгергендіктерін білу. Өйткені әріп диктанты барлық жазу жұмыстарының іргетасы. Әріп диктанттарына мынадай талаптар қойылады: 1) әріп диктантын үйрету диктанттарының басқа түрлері сияқты сыныптағы ең жақсы оқитын оқушыға алдымен түсіндіріп алып, соңынан оларға тақтаға жаздыру әдісімен бастау керек; 2) жазылатын әріп қай дыбыстың таңбасы екендігін, дауысты болса, себебін, жуан, жіңішке түрге бөлінуін, дауыссыз дыбыстардың дауыстылар сияқты буын құрамайтынын және жеке айтылмай, тек дауыстыға қосылып қана айтылатындығын таныту қажет; 3) әріпті жазуға, көзбен көруге болатынын, олар оқылатынын және бас әріп, кіші әріп (жазылу емлесі) болатынын білдіру керек; 4) өткен әріптерге жаңа әріптің ұқсастығы мен өзіне тән айтылу, естілу сияқты фонемалық өзгешелігін әрбір оқушы саналы түрде түсініп, жаттанды болған дәрежеде айта білгенге дейін сабақ сайын қайталату қажет; 5) дәптерлеріндегі сурет, сызық, әріптердің бөліктері, әріп, буын, сөз, сөйлем, т. б.— бәрінің де әдемі, таза, ұқыпты, көркем жазылуын дағдыға айналдыру керек. Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар Әріп диктантын жазып, әрбір дыбыс пен әріптің орфоэпиялық, орфографиялық өзгешелігін, үндестігі мен ұқсастығын салыстыру әдісімен саналы түрде түсініп, талдауға төселген оқушылар үшін буын диктантын жазу онша қиындық келтірмейді. Мәселе сол өздері үйренген, өздеріне таныс қазақ тіліне тән дауысты, дауыссыз дыбыстардың ауызекі сөйлегенде өздігінен буын құрап барып айтылатын заңдылығын және әріптердің бір-бірімен қосылып жазылуын саналы түсіндіру – буын диктантының шешуші мақсаты. Ол үшін оқушылар дауыссыз дыбыстардың дауыстылар тәрізді жеке айтылмай, қы, ғы, ме, кі, гі, не, ың, т.б. түрінде дауыстымен қосылып айтылатынына, ал ы, і, ұ, ү, ә, е дыбыстарын жеке айтумен бірге олар арқылы ыңылдап, ән салуға да болатынына (мысалы, а-а-а, о-о-о, е-е-е, т.б.) көздерін жеткізу керек. Бұл буын диктантын тез меңгеріп кетуге үлкен көмегін тигізеді. Дауыстылардың жеке тұрып та буын құрайтыны, буындардың жуан, жіңішке болуы дауыстыларға қатысты екендігі сабақ сайын дыбыстық талдау барысында айтылып отыруы қажет. Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар Сөз диктантының жеңіл болатын себебі – ол оқушылар меңгеріп болған дыбыстар мен буындардан құрылады. Мұндағы мақсат – сөздердің бір, екі, үш, төрт, одан да көп буыннан құралып, белгілі бір ұғымды білдіретінін дыбыс (әріп) және буынмен салыстыра отырып түсіндіру. Сөз диктантын жаздырар алдында оқушыға берілген сөздің қандай ұғымды білдіріп, неше буыннан, неше дыбыстан құралғанын, бірінші буындағы дауыстының жуан немесе жіңішке екенін айқындап, ондағы бір дыбыстың әріпке айналғандағы жазылу емлесін айтып өтеді. Бұл, мысалы, былайша баяндалуға тиіс: көз, құлақ, құлақшын, көзілдірік сөздері бір, екі, үш, төрт буыннан құралған. Көз сөзінде 3, көзілдірік сөзінде 10 дыбыс (әріп) бар. Төрт сөз төрт түрлі мағына білдіріп тұр. Бұл сөздерде қазақ алфавитіне тән ә, ұ, ғ, ң, һ әріптері жоқ. Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар Диктанттың бұл түрі алғашқылардың бәрінен де күрделі. Өйткені бұл бір, екі, үш, төрт, бес, одан да көп сөздерден құралып, аяқталған ойды білдіреді. Мысалы: Қыс. Таң атты. Мен төсектен тұрдым. Күндегі әдетімше төсегімді жинадым. Асықпай ертеңгі тамағымды ішуге отырдым. Сөйлем диктантын жаздырудағы мақсат – оқушыларға сөйлемнің сыртқы құрылымын таныту және оны құрай білуге машықтандыру. Мұғалім сөйлем диктантын өткізуге кірісер алдында басқаларға түсіндіретін сөйлемнің бірінші сөзі бас әріппен басталып, сөздер бір-бірінен бөлек жазылатынын, мағынасына қарай сөйлем соңына нүкте, леп немесе сұрау белгілерінің бірі қойылатынын, сондай-ақ қазақ тіліне тән дыбыстардың (әріптердің) бар-жоғын айтады. Әріп, буын, сөз және сөйлем диктанттарын жаздыру үшін төмендегідей әдістер пайдаланылады. Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар. Есту диктанты Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі түрлі. Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады. Екінші түрі: мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады. Көру диктанты Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі. Бірінші түрі: емлеге сай дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді. Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады. Бұл диктант оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады. Өздік диктанты Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор. Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған өлең, жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады. Шығармашылық диктант Диктанттың бұл түрі – үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым, стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді даярлықпен келеді. Сөздік диктанты Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде. Терме диктанты Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады. Ескерту диктанты Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет. Бақылау диктанты Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау мақсатымен жүргізіледі. Диктант үшін ІІ сыныпта 18-20 сөзден, ІІІ сыныпта 20-30 сөзден құралған қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі: а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды; ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді тақтадан қарап алу керектігін ескертеді; б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін, сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Диктант және тіл ұстарту 2. Диктантты бағалау нормалары Әдебиеттер: 1. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., Мектеп баспасы. 1998. 2. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., Мектеп. 1992. 3. Диктанттар жинағы. А., Мектеп. 2004. 4. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., Мектеп , 2002. 5. Қазақ тілі мен әдебиет пєнінің бағдарламасы. А., Мектеп. 2005. 6. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерінің жинағы. А., Мектеп, 1981. 7. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., Мектеп, 1978 8. С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., Мектеп, 1989. №15 Дәріс. Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Мақсаты: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Оқушы білімін бақылау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар туралы білімдерін толықтыру Жоспар: 1. Қайталау сабығының мақсаты 2. Қайталау түрлері 3. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Қайталау сабағының мақсаты – оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту. Оқытуды ұйымдастырудың қосымша түрлері Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы – сабақ болғанымен оның да өзіне тән кемшіліктері бар. Мысалы, сабақта көп жағдайда оқушының дербес ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіншіліктің болмауы оқытуды ұйымдастырудың басқа формаларын іздестіруге себеп болады. Оқушылардың танымдық әрекетін дамыту, толықтыру, шығармашылық белсенділіктерін, қабілеттерін дамыту мақсатында оқу жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолоданылаады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтан басқа түрлеріне семинар, эскурсия, факультатив, үйірме, конференция, сынақ, үй жұмысы , қосымша сабақ, тәжірибелік зертханалық және пәндік үйірме, олимпиада, өзіндік жұмыстар жатады. Семинар - оқыған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатымен жүргізілетін оқыту формасы. Экскурсия - оушылардың сабақта алған теориялық білімдерін практикамен жалғастыру, бекіту мақстында жүргізіледі. Бұл әсіресе, физика, химия, биология, тарих, еңбек сабақтарында қолданылады. Экскурсия саьбақтары мектептің оқу алаңында, ауыл шаруашылығында, өндірісте, мұрадайда, көрмелерде ұйымдастырылады. Тиімді ұйымдастырылған эксурсия нақтылы фактілерді, құбылысытарды жақсы оқып, өз түсініктерін кеңейтіп, білімдерін бекітуге мүмкіндік береді. Оқытуды экскурсия түрінде ұйымдастырудың үш түрі бар: 1) кіріспе лекция- сабақта жаңа курс, күрделі тарау, тақырыпты өтер алдында ұйымдастырылады. 2) ілеспелі экскурсия- белгілі бір тақырыпқа арналып, сабақ барысында оның орта шенінде немесе оның өн бойында жүргізіледі. 3) қорытынды лекция- күрделі тарау немесе тақырып өтіліп болғаннан кейін алған теориялық білімдерді пысықтау, бекіту мақсатында жүргізіледі. Факультатив - оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әр түрлі пәндерге қатысты ұйымдастырылады. Факультативтің атқаратын қызметі: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, дүниетанымын кеңейтеді. Белгілі пәнеге қатысты танымдық қызығушылығын арттырады. Конференция - кейбір тақырыптарды тереңірек меңгеру үшін, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатында ұйымдастырылатын оқыту формасы. Пәндік үйірме - мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшелігі бар, оқушылардың қызығушылығы мен пәндік бейімділігін дамытуға бағытталған оқытуды ұйымдастыру формасы. Сынақ - бағдарламыдағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру мақсатында жүргізілетін оқыту формасы. Үй жұмысы - сыныптағы өткен сабақтың үйдегі жалғасы, оқушылардың өз бетінше орындайтын оқыту формасы. Оқушылардың үй жұмысы сыныптағы оқу жұмысымен жалғасып, толықтырылып отыруы керек, бұл оқушылардың білімдерінің терең және берік болуын қамтамасыз етеді. Үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушының дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен жүйелі білім алуға дағдыланады. Сабақта алған білімдерін өзіндік еңбекте қодана білуге, өзін- өзі бақылау және кітаппен жұмыс істей білу тәсілдерін меңгереді. Үй жұмысын дұрыс ұйымдастырудың шарттары: 1) тиімді орындау туралы нұсқау беру; 2) үй тапсырмасы оқушының қызығушылығын оятуы тиіс, ол өмірмен, тәжірибемен байланысты болуы ьтиіс; 3) үй жұмысы шығармашылық сипатта болуы тиіс; 4) үй жұмысын орындау жолын түсіндіру керек; 5) үй тапсырмалары оқушының жас және дербес ерекшеліктеріне, ойлау қабілетіне сәйкес болуы тиіс; 6) үй тапсырмасын тексеру және бағалау барысында оның жақсы жәәне нашар жақтарына назар аударту керек; 7) тапсырмаға әділетті баға қою керек; 8) мұғалімнің бағалауы мен өзін өзі бағалауды ұштастырып отыру қажет. Үй жұмысын орындаудың ұзақтығы оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес әр түрлі болып келеді: 1,2 сыныптарда - 1 сағат; 3, 4 сыныптарда - 1,5 сағат; 5 - 8 сыныптарда - 2 сағат; 9 -11 сыныптарда 3 сағат болуы тиіс. Оқыту процесінде білімді есепке алу, бақылау және бағалаудың маңызы, қызметі Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу тәрбие процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін, мұғалім оқушының оқу материалын меңгеру дәрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс. Бұл бағытта оқушылардың ,сабақтар жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше, Бақылаудың көмегімен теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдыны қалыптасу дәрежесі анықталады. Осы тұрғыда білім, білік, дағдыны есепке алу және бағалау мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше. Бақылаудың тақырыптық түрін ұйымдастырудың практикалық мәселелері П.Горбунов, Е.С.Березняк, В.И.Иващенко, А.К.Исақов, Е.И.Перовский, С.Ф.Сухарский, Н.В.Чертинский, В.О.Онищуктің ғылыми педагогикалық еңбектерінде талданған. Бақылауды ұйымдастырудың жекелеген әдістемелік мәселелері жайында М.Р.Львов, Н.Н.Светловский, А.П.Пшкало, Т.Л.Коган және т.б теориялық талдау жасаған. Осылардың негізінде қаралып отырған педагогикалық мәселенің теориялық аспектісі жеткілікті дәрежеде зерттелген деп қорытынды шығаруға болады, себебі есепке алу, бақылау, бағалауды ұйымдастырудың мәні, олардың оқу тәрбие процесіндегі қызметі, формалары мен тәсілдері анықталған. Екіншіден, оқыту сапасын тексерудің 5 балдық жүйесі оқушылар білімдерінің нақтылы дайындық дәрежесін барлық жағдайда дұрыс көрсетпейді. Ондағы негізгі кемшілік, оның жеткілікті түрде ішкі және сыртқы кері байланысты қамтамасыз ете алмауда, оның нәтижесінде оқыту процесінің сапасын арттыруда мұғалім әр кезде бағалау жүйесін дұрыс қолдана алмайды. Жоғарыда айтылған тұжырымдамаға сүйене отыра, білім, білік пен дағды нәтижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың теориялық талдауы және прктикалық қолдану тәжірибесі арасында әлі де болса қарама-қайшылықтың бар екендігін байқаймыз. Ғылыми-педагогогикалық әдебиеттерге талдау жасау негізінде бұл мәселенің қалыптасуы мен даму динамикасын бірнеше кезеңге бөлуге болады. 20-шы жылдары үй тапсырмасын беру, білімді және емтиханды бағалауды оқыту процесі жүйесінде қарастырмайды, соның нәтижесінде оқушының үлгерім сапасына мұғалімнің бақылау жасау орнына бригадалық-лабораториялық әдіс жүйесіне негізделген өздігінен бақылаудың түрлері кең көлемде тартылды. Ол бір жағдайда үлгерім нәтижесін бақылауда иесіздік, жауапкершілікке әкелсе, екінші жағдайда, оқу сапасының төмендеуіне кері ықпалын тигізді. 30-шы жылдары білім, білік пен дағды нәтижесінің есепке алуды бақылау (Е.В.Гурьянов) және тәрбиелік қызметіне (П.Г. Ананьев) көптеп көңіл аударыла бастады. 40-60-шы жылдары бұл мәселе төңірегінде отандық ғылым мен практика тәжірибесін жинақтау жұмыстры қолға алынды. Оқушыларпды бақылау: әрі оқыту, әрі тәрбиелеуді көздесе, кейіннен оның дамыту қызметі ойластырылды (Н.Т.Дайри). Осы мәселені дұрыс шешудегі оң қадам 70-ші жылдары Педагогика ғылымы Академикасының оқыту мазмұны мен әдістері ғылыми зерттеу институты қызметкерлерінің зерттеулері кезінде бастама алды. Мұнда оқу тәрбие процесінің барлық буындарын басқару және тексерудің диагностикалық қызметі айқындалды. 80-ші жылдардан бастап оқыту нәтижесін есепке алу, бақылау және бағалаудың мазмұны, амал-тәсілдері мен қызметінің диагностикалық-әдістемелік негіздерін талдап, жасау қолға алынды. Оның әділдігін, дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер, үлгерім нәтижесін есепке алуда қатаң тәртіпке келтіру жүйесіне арналған жұмыстар қолға алына бастады. Бұл бағыттағы жұмыстар күні бүгін де өз жалғасын табуда. Дегенмен, бүгінгі таңда оқыту теориясын да бақылау немесе бағаның мәні тәсілдері жайлы әлі де болса ортақ пікір қалыптаспай отыр. Бақылау - кең көлемде бір нәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың шығармашылық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді. Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал. Келесі кезекте білім, білік және дағдыны бақылау және бағалау қызметіне тоқтаймыз. Ол негізінен үш жақты сипатта болып келеді: білім беру, тәрбиелеу және дамыту. - Бақылаудың білім беру - қызметі оқушылар жаңа білімдерді қабылдайды, бұрын алған білімдерін толықтырып, жетілдіріп, белгілі бір жүйеге келтіреді. - Тәрбиелік қызметі - оқушыларды жүйелі түрде жұмыс істеуге үйретеді. Бақылаудың нәтижесінде олар күнделікті сабаққа үзбей дайындалады, жауапкершілдік сезімдері артады. Дамыту - қызметінің маңызы сол, оқушылар өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауда жаңа білімдерді қабылдайды, қорытынды жасайды, баяндамалар әзірлейді, хабарламар жасайды. Бағалаудың да қызметі үш топқа бөлінеді: хабарлаушылық (информирующие), басқарушылық (управляющие), тәрбиелеушілік (влспитывающие). Бірінші топ өз алдына: белгілеп қоюшылық (фиксирующая), бағралаушы (ориентирущая), бақылаушы (контролирующая) болып келеді. Бұл топтың қызметі білім, білік және дағдыны бағалауды, әрбір бағаның көрсеткіштері мен өлшемдеріне мұғалім мен оқушылардың арқа сүйеуі жағдайында іске асады. Екінші топ: ұйымдастырушылық (организующая), реттеушілік (регулирующая), дәлдеп түзетушілік (корректирующая) болып келеді. Осы топты жүзеге асырудың қажетті шарты бағадағы көрініс тек қана оқытудағы қол жеткізілген нәтижесінің мөлшері ғана емес, сонымен бірге сапасын белгілейтін көрсеткіш. Үшінші топ: қалыптастырушылық (формирующая), дамытушылық (развивающая), ынталандырушық (стимулирующая) болып келеді. Бұл топтың қызметінің нәтижелі болуының кепілі, баға оқытудың нәтижесін нақты бейнелей білуде. Білімді бақылау және бағалаудың түрлері әдістері мен формалары. Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең таралған. Мысалы, ғалым–педагогтар Ю.К. Бабанский, Н.А.Сорокин бақылауды күнделікті, аралық, қорытынды деген түрлерін көрсетеді. Ал Г.И.Щукина – күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан көзқарастарын білдіреді. Е.А.Дмитриев – күнделікті, тақырыптық және қорытынды деп бөледі. Профессорлар Ж.Б.Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев Педагогика оқулықтарында тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп бөлген. Күнделікті бақылау - оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді. Күделікті бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады. Тақырыптық бақылау – оқу бағдарламарларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерінің өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелердің оқушылардың есіне салады. Қорытынды бақылау – барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сонықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық бақылаудың үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларына педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етеді. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалық бақылау әдістемелерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машинасыз және машиналы бағдарламалық бақылау әдістеріне бөлінеді. Машинасыз бағдарламалап бақылау әдістері бойынша перфокарталар және бақылау карталарын қолданып, оқушылардың теориялық және практикалық білімдерін анықтайды. Мұғалім оқыту және білім беру мазмұны бөлімі бойынша 20-25 сұрақтар дайындап әрбір сұраққа 4 вариантты жауаптың мазмұнын жазады. Олардың ішінен бір сұраққа ғана жауап беріледі. Қалған сұрақтар варианттары: дәл емес, толық емес немесе басқа тектес ұғымдарға сәйкес келеді. Бақылаудың тағы бір бөлігі, кейбір жағдайда тапсырмалар түрі деп ұғынылады. (жазбаша бақылау жұмысы, тестік жұмыс, зертханалық-тәжірибелік жұмыс, зачет, шығарма, диктант, т.б.). Білімді бақылау және бағалау ғылыми дәлелденген, тәжірибеде қолданған принциптер негізінде жүргізіледі, олар: әділдік, жан-жақтылық, жүйелілік, жеке-даралық, дифференциалдық және тәрбиелік. Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі нормасына қатысты) – бұл субъективтік факторларды болмауды көздейді. Жүйелік, бірізділік - әрбір сабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстырыла қаралып, оқыту процесінің барлық кезеңдерігнде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою. Жеке-дара қатынас-әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті, бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады. Жан-жақтылықта – бақылау оқу бағдарламасыныбарлық бөлігін қамтиды, оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық білімдерін білік пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді. Дифференциалдық қатынас - әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке-дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың әртүрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді. Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды. Оқушылардың білім, білік және дағдыларын бақылау, бағалау педагогика ғылымы мен практикасында белгілі бір әдістердіқолдану негізінде жүзеге асады. Олар мыналар: - ауызша баяндау (әңгіме, жеке дара, топтық, фронтальдық сұрақ). - жазбаша бақылау (диктант, шығарма, таблица, схема, суреттер құрастыру) - практикалық бақылау (лабораториялық жұмыстарын, еңбек операцияларын орындау, тәжірибе жүргізу) - машиналы бағдарламалап бақылау (перфокараталар, бақылау карталарын, дұрыс жауаптарды, диафильмдерді қолдану). - өзін-өзі бақылау, бағалау (қателерді болдырмау, оларды түзеу, оқудағы өз жетістіктерін бағалау, соған сәйкес балл қою). Оқыту процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары қалыптасқан. Оның тиімділігі – мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына байланысты. Фронтальдық (жаппай) бақылау жағдайында барлық оқушыларға сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау барысынада оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады, біріне бірі сұрақ қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарды өзара тексеріп, іске асырады. Демек, бірігу іс-әрекетінде әлеуметтік құнды мотивтер қалыптасады. Топтық бақылауда белгілі оқушылар тобы сабақ барысында мұғалімнен таспырмалар алып орындайды. Кейде, кейбір оқушылар түрлі себептерге байланысты (сабақ жіберу, нашар үлгеру, ауыру т.б.), қосымша көмекті қажет етулері мүмкін. Сондықтан, олардың жұмысын ерекше еске алған жөн. Бақылаудың дербес формасы әрбір оқушының білімін іскерлігін және дағдысын терең, жан-жақты анықтауға мүмкіндік береді. Дербес бақылау бағдарламалап және дифференциялды оқыту барысында нәтиже береді. Дербес бақылауда оқушылар жауабының логикалық бірізділігі, олар өз пікірлерін қалай байымдайды, қалай дәлелдейді, міне, осы мәселелерге аса көңіл аудару керек. Оқыту процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-өзі бақылау, олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі және дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп шығару және тәжірибе жұмыстарының нәтижесін бағалайды. Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 1. Қайталау сабақтарында қолданылатын әдістер 2. Қайталау сабағының тәсілдері 3. Қазақ тілін оқытудың қосымша түрлері Әдебиеттер: 1. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –А. Санат, 1995 2. Әлімжанов Д. Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. – А. 1965 3. Әдбікәрімова Т. Әбдіғалиева Т. Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Практикалық және лабораториялық жұмыстар – А. Ана тілі, 1999 4. Балақаев М. Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту –А. Мектеп, 1982 5. Бейсенбайқызы З. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. –А. 2001 6. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. – А. Қазақ университеті, 1993 7. Ломизов А. Выразиельное чтение при изучении синтаксиса и пунктуации М.1986 8. Мусабекова Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері –А. Мектеп, 1959 9. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары –А. 2001 3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны №1 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістемесі – жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы.
№2 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыт әдістмесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары. Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері, оның философия, логика, психология т.б. байланыстылығын анықтау. Ұстанымдардың жалпы қызмет ұстанымы мен жеке тұлғаны дамыта оқыту ұстанымын айқындау. Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері, оның философия, логика, психология т.б. байланыстылығы. Ұстанымдардың жалпы қызмет ұстанымы мен жеке тұлғаны дамыту оқыту ұстанымына негізделетіні. Қазақ тілін оқытуды оқу-танымдық қызмет ретінде тану және оның жүйелік құрылымдық табиғатын тану. Дидактикалық ұстанымдар. Қазақ тілін оқытудың өзіндік ұстанымдары және тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын ұстанымдар. Олардың өзара байланыстылығы мен сабақтастығы. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде психологияның алатын орны мен маңызы қандай? 3. Мұғалім қазақ тілін оқыту барысында қандай психологиялық ерекшеліктерді, талаптарды білуі қажет, оған талдау жасаңыз 4. Дидактикалық ұстанымдар 5. Тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын ұстанымдар Әдебиеттер: 1. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы. 1991. 2. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы. 1995. 3. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. -Алматы. 1993. 4. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы. 2001. 5. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы. 1965 №3 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау Мақсаты: Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау туралы көзқарастаға талдау жүргізу. Қазақ тілін оқыту әдістерімен таныстыру Әдістемелік нұсқаулық: Әдістердің жүйесіндегі танымдық әдістердің орталық орны (анализ, синтез, индукция, дедукция, эксперимент, модельдеу, бақылау мен салыстыру, жіктеу). Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау туралы көзқарастар. Қазақ тілін оқыту әдістері. Оқушылардың ойлауы мен тілін дамыту әдістерінің байланыстылығы. Оқушыларды грамматикалық ұғым жасауға үйрететін әдістер. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістерін атаңыз. 2. Тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын әдістер 3. Әдіскер-ғалымдардың ұсынған әдістерін сұрыптап саралу 4. Оқушылардың ойлауы мен тілін дамыту әдістері 5. Танымдық әдіс түрлері 6. Оқыту әдістерінің түрлері Әдебиеттер: 1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2002 2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66. 4. Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған Б.Құлмағамбетова -Ал.:Мектеп, 1988 5. С.Қазыбайұлы.Мектепте қазақ тілін оқыту тәсілдері.-Алматы 1997 6. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 7. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 8. Ш.Сарыбаев. Қазақтілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 №4 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. Қазақ тілі сабақтары Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар. Сабақты ұйымдастыру жолдары. Қазақ тілі бағдарламасы. Қазақ тілі оқулығы. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы. Мақсаты: Қазақ тілі сабақтары және оның құылымы, қазақ тілін оқытудың басқа түрлері және оларды жүргізу ерекшеліктері, бағдарламаның түрлері, оқулықтың жасалу теориясы, Жаңа буын оқулықтарының ерекшеліктері, оқу-әдістемелік қосымша құралдар туралы білімдерін жетілдіру. Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілі сабақтары және оның құылымы, қазақ тілін оқытудың басқа түрлері және оларды жүргізу ерекшеліктері. Бағдарламаның мемлекеттік құжат екендігі. Оқулықтың жасалу теориясы мен жүйелік-құрылымдық сипаты. Оқулықтардағы теориялық материалдардың берілу логикасы. Жаттығу мен түрлері, олардың оқулықтарда орналастырылу желісі. Бағдарлама және соған негізделіп жасалған оқулықтан басқа оқу-әдістемелік қосымша құралдар: мұғалімге арналған әдістемелік құралдар, диктанттар мен мазмұндама жинағы, тест жинағы, түрлі сөздіктер, дидактикалық картиналар, кеспе қағаздар жинағы, қызықты грамматика материалдары, сынақ, емтихан сұрақтары, деңгейлік тапсырмалар жинағы. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Орта мектепте оқылатын қазақ тідлі оқулығы қандай талаптар негізінде жазылуға тиіс: теориялық материалдардың берілуі, жатығулар жүйесі, оқу материалдары қандай әдістер мен жолдар арқылы беріледі? 2. Қазақ тілінің бір оқулығына талдау жасаңыз (мазмұны мен құрлысына, оқушының жас ерекшелігіне, оқулықтағы көрнекілік пен пәнаралық байланыстың қалай берілгегіне көңіл аударыңыз) 3. Сабақты ұйымдастыру жолдары 4. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен. Осының ішінен кеспе қағаздар жинағын жасаңыз Әдебиеттер: 1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2002 2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66. 4. Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған Б.Құлмағамбетова -Ал.:Мектеп, 1988 5. С.Қазыбайұлы.Мектепте қазақ тілін оқыту тәсілдері.-Алматы 1997 6. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 7. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 8. Ш.Сарыбаев. Қазақтілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 9. Қ.Т.Қабиева. Сөйлемдегі сөздердің байланысы жөнінде-Алматы: Анатілі,1985. 10. Ф.Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері-Алматы:Мектеп,1959 №5 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі Мақсаты: Мектепте фонетиканы оқытудан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Оқушылардың орфоэпиялық және орфографиялық сөздікпен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру жолдары, фонетикалық талдау т.б. туралы білім толықтыру Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаттары мен міндеттері. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық жаттығулар, оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Мектепте фонетиканы оқытудың маңызы, міндеттері мен ұстанымдары 2. Фонетиканы оқытуды кездесетін қиыншылықтар 3. Фонетикалық жаттығулар, оның негізгі түрлері 4. Фонетикалық талдау, оны өткізу әдістемесі 5. Фонетика сабақтарында көрнекі құралдарды және техникалық құралдарды пайдалану 6. Фонетикагн оқытумен байланысты орфографиялық, орфэпиялық дағдыларды қалыптастыру 7. Орфоэпиялық сөздік Әдебиеттер: 1. Әлімжанов Д., Ы.Маманов Қазақ тілін оқыту методикасы. 1965 2. Жиенбаев С.Қазақ тілінің методикасы. 1941 3. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 4. 8. Ш.Сарыбаев. Қазақтілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 5. 9. Қ.Т.Қабиева. Сөйлемдегі сөздердің байланысы жөнінде-Алматы: Анатілі,1985. №6 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі. Фразеологияны оқыту әдістемесі Мақсаты: Лексика мен фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Лексиканы оқытуда көренкілік пен сөздіктерді қолдану жолдары. Лексиканы меңгерту барысында оқушыда қалыптастырылуы тиіс машық – дағдылар. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияны оқытуда көрнекі құралдарды, қосымша әдебиеттерді пайдалану жолдарын ұсыну. Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей ретіндегі фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеті. Берілетін білім мазмұнының көлемі. Лексикалық ұғымдар және оларды меңгерту әдіс-тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. Оқушы тілінде кездесетін лексикалық қателер, оларды болдырмау жолдары. Лексиканы оқытуда көрнекілік пен сөздіктерді қолдану жолдары. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияның жасалу жолдары. Фразеологияны оқытуда көрнекі құралдарды, қосымша әдебиеттерді пайдалану жолдары. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Лексикалық негізгі ұғымдарды меңгертуде кездесетін қиыншылықтар 2. Лексиканы оқытудың әдістері 3. Оқушы тілінде кездесетін лексикалық ортақ қателер 4. Сөздіктің түрлері, олармен жұмыс жүргізудің тәсілдері 5. Лексикаға арналған жаттығу түрлері 6. Сөздің тура және ауыспалы мағынасын, көп мағыналы сөздерді оқыту әдістемесі 7. Омонимдер, синонимдер, антонимдерді оқыту әдістемеі 8. Диалект сөздер, кәсіби сөздер, термин сөздерді оқыту 9. Фразеологияларды меңгертуге арналған сабақ үлгісін жазыңыз Әдебиеттер: 1. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б 2. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б. 3. Айғабылов А. Лексиканы оқыту методикасы және оның қазіргі міндеті. 1982 4. Ұйықбаев И. Лексиканы оқыту. Қазақ тілі методикасының мәселелері. А., 1969 №7 Тәжірибелік сабақ: Сөзжасамды оқыту әдістемесі Мақсаты: Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдалану, жаттығулар жүйесі т.б. туралы білім жетілдіру Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы, мазмұны, міндеттері, ұстанымдары. Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту. Жаттығулар жүйесі. Сөз құрамын талдау мен сөзжасам жолын талдау. Сөзжасамды оқытуда көрнекі құралдарды, техникалық құралдарды пайдалану Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы, мазмұны, міндеттері 2. Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы ұстанымдары. 3. Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту. 4. Жаттығулар жүйесі. 5. Сөзжасамды оқытуда көрнекі құралдарды, техникалық құралдарды пайдалану Әдебиеттер: 1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2002 2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66. 4. Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған Б.Құлмағамбетова -Ал.:Мектеп, 1988 5. С.Қазыбайұлы.Мектепте қазақ тілін оқыту тәсілдері.-Алматы 1997 6. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 7. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 8. Ш.Сарыбаев. Қазақтілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 9. Қ.Т.Қабиева. Сөйлемдегі сөздердің байланысы жөнінде-Алматы: Анатілі,1985. №8 Тәжірибелік сабақ: Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі Мақсаты: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері, грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту, грамматикалық қателіктерді болдырмау үшін алдын – ала жұмыс жүргізуде, тілін байытуда грамматиканың ролі, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері туралы білім жетілдіру. Морфологияны оқытудың практикалық маңызы, морфологиялық жаттығулар, олардың ішкі жүйесі. Морфологияны оқытудағы көрнекілік пен қосымша оқу құралдар жүйесін пайдалану әдістемесін қарастыру Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері, мктепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі, грамматикалық қателіктерді болдырмау үшін алдын – ала жұмыс жүргізуде, тілін байытуда грамматиканың ролі, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері. Талдаудың түрлері. Морфология – грамматика жүйесінің бір бөлігі екендігі. Морфологияны оқытудың практикалық маңызы, морфологиялық жаттығулар, олардың ішкі жүйесі. Морфологияны оқытудағы көрнекілік пен қосымша оқу құралдар жүйесін пайдалану әдістемесі. Морфологияның тілдік фактілердің мәнін түйсіндірудегі көмегі зор екендігі. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыштық сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфолгиялық талдау. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Зат есімді оқыту 2. Сын есімді оқыту 3. Сан есімді оқыту 4. Есімдікті оқыту 5. Етістікті оқыту 6. Үстеуді оқыту 7. Еліктеу сөзді оқыту 8. Одағайды оқыту 9. Шылауды оқыту Әдебиеттер: 1) Б. Кәтембаева, М. Нұрғалиева Морфологияны оқытудың методикасы Алматы: Мектеп баспасы, 1975 жыл. 2) Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы Көкшктау, 2003 жыл. 3) Ш. Есмағанбетова Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру Алматы Ғылым Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл. 4) А. Әбілқаев Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы, 1985 жыл. 5) Ә. Алдамұратов Оқушыларға грамматикалық ұғымдарды меңгерту психологиясы Алматы, 1997 жыл. 6) А. Арғынов Қазақ методикасы Алматы, 1974 жыл. 7) Р Адамбаева Қазақ тілі оқулықтарына методикалық нұсқау Алматы, 1988 жыл. 8) Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы Алматы, 1994 жыл. 9) М. Тәтенбаева Морфологияны оқыту методикасы Алматы, 1994 жыл. 10) Әдіскер журналы. 2005 жыл. 11) Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде журналы, 2001 жыл. 12) Б.Катембаева Қазақ тілін оқыту әдістемесі Алматы, 1991 жыл. 13) С. Әлемжанов, М.Маманов Қазақ тілін оқыту методикасы Алматы, 1965 жыл. 14) Ә. Исабаев Қазақ тілін оқыту дидактикасының негізі Алматы, 1994 жыл. №9 Тәжірибелік сабақ. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі Мақсаты: Мектепте оқылатын синтаксис үғымдар жүйесі және синтаксисстік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі. Оқушыда қалыптасуға тиіс машық – дағдылар мен іскерлік жүйесі. Синтаксистік талдау түрлері. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орны. Сөз тіркесін талдау жолдары, жаттығулар және оның түрлері, көрнекіліктер мен оқу - әдістемелік құралдар жүйесі туралы білім жетілдіру. Әдістемелік нұсқаулық: Синтаксис – грамматиканың қөлемді құраушы бөлігі екендігі. Синтаксис жүйесінің ішкі құраушылары – сөз тіркесі синтаксисі және сөйлем синтаксисі. Сөйлем синтаксисінің құраушылары – жай сөйлем синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі. Мәтін синтаксисі. Қатысымдық синтаксис мәселесі. Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі. Синтаксистік талдау әдістемесі. Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік – сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Сөз тіркесін талдау әдістемесі. Сөз тіркесіне байланысты жүргізілетін жаттығу жұмыстары. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Сөз тіркесінің байланысу формалары мен тәсілдерін оқыту әдістемесі 2. Сөз тіркесінің құрлысын оқыту әдістемесі 3. Сөз тіркесі синтаксисін оқытуға қатысты еңбектерге сараптама жасау 4. Синтаксистік талдау түрлері 5. Сөз тіркесін талдау жолдары Әдебиеттер: 1 Ахмет Байтұрсынов. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 21-142 бб. 2 Жұбанов Қ. О формах сочетания слова на казахском языке. – Алматы: Ғылым, 1966. – 50 б. 3 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 16 б. 4. Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту. – Алматы: Мектеп, 1989. – 4 -68 -75 бб. 5 Ұйықбаев И.Қ және т.б. Қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 65 б. 6 Әлімжанов Д. Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1965. – 66 б. 7 Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. –Алматы: -1969. – 212-260 бб. 8 Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. – Алматы, 2004. – 5 б. 9 Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. – Алматы:Ан арыс, 2009. – 102- бб. 10 Манкееева Ж.А. Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында Жұбанов тағылымы: VI халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Ақтөбе, 2005. – 90-93 бб. 11 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие для студентов высших учебных заведениий. – Москва, 2001. – 30 с. 12 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: Ан Арыс, 2006. – 201-264 бб. №10 Тәжірибелік сабақ: Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі Мақсаты: Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемді талдаудың әдіс – тәсілдерітуралы білім толықтыру. Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін игертуде қолданылатын әдіс – тәсілдер. Сөйлем мүшелерінің орны тәртібінің, кондинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесін талдау. Әдістемелік нұсқаулық: Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі. Жалаң және жайылма, жақты және жақсыз сөйлемдерді, толымды, толымсыз сөйлемдерді қатысымдық тұрғысынан меңгерту әдістемесі. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Тұрлаулы мүщелерді оқыту 2. Тұрлаусыз мүшелерді оқыту 3. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін оқыту 4. Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін оқыту 5. Оқшау сөздерді оқыту 6. Жай сөйлемнің түрлерін оқыту Әдебиеттер: 1 А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы – қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері. -Алматы: Ана тілі, 1992. 154-300бет. 2 Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: Ғалым: 1999. 152- 390 бет. 3 С.Аманжолов. Қазақ әдеби жөніндегі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы: Санат, 1994. 163-173бет. 4 Н.Сауранбаев. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1954. 410-503бет. 5 Т.Қордабаев. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: Санат. 1995. 6-8бет. 6Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет. 7 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет. 8 Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. 60-91бет. 9 Р.С.Әміров.Жай сөйлем синтаксисі. -Алматы: Мектеп, 1983.82-95бет. 10 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп, 1965. 24-207бет. 11 Х.Арғынов. Қазақ тілі методикасының синтаксисі негіздері. -Алматы: 1969. 197-206бет. 12 И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 13Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет. 14 Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. –Астана: Елорда,- 2002. 15 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет. 16 Жалаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет. 17 Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Ж.Дәулетбекова.–Алматы: Атамұра.- 2002ж. 18-19бет. 20 Жай сөйлемді ізгілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі (8 сынып) Автореферат. Алматы: -2006. 16-20бет. 21 Жай сөйлемді оқыту мәселесінің зерттелу жайы. Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №8. 20-22бет. №11 Тәжірибелік сабақ: Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі Мақсаты: Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік беру жолдары. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Мәтіннің тұтастығы оның құрылымдық және мағыналық бірлігі арқылы танылатындығы. Мәтінді талдау әдістемесін қарастыру Әдістемелік нұсқаулық: Құрмалас сөйлемнің табиғаты туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің құрылымдық мағыналық жүйесі туралы түсінік беру жолдары. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем және оның жасалу жолдарын оқыту әдістемеі. Салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмалас сөйлем және оның жасалу жолдарын оқыту әдістемеі. Сабақтас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Мәтін туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі.Мәтіннің негізгі белгілерін анықтаудағы логикалық операциялар және оны оқушыларға меңгерту. Мәтіннің тұтастығы оның құрылымдық және мағыналық бірлігі арқылы танылатындығы. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Салалас құрмаласты оқыту 2. Сабақтас құрмаласты оқыту 3. Аралас құрмалас сөйлемді оқыту 4. Төл сөз бен төлеу сөзді оқыту 5. Мәтінді талдау әдістемесі 6. Х.Арғыновтың Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз. Әдебиеттер: 2 Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. -Алматы: Ғалым: 1999. 152- 390 бет. 3 С.Аманжолов. Қазақ әдеби жөніндегі синтаксисінің қысқаша курсы. -Алматы: Санат, 1994. 163-173бет. 4 Н.Сауранбаев. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1954. 410-503бет. 5 Т.Қордабаев. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. -Алматы: Санат. 1995. 6-8бет. 6Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет. 7 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет. 8 Ж.А.Жақыпов. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. 60-91бет. 9 Р.С.Әміров.Жай сөйлем синтаксисі. -Алматы: Мектеп, 1983.82-95бет. 10 Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Мектеп, 1965. 24-207бет. 11 Х.Арғынов. Қазақ тілі методикасының синтаксисі негіздері. -Алматы: 1969. 197-206бет. 12 И.Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 13Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет. 14 Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. –Астана: Елорда,- 2002. 15 алаң мен жайылма сөйлем Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет. 16. Құрманова Н, Мухлис К. Текст теориясы және тексті талдау әдістемесі. – А. АлМУ, 2000 №12 Тәжірибелік сабақ: Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі Мақсаты: Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық талдау, орфографияны оқытуда көрнекіліктер мен қосымша оқу құралдарын қолдану әдістері. Пунктуациялық дағдыларды қалыптастырудың негіздері. Пунктуациялық ережелерді оқыту. Пунктуациялық қателер мен оларды болдырмау әдістемесі. Көрнекіліктер мен қосымша оқу құралдарын қолдану әдістері туралы білім толықтыру. Әдістемелік нұсқаулық: Орфографияны оқытудың ғылыми-практикалық маңызы, міндеттері мен ұстанымдары. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық іскерлік пен дағдыларды қалыптастырудың психологиялық негіздері. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі. Мектепте пунктуацияны оқытудың ғылыми-практикалық маңызы, міндеттері мен ұстанымдары. Пунктуация және синтаксис. Пунктуация және интонация. Пунктуациялық ережелерді оқыту. Пунктуациялық қателер және оларды болдырмау әдістемесі. Пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Орфографияны оқыту әдістемесі 2. Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндеттері 3. Орфография мен пунктуацияны оқытудың мазмұны, кезеңдері, ұстанымдары 4. Пунктуация және синтаксис 5. Пунктуация және интонация 6. Пунктуация және мәнерлеп оқу әдістемесі Әдебиеттер: 1. Мұсабекова Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А.Мектеп, 1959 2. Ұйықбаев И.Қ және т.б. Қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 65 б. 3. Әлімжанов Д. Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1965. – 66 б. 4. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. –Алматы: -1969. – 212-260 бб. №13 Тәжірибелік сабақ: Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі Мақсаты: Тіл дамыту – оқушылардың ойлауын дамытумен тығыз байланысты екендігін таныту. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері. Тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін жұмыстар жүйесі мен ішкі түрлері. Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастру. Стильдік қате және оларды болдырмау жолдарын ұсыну. Әдістемелік нұсқаулық: Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұндық-құрылымдық жүйесі. Тіл дамыту – оқушылардың ойлауымен тығыз байланысты екендігі. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері жүйесі. Мазмұндама , шығарма дазу әдістемелері. Оқушылардың тілдік қарым-қатынас жасаудағы сауаттылығын қалыптастыруда қатысымдық әдістердің алатын орны. Тіл мәдениеті туралы білім мазмұнын меңгертудің маңызы. Дұрыс сөйлеу, Жақсы сөйлеу ұғымдарын талдау. Тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін жұмыстар мен түрлері. Әдеби норма, ол туралы түсінік қалыптастыру. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері 2. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері 3. Оқушылардың тілдік-қарым жасаудағы қатысымдық әдістердің алатын орны 4. Мазмұндама мен шығарма жаздыруда қойылатын талаптар және әдістемесі 5. Тіл дамыту жұмысына арналған сабақ үлгісі Әдебиеттер: 1. Оразбаева Ф., Жанабілова. Шығармашылық тапсырмалар арқылы тіл дамыту жұмыстары. (6-7сынып) А., 2004 2. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. А., санат, 1994 3. Ұйықбаев. Қазақ тілі методикасының очерктері. -Алматы: Мектеп, 1969. 4-14бет. 4. Б. Құлмағамбетованың . Қазақ тілін оқыту методикасы. -Мектеп, 1988. 36-38бет №14 Тәжірибелік сабақ: Диктант жүргізу. Диктантты жүргізу әдістемесі Мақсаты: Диктантты жүргізу әдістемесі, диктант жүргізуде қойылатын талаптар, диктантты бағалау нормалары, диктант түрлері туралы білім жетілдіру. Әдістемелік нұсқаулық: Диктантты жүргізу әдістемесі, диктант жүргізуде қойылатын талаптар, диктантты бағалау нормалары, диктант түрлері Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Диктантты жүргізу әдістемесі 2. Диктант жүргізуде қойылатын талаптар 3. Диктантты бағалау нормалары 4. Диктант түрлері Әдебиеттер: 1. Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау мәдениетін қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері. Алматы-1998. 2. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001. 3. 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005. 4. Жүнісбек Ә. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А., 1998. 5. Көккөзова М., САбақан. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2000. 6. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003. 7. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы-1995. №15 Тәжірибелік сабақ: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Мақсаты: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Қайталау сабағының мақсаты – оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту туралы білім жетілдіру. Әдістемелік нұсқаулық: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Қайталау сабағының мақсаты – оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту туралы білім жетілдіру. Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 1. Қайталау сабағының мақсаты – оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. 2. Қайталау сабағында қолданылатын әдістері. 3. Қайталау тәсілдері. 4. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Әдебиеттер: 1. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. –А. Санат, 1995 2. Әлімжанов Д. Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы. – А. 1965 3. Әдбікәрімова Т. Әбдіғалиева Т. Шаймерденова К. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Практикалық және лабораториялық жұмыстар – А. Ана тілі, 1999 4. Балақаев М. Тіл мәдениеті және мектепте қазақ тілін оқыту –А. Мектеп, 1982 5. Бейсенбайқызы З. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. –А. 2001 6. Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. – А. Қазақ университеті, 1993 7. Ломизов А. Выразиельное чтение при изучении синтаксиса и пунктуации М.1986 8. Мусабекова Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері –А. Мектеп, 1959 9. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары –А. 2001 4 Студенттің өздік жұмысы СОӨЖ тапсырмалары және оны орындауға әдістемелік нұсқаулар СОӨЖ тапсырмаларын орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар: Қазақ тілін оқыту әдістемесінен СОӨЖ орындаудың ерекшеліктері – тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің әдістемелерін терең талдаудан өткізе отырып, студенттің оған сыни көзқараспен қарау дағдысының қалыптастырылуы. Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесін оқуы барысында қазақ тілі мұғаліміне тән болуы тиіс деп саналатын іскерліктерді қалыптастырады. Қазақ тілі мұғаліміне тән негізгі іскерліктерге мыналар жатады: Мектепте білім берудің әр кезеңінде қазақ тілін оқытудың мақсат-міндеттерін анықтай білу іскерлігі; Әрбір сынып оқушыларының қазақ тілін өз ана тілінің теориялық болмысы ретінде игеру психологиясы мен жас ерекшелігі психологиясын, физиологиялық, жеке бас ерекшелігін баланың қабілетімен байланыстыра алу қабілеті мен іскерлігі; Әрбір қазақ тілі сабағының білімділік, тәрбиелік, дамытушылық потенциалын мүмкіндігінше толыққанды жүзеге асыру жолдарын тану; Оқу-танымдық процестің заңдылықтарын негізге ала отырып, оқушының танымын кеңейтетін, ойлауын дамытатын, тілін дамытатын танымдық, лингвистикалық, дидактикалық, пән мен оның ішіндегі жекелеген тақырыптардың өз ерекшеліктерінен туындайтын әдістер мен тәсілдер жүйесін тиімді қолдана білу іскерлігі; Қазақ тілінен берілетін ғылыми материалдың эиприкалық деңгейде қалып қоймай, оның теориялық деңгейге қарай ұласу жолдарын тану мен ұйымдастыра алу іскерлігі; Сабақтағы оқу материалының сабақтан тыс жұмыспен байланыстылығын сақтай білу іскерлігі; Жаңашыл әдістерді сабақтарда қолдана білу іскерігі. Бұған қоса, студенттер сұрақты дұрыс қоя білу, бір сабақта түрлі әдістерді үйлесімді де тиімді қолдана білу, оқушының дәптерлерін жүйелі тексеру, оқыту технологиясын сабақта бірізді және орынды қолдана білу, әр сабақты ғылыми тұрғыдан талдап, сараптай білу іскерлік дағдыларды меңгерулері тиіс. СОӨЖ орындау барысында студент әдістемені зерттеу бағыттары мен зерттеу әдістерін саралап тани білу керек. Қазақ тілінен тәжірибе жасау, оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан талдай білу дағдылары да осы курс барысында қалыптастырылады. СОӨЖ тапсырмалары №
Мақсаты мен мазмұны Әдебиет тер тізімі балл Орындалу мерзімі Бақылау түрі 1 Қазақ тілін оқытуың өзіндік ұстанымдары Қазақ тілін оқытудағы дидактикалық принциптер туралы мәліметтермен танысу 2-9, 11, 16,, 17, 31, 32 1-4 1-апта
2 Қазақ тілінің бағдарламасы Қазақ тілінің бағдарламасының құрылымы мен түрлері. Бағдарламаның ішкі құраушы элементтерін талдау 2-9, 11, 18-21, 33, 38 1-4 2-апта Бағдарлама құрастыру 3
Қазақ тілі сабағының түрлері мен құрылымы, маңызы. Қазақ тілі сабақтарының танымдық, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерін анықтау 11, 31-39, 41, 42 1-4 3-апта Қазақ тілі сабағының түрлеріне талдау жүргізу. Сабақ жоспарын жасау. Жоспардың жылдық, тоқсандық, күнделікті түрлері 4 Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлерін анықтау 11, 31-39, 41, 42 1-4 4-апта Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері бойынша салыстырма кесте толтыру 5 Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен жүйесі. Қосымша оқу құралдары және оларды қолдану жолдары Дидактикалық материалдар 2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40 1-4 5-апта Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен әзірлеу 6 Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар туралы толық материалдармен танысу 11, 31-39 1-4 6-апта Конспект 7 Қазақ тілін компьютер арқылы оқыту Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 11, 13, 14, 32, 34, 35 1-4 7-апта Сабақ жоспарының компьютерлік бағдарламасын құру 8 Модульдік технология, оны пайдалану тиімділігі. Модульдік оқыту технологиясының тиімділігін анықтау. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40 1-4 8-апта 5-сынып бағдарлама сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 9 Қазақ тілін дебат технологиясы арқылы оқытудың ерекшелігі Дебат технологиясының негізгі ерекшеліктері, тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 2-9, 11-23 1-4 9-апта 6-сынып бағдарлама сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 10 Қазақ тілі сабағында жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқыту Жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқытудың ұтымды жағын анықтау Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. 2-9, 11, 14, 15, 21, 28 1-4
7-сынып бағдарлама сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 11 Ұжымдық оқыту технологиясы Ұжымдық оқыту технологиясының тиімділік жағын анықтау. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38 1-4 11-апта 8-сынып бағдарлама сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 12 Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар Деңгейлік тапсырмалар арқылы қазақ тілін меңгертудің тиімді жолдарын ұсыну 2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38 1-4 12-апта Лексиканы, Фонетиканы, морфология ны,синтаксисті оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар жүйесін жасау 13 Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтері Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтерінің тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 1, 11, 19, 34, 35, 37, 38 1-4 13-апта 9-сынып бағдарлама сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 14
Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 2-9, 14-25, 31, 33 1-4 14-апта Көрнек құралдар және Қызықты грамматика бойынша папка әзірлеу 15 Қазақ тілінен жүргізілетін жазбаша жұмыстар. Оған қойылатын талаптар Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру 2-9, 11, 18-21, 33, 38 1-4 15-апта Диктант жұмысына қойылатын талаптар СӨЖ тапсырмалары және СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар Қазақ тілін оқыту әдістемесі курсының негізгі мақсаты – студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру. СӨЖ орындау барысында: Қазақ тілі оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу және даму жолдары туралы мағлұмат алу; Әдістемелік мұра және оны танып-талдау; Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдар еңбектерінің маңызын түсіну; Қазақ тілін оқыту әдістемесі дамуындағы ғалымдар еңбектерінің орнын тану; қазіргі кезеңдегі әдістемелік еңбектерге шолу, оқу бағдарламалары мен оқулықтарды, әдістемені заман талабына сай жаңарту сияқты мәселелер қамтылуы тиіс. Пәнді оқу нәтижесінде ана тілі ретіндегі феномендік ерекшелігіне байланысты оқыту заңдылықтарын меңгеру қажет СӨЖ тапсырмалары №
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері – Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов еңбектерінің маңызы А.Байтұрсыновтың Тіл құрал еңбегі мен әдістемелік мұраларына талдау жүргізу 41 1- 4 1-апта Реферат 2
Ж.Аймауытовтың Тәрбиеге жетекші еңбегіне талдау жүргізу 42 1-4
Салыстыру жұмыстарын жүргізу 3
Жаңа буын оқулықтарының ерекшеліктерін айқындау 2-9, 14-25, 31, 33 1-4 3-апта Салыстыру жұмысын жүргізу 4 Қосымша әдістемелік еңбектер Қосымша әдістемелік еңбектерге шолу жасау 2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
5
Студенттердің көрнекі құралдамен жұмыс жасау қабілетін арттыру 11-15, 17, 19, 21-31 1-4 5-апта Сабаққа қажетті көрнекі құралдар дайындау 6 Жоспар, оның түрлері Студенттерге жоспар құра білуге үйрету 2-9, 11, 34-36 1-4 6-апта Сабақ жоспарын құру 7 Дидактикалық ойын түрлері, оны сабақта пайдалану жолдарын ұсыну Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу машығын қалыптастыру 10, 11-14, 23-30, 33, 34, 35 1-4 7-апта Дидактикалық ойын түрлерін жинақтау 8 Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар Деңгейлік тапсырмалар туралы мәлімет алу 1, 11, 19, 34, 35, 37, 38 1-4 8-апта Деңгейлік тапсырмалар құрастыру 9 Тіл дамыту сабағы Студенттердің тіл байлығын арттыру 11, 13, 14, 32, 34, 35 1-4 9-апта Тіл дамыту сабағының үлгісін жасау 10 Қызықты грамматика материалдары Қызықты материалдар іріктеп, сабақта тиімді қолдану 2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40 1-4 10-апта Қызықты грамматика материалдары бойынша папка жасау 11 Грамматика лық талдау тәсілдері Талдаудың түрлерімен танысу 11, 13, 14, 32, 34, 35 1-4 11-апта Сатылау кешенді талдау жүргізу 12 Тест, оның түрлері Тест түрлері туралы, рәсімдеу ережесі туралы мәлімет алу 2-9, 11-23 1-4 11-апта Тест құрастыру 13 Қазақ тілі кабинетін жасақтау Кабинет жабдықтау ерекшеліктерімен танысу 2-9, 11, 14, 15, 21, 28 1-4
Қазақ тілі кабинетін жасақтау жоспарын жасау 14 Сабақ талдау Өткізілген сабақтарға талдау жасауға дағдыландыру 2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38 1-4
Сабақ талдау схемасын меңгеру 15 Сабақтан тыс жұмыс жоспары Сабақтан тыс жұмыс жүргізу, ұйымдастыру 2-9, 28-40 1-4 14-апта Сабақтан тыс жұмыс жоспарын құру 5 ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КАРТАСЫ 3-Кесте Пәннің оқу-әдістемелік картасы Дәріс сабағының тақырыбы Семинар сабағының тақырыбы Көрнекі құралдар, плакаттар, лаборатория-лық стендтер Өз бетімен дайындалу сұрақтары Бақылау түрі 1 2 4 5 6 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы. 1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы. Дәріс тезисі, сызба нұсқа слайдтар Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы Жазбаша, ауызша 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыт әдістмесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары. 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыт әдістмесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары. Дәріс тезисі, кесте слайд түрінде Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары Жазбаша, ауызша Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау Дәріс тезисі, слайд Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау Жазбаша
4. Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. Қазақ тілі сабақтары Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар. Сабақты ұйымдастыру жолдары.Қазақ тілі оқулығы. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы. Дәріс тезисі, кесте слайд түрінде . Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы. Ауызша 5. Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі 5. Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі Дәріс тезисі кесте слайд түрінде Ауызша
6. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі. Фразеологияны оқыту әдістемесі Дәріс тезисі таблица слайд түрінде Фразеологияны оқыту әдістемесі Ауызша 7. Сөзжасамды оқыту әдістемесі 7. Сөзжасамды оқыту әдістемесі Дәріс тезисі, сызбалар слайд түрінде жаттығу жұмысы Жазбаша
8. Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі 8. Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі Дәріс тезисі, мысалдарды ноутбуктан көрсету Сөздіктермен жұмыс Жазбаша 9. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі 9. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі Дәріс тезисі, кесте-слайд Сөз тіркесін оқыту әдістемесі Ауызша 10. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі 10. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі Дәріс тезисі, сызбалар слайд түрінде Ауызша
11. Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі Дәріс тезисі сызбалар слайд түрінде Жаттығу жұмыстары Жазбаша 12. Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі 12. Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі Дәріс тезисі Жаттығу жұмыстары Жазбаша 13. Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі 13. Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі Дәріс тезисі сызбалар слайд түрінде Жаттығу жұмыстары 14. Диктант жүргізу. Диктантты жүргізу әдістемесі
15. Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар 15. Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Дәріс тезисі, кестені слайд негізінде Жаттығу жұмыстары Жазбаша 7 ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ 4-Кесте Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы Оқулықтардың, оқу құралдарының атауы Саны Студенттердің саны Қамтамасыз ету пайызы 1 2 3 4 1. Х.Арғынов. Қазак тілі методикасы. А.,1974 12
100% 2. Ф.Оразбаева. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі, А.,2000 12
100% 3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы:Ана тілі, 1992. – 448 б. 12 12 100% 4 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005. 12 12 100% Рахметова Р.С. Сөз тіркесі синтаксисі және оны оқыту әдістемесі. А.,2003 12
100% 6 Құлмағамбетова Б.Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған -Ал.:Мектеп, 1988 12 12 50% 7. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 12 12 100% 8 ӘДЕБИЕТТЕР Негізгі әдебиеттер: 1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, 2002 2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66. 4. Қазақ тілін оқыту методикасы. Жалпы редакциясын басқарған Б.Құлмағамбетова -Ал.:Мектеп, 1988 5. С.Қазыбайұлы.Мектепте қазақ тілін оқыту тәсілдері.-Алматы 1997 6. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы- А., 1965 7. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002 8. Ш.Сарыбаев. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. 1956 9. Қ.Т.Қабиева. Сөйлемдегі сөздердің байланысы жөнінде-Алматы: Анатілі,1985. 10. Ф.Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері-Алматы:Мектеп,1959 11. К.Ж.Бұзаубакова.Жаңа педагогикалық технология. А.,2004 12. Т.Әбдікәрімова,Т.Әбдіғалиева,К.Шәймерденова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі,А.1999 13. Х.Арғынов. Қазак тілі методикасы. А.,1974 14. Китайгородская Г.А. Методика интенсивного обучения иностранным языкам. Москва - 1986. 15. Ф.Оразбаева. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі, А.,2000 Қосымша әдебиеттер: 16. М.Махмугов. Современный урок. Москва,1985 17. П.Д.Әлімжанов. Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының кейбір мәселелері-Алматы,1972 18.3.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А.,2001 19.0ралбаева Н, Жаксылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде казақ тілін оқыту әдістемесі -Алматы, 1996. 20.Ильин Е.Н. Тіл табыса білу өнері. Педагогикалық ізденіс. М.,1989. 21.Ә.Ишмұхамедов. Қызықты грамматика.А., 1995 22. Жұбанов Қ Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер А., 1999 23.Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау мәдениетін қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері. Алматы-1998. 24.Кәтенбаева Б.,Нұрғалиева М. Морфологияны оқытудың методикасы.А., 1975. 25.Әлімжанов Д. Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының кейбір мәселелері.А., 1972. 26.Рахметова Р.С. Сөз тіркесі синтаксисі және оны оқыту әдістемесі. А., 2003 27. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001. 28. 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005. 29. Жүнісбек Ә. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А., 1998. 30. Жанпеисова М.М. Технология модульного обучения.Актобе-1998. 31. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. М.Д998. 32. Гузеев В.В. Планирование результатов образования и образовательная технология. М.,2001. 33. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. А., 2000 34. Амонашвили Ш.А.,Лысенкова С.Н.,Волвов И.П.,Педагогикалық ізденіс.А.,1989. 35. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. Москва, 1989. 36. Көккөзова М., САбақан. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2000. 37. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003. 38. Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы-1995. 39..Оразахынова Н Шеберлік класы Сатылай комплексті талдау (синтаксис). Алматы-2002. 40. Қазак тілі окулықтары мен бағдарламалары 41. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992 42. Аймауытов Ж. Психология, Алматы, 1992 Бақылау түрлері Тест тапсырмалары 1.Сөйлесім әрекетінің түрлері A) дауыстап оқу, жазылым, тыңдалым, айтылым B) оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім C) тыңдалым, айтылым, тілдесім, әңгімелесім D) оқылым, сұхбаттасу, айтылым, тілдесім E) хабарласым, тыңдалым, айтылым, тілдесім 2. Тілдесім түрлері A) ресми, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік B) мақсатты, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік C) әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік, мақсатты D) қалыптасқан, кәсіби, дербестік, міндетті емес E) міндетті, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік 3. Эксперимент әдісінің мақсаты A) озат тәжірибені зерттеу B) әдістемелік әдебиеттерді зерттеу C) салыстыру D) ұсынылған әдістің тиімділігіне көз жеткізу E) оқулықты талдау 4. Тыныс белгісін қоюдағы принциптер A) көрнекілік B) ғылымилық C) саналылық D) грамматикалық, мағыналық E) белсенділік 5. Дидактикалық ұстанымды көрсетіңіз A) жүйелілік B) таным теориясы C) сөзжасам D) эвристика E) қайталау 6. Көрнекіліктің түрлері A) көру көрнекілігі B) оқулық C) бағдарлама D) дидактикалық материал E) диктант 7. Оқу жоспары A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат 8. Мемлекеттік білім беру стандарты A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат 9. Оқу бағдарламасы A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат 10. Оқулық A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат 11.Оқыту процесі A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 12. Сабақ A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 13. Дидактикалық принциптер A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 14. Білім A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 15. Дидактикалық принциптерге жатпайды A) жүйелілік және бірізділік B) үздіксіздік C) белсенділік және саналылық D) ғылымилық E) теорияның практикамен байланысы 16. Оқыту әдістері A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) оқытудың мақсат тіндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 17. Білім беру мазмұнын құрайтын компоненттер A) білім, іскерлік, дамыту B) дамыту, іскерлік, дағды C) білім, іскерлік, дағды, шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі D) шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі, тәрбие E) тәрбие, дамыту, дағды, білім 18. Білім беру мазмұнын анықтайтын негізгі құжаттар A) Білім беру туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық B) күнтізбелік жоспар, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық C) Білім беру туралы Заң, Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты D) мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы E) Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, типтік бағдарлама 19. Оқыту процесінің функциялары A) ойлау, тәрбиелеу, дамыту функциясы B) білім беру, оқыту функциясы C) дағды, іскерлік, тәрбиелеу, дамыту функциясы D) іскерлік, дамыту, білім беру функциясы E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту функциясы 20. Заттар және бейнелеу көрнекілігін атаңыз A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар 21. Символикалық көрнекілік түрлерін атаңыз A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар 22. Экранды-динамикалық көрнекілік түрін атаңыз A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер C) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары 23. Дыбысты-техникалық көрнекілік түрлерін атаңыз A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар 24. Дидактика тарихында қалыптасқан оқытудың түрлерін атаңыз A) дәстүрлі, дәстүрлі емес B) дара оқыту, аралас оқыту C) түсіндірмелі-илюстрациялы, проблемалы, бағдарламалы D) жекелей оқыту, сыныптық оқыту E) топтық оқыту, ұжымдық оқыту 25. Сөздік әдісіне жатпайтын әдіс A) бақылау B) әңгімелесу C) сұхбат D) түсіндіру E) дәрісбаян 26. Іс-тәжірибелік әдіс A) зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу B) түсіндіру, графикалық жұмыстар, жаттығу C) зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу D) демонстрация, графикалық жұмыстар, жаттығу E) зертханалық, бақылау, жаттығу, әңгімелесу 27. Жаттығу түрлерін атаңыз A) лабораториялық , жазба, графикалық, оқу-еңбектік B) сауалнама, жазба, графикалық, оқу-еңбектік C) ауызша, жазба, графикалық, сұхбат D) оқу-еңбектік, ауызша, бақылау, графикалық, E) ауызша, жазба, графикалық, оқу-еңбектік 28. Сабақ құрылымы неше бөліктен тұрады A) 7 B) 8 C) 10 D) 5 E) 6 29. Сабақ құрылымы A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет 30. Білімді бақылау түрлері A) күнделікті бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау, рейтинг-тестік B) жоспарлы бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау C) бағдарламалы бақылау, қорытынды бақылау, күнделікті бақылау D) күнделікті бақылау, машиналы бақылау, қорытынды бақылау E) өзіндік бақылау , тақырыптық бақылау, сабақтық бақылау, рейтинг-тестік 31. Оқыту процесінде қалыптасқан бақылау формалары A) ұжымжық, топтық, дербес B) дербес, топтық, жекелік C) фронтальды, сыныптық, дәстүрлі емес D) дәстүрлі, фронтальды, топтық, дербес E) фронтальды, топтық, дербес 32. Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктант түрлері A) мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар B) бақылау, буын диктанты C) өздік диктанты, сөйлем диктанты D) түсіндірме диктанты, бақылау диктанты E) қорытынды диктант, сөз диктанты 33. Түсіндірме диктант түрлері A) өздік диктанты, шығармашылық диктант B) ескерту диктанты, терме диктанты C) сөздік диктанты, бақылау диктанты D) есту диктанты, көру диктанты E) бақылау диктанты, көру диктанты 34. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін өткізілетін диктанттардың сөз саны VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс A) 170 -180 сөз B) 190 - 200 сөз C) 120 –140 сөз D) 140 -160 сөз E) 200– 210 сөз 35. VІІ сыныптағы жазба, жаттығу, үйрету және бақылау жұмыстарының саны төмендегі мөлшерде белгіленеді A) алты диктант, үш мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары B) бес диктант, екі мазмұндама, екі сынып және үш үй шығармалары C) сегіз диктант, төрт мазмұндама, үш сынып және бір үй шығармалары D) сегіз диктант, төрт мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары E) үш диктант, бес мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары 36. Мазмұндама түрлері A) қысқа мазмұндама, толық мазмұндама, бақылау мазмұндама B) аяқталған мазмұндама, аяқталмаған мазмұндама C) сурет бойынша мазмұндама, толық мазмұндама D) дайын әңгіме бойынша мазмұндама, қысқы мазмұндама E) дайын әңгіме бойынша мазмұндама, сурет бойынша мазмұндама, кино, диафильм бойынша мазмұндама 37. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін өткізілетін мазмұндама мәтінінің көлемі VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс A) 200-250 сөз B) 190 - 200 сөз C) 400-450 сөз D) 140 -160 сөз E) 300-350 сөз 38. Дамыта оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар A) Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов B) Я.А.Коменский, Т.И.Шамова C) Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин D) Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин E) Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин 39. Проблемелық оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар A) Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов B) Я.А.Коменский, Т.И.Шамова C) Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин D) Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин E) Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин 40. Тілдік материалды жеңіоден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге қарай оқыту керек деген дидактиканың принципін өте тиянақты ұстаған және кез келген тілді үйретуді қарыптан, яғни, әріптен, әліпбиден бастау қажеттігін ұсынған ғалым. A) А.Байтұрсынов B) С.Жиенбаев C) Ы.Маманов D) Ж.Аймауытов E) Х.Досмұхамедов 41. Синтаксисті оқытуды зерттеген ғалым A) С.Жиенбаев B) Т.Қордабаев C) Х.Арғынов D) К.Жақсылықова E) Ф.Оразбаева 42. А.Байтұрсыновтың Қай әдіс жақсы? мақаласы қай жылы және қандай журналда жарияланды? А) 1926 ж. Еңбек журналы В) 1926ж. Қазақ тілі журналы С) 1924 ж. Тіл тағылымы журналы Д) 1922 ж. Қазақ газеті Е) 1928 ж. Жаңа мектеп журналы 43. А.Байтұрсыновтың тілді оқытудың әдістемесіне арналған әдістемелік еңбегін атаңыз. А) Баяншы В) Тәрбиеге жетекші С) Комплексті оқыту жолдары Д) Ана тілін қалай оқыту керек Е) Оқыту жайында 44. А.Байтұрсыновтың Телжан Шонанұлымен бірігіп шығарған еңбегі неше бөлімнен тұрады және ол қандай материалдарды қамтиды? А) 2 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты В) 3 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты 3-і тілге қатысты С) 2-бөлім тілге қатысты, 2-і өнерге қатысты Д) 2 бөлім, 1-і әдебиет, тұрмыс, еңбекке қатысты 2-і ғылым, ғылыми танымға қатысты Е) 4 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты 3-і педагогикаға қатысты, 4-і ғылымға қатысты 45. М.Жұмабаевтің әдістемелік еңбегін атаңыз А) Сауатты бол В) Баяншы С) Оқыту жайында Д) Сауат ашқыш Е) Жаңа әліппе 46. М. Жұмабаевтің Сауатты бол әдістемелік еңбегінде қандай әдіс қолданылған? А) Қиыннан оңайға қарай үйрету В) Оңайдан қиынға қарай үйрету С) Жалпылау әдісі арқылы үйрету Д) Жалқылау әдісі арқылы үйрету Е) Жалпылаулы-жалқылаулы әдіс арқылы үйрету 47. М.Жұмабаевтің Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы еңбегі неше бөлімнен тұрады және бөлім атауларын анықтаңыз. А) 2 бөлім, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлері В) 2 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі, С) 4 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлері Д) 3 бөлім, бастауыш мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлері Е) 2 бөлім, бастауыш мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі 48. М.Жұмабаевтің Педагогика оқулығы неше бөлімнен тұрады және қанадай мәселелер қамтылған? А) 2 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі В) 3 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесі С) 4 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесі, психология мәселесі Д) 2 бөлім, дидактика мәселесі, тәрбие мәселесі Е) 2 бөлім, педагогика мәселесі, психология мәселесі 49. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістерін атаңыз А) Талдау, зерттеу, бақылау, көрнекілік әдісі В) Бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісі, экскурсия әдісі С) Талдау, зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісі Д) Зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, кітапты пайдалану әдісі Е) Жеке әңгімелесу, зерттеу, бақылау, ауызша мазмұндау әдісі 50. Ж. Аймауытовтың қандай еңбектерінде әлеумет тәрбиесінен бастап ұлттық тыныс – тіршілік, адамгершілік әлем, еңбек тәлімі, ата-ана орны, бала мінезінің алуан қырлары т.б. тақырыптар кең қаралады? А) Тәрбиеге жетекші В) Психология С) Жан жүйесі мен өнер таңдау Д) Жаңа ауыл Е) Берілген жауаптардың бәрі дұрыс 51. Ж.Аймауытов хат тану ісін жеңілдету жолдарын қандай мақаласында сөз етеді? А) Емлені оңайлату жобасы В) Ана тілін қалай оқу керек С) Жазу таңбаларын азайту туралы Д) Мектеп қандай болу керек Е) Барлық жауаптар дұрыс 52. Ж. Аймауытов ұсынысы бойынша тілді оқыту қалай жүру керек ? А) Жазу – сызу (емле) үйрету В) Сөйлеуге, шығарма жаздыруға төселдіру С) Тіл бақылау (грамматика) Д) Әдебиет жайынан кеңес құру Е) Барлық жауаптар дұрыс 53. Ж. Аймауытов ой жүйесінде қандай екі әдісті негізгі деп санайды? А) Ғылым мен дидактика В) Ғылым мен өнер С) Ғылым мен шәкірт Д) Ғылым мен педагогика Е) Ғылым мен психология 54. Ж.Аймауытов оқытудың басты түрлеріне нені жатқызады? А) Сөйлеу мен қорытындылау В) Бірдей өздік жұмыс беру С) Сөйлеу мен сұрау Д) Өз білімдерін толықтыру Е) Барлығы дұрыс А) Кез келген 55. Ұластыру дегеніміз не? А) Бір нәрсені тереңінен толғап, қарастыру В) Қайсыбір зат, нәрсені өзгелердің қатарына қою, ерекшелігін табу С) Ақыл жұмысының құрамдас бөлігі әрі бір нәрсенің басқа зат, құбылыстармен байланысын айыру Д) Дерек, мағлұматтарды бірте-бірте беру Е) Анықтамалар дұрыс емес 56. Ж.Аймауытов Оқытудың жанама құралдарына нені жатқызады? Қатесін тап. А) Тың деректер В) Сабаққа қатысты материалдар С) Оқушымен арадағы сұрақ – жауап Д) Оқушымен арадағы қарым - қатынас жоспары Е) Оқушының қабілеттерін дамыту, жазу, сурет салу 57. Сабақты жүйелі оқытуға қатысты жарияланған Ж. Аймауытов еңбегі А) Ана тілін қалай оқыту керек В) Тіл туралы С) Комплекспен оқыту жолдары Д) Тәрбиеге жетекші Е) Психология 58. М. Жұмабаевтың бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолдарын сөз етіп, нақты әдістемелік нұсқаулар беретін еңбегі қайсысы? А) Сауатты бол В) Бастауыш класта ана тілі С) Сын Д) Жазылшық оқу құралдары һәм мектебіміз Е) Бала тәрбиелеу жолдары 59. М. Жұмабайұлы бастауыш сыныптың ІІІ – ші жылына ұсынған дағдыландыру жұмыстарын көрсет . А) Аздан жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айтуды оқи білу В) Ұсынған әңгімелерін һәм басынан кешкен оқиғаларды мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта ауызекі айтып бере алуы С) Бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан әңгіме құрастыруға тәжірибе жасау Д) Бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу Е) Салған суреттерінің астына өзінің атын жаза білуі 60. А.Байтұрсынов негізін салған әдіс A) Түсіндірмелі әдіс B) Салыстырмалы әдіс C) Эвристикалық әдіс D) Дыбыс негізінде сауаттандыру әдісі E) Әңгіме әдісі жүктеу/скачать 140,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|