Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

қай түжырымын алып қарасақ та орынды. Бірақ бізге анықтамалардың ішінен тілді информация, яғни хабарлау түрінде; ойды жеткізу қүралы ретінде сипаттаған анықтамасы керек.

Әрине, тілдің хабарлау қызметі мен қарым-қатынастағы ролін мағынаны жеткізу барысындағы /код/ кілт, шешім деп қарау - тек шартты түрде ғана айтылған анықтау. Ол тілдің барлық қатысымдық қасиеті мен қызметін толық қамтып көрсете алмайды.

Өйткені сөз немесе тілдік түлға белгілі бір мағынаны білдіру үшін кодпен /қүлыппен/ байланыстырылады деген ойға жүгінсек, онда ең алдымен сол код /қүлып/ деген үғымның өзін айқындау керек болады және тілдік түлға мүндай жағдайда кодпен қалай байланысады, соны шешу қажет болады. Міне, осының бәрі әрі түсініксіз, әрі анық емес.

Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету
шартты үғымдар арқылы іске аспайды. Оның оймен, санамен
байланысты қарастырылуының өзі тілдің ерекшелігін

аңғартады.

Тілдік қатынасқа қатысты қүбылыстардың ішінде тіл мен сөйлеуге соқпай өтетін мәселелер жоқтың қасы. Сондықтан бүл мәселелердің басын ашып алудың маңызы зор.

Тіл мен сөйлеуді ғалымдар кейде бірге алып қарастырса, кейде екеуін екі бөлек қүбылыс деп таниды. Мәселен, немістің көрнекті лингвисі Вильгельм Гумбольдт пен орыс лингвисі И.Э.Бодуэн де Крутенэ тіл мен сөйлеуді жеке-жеке ажырата келіп, оларды адамның ойы мен қарым-қатынасына байланысты қажеттіліктен туған процесс деп қарастырады.

Тіл мен сөйлеу туралы ерекше концепция — Фердинанд де Соссюрдің түжырымы. ОЛ тілді қалыпты, сипаттамалы қүбылыс ретінде тани келіп, оны дыбыстық материяның түтас жүйесі түрінде қарастыру керек деп санайды.

Ғалым тілді ерекше қүрылымы бар, жүйелі, бірақ қалыпты
қүбылыс деп көрсете отырып, ондағы дыбыстық

ерекшеліктерді, тілдік түлғалардың дыбысталуын, сөздердің айтылуын — бәрін түгелімен сөйлесімге /речь/ қатысты қарастырады.

Ф.де Соссюрдің пікірінше, тіл — дыбыстық материяның жиынтығы, форма, қарым-қатынас қүралы; ал сөйлеу -дыбыстың өзі, дыбысталу. Яғни тіл — барлық дыбыстық таңбалардың жиынтығы болса, сөйлесім — дыбысталудың жиынтығы.

Ғалым тіл мен сөйлеудің ара жігін ажырата келіп, оларды екі ғылымның объектісі ретінде зерттеу керек дей отырып, олар /тіл мен сөйлесім/ өзара тығыз байланысты екенін де атап өтеді: «Язык и речь тесно связаны между собой и предпологают друг-друга: язык необходим, чтобы речь была

понятна тем самым была эффективна; речь в свою очередь необходима для того, чтобы сложился язык».

Фердинанд де Соссюрдің көзқарастары кейде қайшылықты болғанымен, өзінен кейінгі лингвистердің пікіріне әсер етпей қоймайды. Кейінгі түжырымдардың көпшілігі осыдан келіп шыққанын тіл мен сөйлеуге берілген анықтамалардан аңғаруға болады.

Ю.В.Фоменко Фердинанд де Соссюрдің тіл лингвистикасы мен сөйлесім лингвистикасы деген пікірін жоққа шығара отырып, Ф.де Соссюр тіл мен сөйлесімді бір-біріне қарама-қарсы қояды және олардың екеуі бір-біріне ешбір қатысы жоқ екі түрлі мәселе деп айтады деп түсінеді. Сондықтан да Ф.де Соссюр олардың әрқайсысының айырмашылықтарын жеке-жеке бөліп көрсеткен дей келіп, Ю.В.Фоменко сол көрсетілген айырмашылықтардың барлығына дау айтады. Сөйте түра, бүл автор да Ф.де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің әлеуметтігі жөніндегі көзқарасын қүптайды.

Жоғарыда айтылған пікірлердің барлығында, негізінен, тіл
мен сөйлесімге қатысты Фердинанд де Соссюрдің айтқан
ерекшеліктері сөз болады. Мәселен: тіл мен сөйлесімнің
психологиялық, физиологиялық жақтары, таңбалар жүйесі
ретіндегі өзгешелігі, әлеуметтік-жекелік табиғаты, олардың
қарым-қатынас қүралы тарапынан ерекшелігі. Яғни

авторлардың көпшілігі бүл мәселелерді одан әрі жалғастыруды, дамытуды көздейді.

Сондай пікірлерді қорыта келгенде, мынаған көз жеткізуге болады: бүл мәселе неғүрлым көп қарастырылып, жан-жақты сөз болған сайын, тілдің де, сөйлесімнің де қатысымдық қасиеттері айқындала түсіп, бүкіл мәселе осы бағытқа қарай бет бүрып келеді.


50

Лингвистикада сөйлесім мен тілді біріктіріп, қос процесс деп санаған көзқарастар да бар. Олардың айтуынша, сөйлесім мен тіл екеуі екі бөлек қүбылыс емес, олар бір процестің екі жағы. Кейде оны тілші ғалымдар «уровень языка», «уровень речи» деп те атайды.

Бүл көзқарас бойынша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен теңдес әлеу-меттік-жекелік қүбылыс болып саналады. Мүндай пікірді айтушы адамдардың сүйенетін негізі - қатысымдық ерекшеліктер. Бүл пікірді жақтаушылар сөйлесім деген -қатысым қүбылысының өзі, ал тіл сол қатысымды іс жүзіне асыру үшін керек дейді.

Бүл көқарасқа қарсы пікір айтушылар да бар. Олар А.С.Чикобава, Г.В.Колшанский, Т.С.Шарадзенидзе, А.Г.Волков, А.Г.Спиркин, Г.Шухарт т.б.

Жалпы тіл мен сөйлесімге қатысты көзқарастар орыс тілінің энциклопедиясындағы осы үғымдарға берілген анықтамалармен байланысты. Энциклопедияда тіл қарым-қатынасты жүзеге асыратын, осы мақсат үшін қызмет ететін дыбыстық таңбалардың жүйесі, ал сөйлесім қатысымдық қүбылыстың өзі, яғни тілдің негізінде жасалған, тіл арқылы жүзеге асатын коммуникативтік қүбылыс деп баяндалады: «Язык — это стихийно возникшая в человеческом обществе и развивающаяся система дискретных /члено-раздельных/ звуковых знаков, служащая для целей коммуникации и способная выразить всю совокупность знаний и представлений человека о мире», «речь — это конкретное говорение, происходящее в звуковой /включая внутреннее проговаривание/ или письменной форме. Под Р. Принято понимать как сам процесс говорения, так и результат этого процесса, т.е. и рчечвую деятельность и речевые произведения, фиксипуемые памятью или письмом».

51

Қазақ совет энциклопедиясында сөйлеуге төмендегідей түсініктеме беріледі:

қатысуымен іске асқанымен, негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді.

Тілдік амалдар — сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем құрау ережелері - көпшіліьске ортақ, объективті категориялар. Осы сипаты арқылы тіл жүрттың бәріне бірдей түсінікті қатынас қүралы ретінде қызмет етеді.

Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайға сай ыңғайланған стилі болады. Мүнымен бірге сөйлеу үстінде әр кісінің өзіне гана тән /индивидуальдық/ сөз жүмсауы, сөз тіркесін, сөйлем қүрау ерекшеліктері болады».

Қазақ энциклопедиясындағы тілге қатысты айтылған түсініктеме мен анықтамалар оның жан-жақты ерекшеліктерін, жалпы сипатын және күрделі қүыбылсқа тән басты белгілерін жақсы атап өтеді;

«Тіл — адам қоғамның ең негізгі қатынас қүралы. Дыбысты Тіл - адам қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық қүбылыс. Тіл - өте күрделі, сан-салалы қүбылыс.

Егер Тілді функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оның қатынас қүралы, адамдардың бір-бірімен пікір алысып, өзара түсінісуінің қүралы дейміз.

Егер Тілді ой мен санаға қатынасты жағынан анықтамақ болсақ, онда Тілді ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығаратын қүрал, ойлау қүралы дейміз.

Тілді қүрылымы жағынан анықтамақ болсақ, Тіл - қатынас жасауға қажетті материалдардың жиынтығы деп қараймыз.

52

Тілді таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесі, семотикалық жүйе деп анықтау да Тілдің қоғамда атқаратын қызметінің мәніне орай.

Бүлардың ішіндегі ең негізгісі — Тілдің функциясына қарай берілген анықтама. Тілдің тіршілігі, дамуы оның қатынас қүралы болу қызметіне байланысты. Тілдің бүл қызметі коммуникативтік функция деп аталады. Тілді адам өзін қоршаған қауымнан, өмірден үйренеді».

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселелерді анықтап, олардың айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан тілші — Т.Р.Қордабаев.

Т.Р.Қордабаев: «Сөйлеу дегеніміз — тілді қатынас жасау процесінде өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз», - дей келіп, - «Сөйлеу тілдік материалдар арқылы болады және тілдік заң-ережелерге, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір-бірінен ажырамас бірлікте» - деп, тіл мен сөйлеудің ара қатысын орыс лингвистерінің көзқарастарына байланысты баяндайды.

Бүл автор сөйлеу мен сөйлесім әрекетін қысқаша түсіндіре келіп, тілді қоғамдық қүбылыс ретінде танып, оның ерекшеліктеріне тоқталады.

Сол сияқты К.Аханов тіл мен ойлау процестерін қарастыра келіп, тілге төмендегідей анықтама береді:

«Тіл — ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас жасаудың кең көлемде қолданылатын жалпылама қүралы» Аханов К., 1978,60/.

Сонымен қатар ол тілдің таңбалық қасиетін де оның басты ерекшеліктерінің қатарына жатқызады. Тілші: «Тіл — таңбалардың коммуникативтік жүйесі болып табылады», - дей келіп оның басқа қүбылыстардан айырмашылығын көрсетеді.

53

Сонымен, тілдік қатынасқа байланысты болатын тіл, ойлау, сөйлесім қүбылыстарының бәрі де ғылыми түрғыдан толық шешімін тауып, бірізге түсе қоймаған, арнайы зерттеуді қажет ететін мәселелер.

Біздің ойымызша, тіл мен сөйлесім бір-бірімен байланысты бірақ екі бөлек қүыбылыс бола келіп, екеуі де:

а/ әрі қоғамдық-әлеуметтік;

ә/ әрі жекелік, дербестік мәні бар;

б/ әрі қатысымдық-қүбылыстар.

Тіптен айтыс тудырған мәселе тіл мен сөйлесім - екеуі екі бөлек ғылымның зерттеу объектісі ме, жоқ бір тіл білімінің екі түрлі мәселесі ме — деген пікірлердің өзі бір ортақ нәресні мойындайды.

Ең алдымен, тілдің әлеуемттік және жекелік жақтарын қарастырайық. Тіл — табиғаттың адамзатқа берген сыйы, ол -қоғамда өмір сүретін адамдардың өзіне тікелей бағынбайтын күрделі қүбылыс. Сондықтан ол әлеуметтік-қоғамдық процесс болып саналады. Оны лингвистика да, психология да, физиология да өз мақсаттары түрғысынан қарастырады. Оның сөйлесімге қатысты жағы — тіл — сөйлесімнің қажетті қүралы; тіл болмаса, сөйлесім өз мақсатына жете алмайды, өз қызметін орындай алмайды.

Тілдің психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бүкіл адамзатқа ортақ қасиет, бүл — оның түлғаларына да тән.

Оның сыртында, әрбір адамның сөйлеу өзгешелігінде ғана емес, тілінде де жекелік сипат бар. Оның мәні мынада: барлық тіл бір мезгілде, бір себептен шыға салмайды. Оған әсер етуші сыртқы және ішкі жағдайлардың ықпалынан әр адамның тілінің шығуының, қалыптасуының жекелік мәні бар.

Бүл ерекшелік оның әлеуметтік мәніне қарағанда, кең шеңберде болмауы мүмкін. Бірақ әр сәбидің тіліне байланысты, оның бөлшегіне қатысты үлкен қоғамдық тілдің алғы шарттары пайда болып, қалыптасады.

Тілге қажет нәрсенің бірі — ішьсі анатомиялық-физиологиялық даму, жетілу процесі. Ол адамның тууымен біртіндеп өзі болады.

Екіншіден, тілдің тіл болуы үшін ең қажетті шарт — ойлау, пайымдау. Адамның ми қабатына жинақталған ой тіл арқылы сыртқа шығады; сөйлесім арқылы бейнеленеді, көрініс табады. Адамның ойы тілдік түлғалар арқылы неше мәрте айтылса да, белгілі бір сөйлесім жүйесіне бағынбаса, түсініксіз болады.

Үшіншіден, тілге қажетті маңызды фактор - қарым-қатынастың болуы, яғни қатысымдық. Тілдің ең маңызды атқаратын қызметі - дыбысталу арқылы ойды сыртқа шығару. Кез келген сыртқа шыққан сөйлеу үлгісі белгілі бір ортаға тап болады. Сөйтіп, айналасындағы затпен, қүбылспен байланысқа түседі. Бүл — мәселенің бір ғана жағы.

Оның сыртында, далаға шыққан ой екінші біреуден жауап алу үшін, жоғалмай дамуы үшін қажеттілік.

Өз қызметін атқара алмаған тіл жоғалып, жойылып кетеді. Мәселен, жабайы аңдардың ортасына түскен адам бірнеше жыл сол ортада өмір сүруінің арқасында тілді үмытады. Сөйтіп, қарым-қатынас болмағандықтан, тіл өз функциясынан айрылады. Мүндай адамның ойлау жүйесі /тамақ табу, қорқынышты, қауіпті сезу, оған қарсы ойлау қабілеті бүрынғыдан шектеліп қалады. Дегенмен, қарапайым түрде болса да ойлау сақталады, ал тілдік қарым-қатынас сақталмайды, тіл болмайды. Демек, қатысымдық байланыс болмаса, тіл де өмір сүре алмайды, тіл де болмайды.

55 Қарым-қатынас — тілдің өмір сүруінің, тілдік болмыстың

басты өлшемі. Қарым-қатынас сөйлеу, сөйлесім арқылы жүзеге асады. Сөйлеудің ең маңызды қүралы — тіл, сөйлесімді жүзеге асыратын да — тіл. Сондықтан да тіл қатысымдық қүбылыс болып саналады.

Тіл - адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін, дыбыстық, таңбалар жүйесінің жиынтығы арқылы ойды жарыққа шығарудың қүралы.

Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік қүбылыс. Өйткені сөйлесімді жеке бір адам жүзеге асыра алмайды, ол бірнеше адамдардың тілдік түсіністігі арқылы іске асады. Сөйлесім адамдарды біріктіреді, оларды өзара байланысқа түсіреді. Мүндай байланыс қоғамның қүрылысына әсер етеді.

Жалғыз адам табиғаттан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайтыны сияқты, жалғыз адам сөйлесім процесін де жүзеге асыра алмайды.

Адам жаратылыстан, табиғаттан тыс емес, сөйлеу адамнан тыс емес. Сөйлесім — адамдарды қаумыдастыққа жетелейтін, қоғамдық мәні бар күрделі әрекет.

Сөйлесім арқылы адамдар бірін-бірі түсінісіп қана қоймайды, сонымен бірге қоғамдық-әлеуметтік маңызы бар мәселелерді шешеді, өзара бірлікте, ыетамақтастықта болады, түсініседі, сөйтіп, қоғамның дамуын жетілдіреді; не керісінше кері кетіреді. Бірақ қай жағдайда болсын сөйлеу адамның алдына қойған мақсатына қызмет етеді, сөйлеусіз, сөзсіз адамдар арасындағы ешбір тірлік жүрмейді. Осыдан келіп, сөйлесімнің қоғамдық-әлеуметтік мәні шығады.

Қарым-қатынасқа түсетін адамдардың тілді, сөзді

қолдануында да өз ерекшеліктері бар. Әр адамның сөйлеу мәнері, стилі басқа адамға үқсамайтын, тек өзіне ғана тән

56

j сөйлеу үлгісімен өзгешеленеді. Осының өзінен сөйлеудің жекелік мәні, даралық ерекшелігі келіп шығады.

Сөйлеу қаншама даратүрлік болса да, сөйлеуде адамның өзіндік ерекшелігі болса да, ол /адам/ сөйлесімнің қүрамдық бөлшектерін, тілді өз еркінше жасап, өзі қүрай алмайды. Адам дайын тілдік түлғаларды пайдаланады. Осыдан тағы да сөйлесімнің қоғамдық орны көрінеді.

Сөйлесімнің мүндай екі жақты ерекшелігін В.Я.,Мыркин мынадай деп ажыратып көрсетеді: Сөйлесім мазмүны, мағынасы тарапынан әлеуметтік болады да, орындалуы жағынан жекелік қүбылыс болып табылады:

«Речь социально по значению и индивидуальна по исполнению».

Сөйлесімнің жекелік мәнін көрсететін тағы бір жай қарым-қатынас процесінде сөйлеу жеке адамға тән бола келіп, нақтылы бір адамның атынан айтылады не жазылады. Содан барып, сөйлеу - жеке авторға тән процесс болып саналады, себебі сөздің белгілі авторы бар.

Зерттеушілердің пікірлеріне шолу жасай келіп, сөйлесімнің әлеуметтік мәні мен жекелік қасиетінің - екеуінің де маңызды екенін атап айтуға тура келеді. Сөйлесімнің, біздіңше, жекелік мәні — оның ішкі жағы, ал әлеуметтік мәні — оның сыртқы жағы іспеттес. Өйткені сөйлесім дыбысты тілдің жүмысына, қозғалысына қатысты іске аса отырып, негізінен, адамны сөйлеу мүшелерінің ішкі әрекетіне байланысты. Сөйлесімді жүзеге асыратын тілдің өзі де ішкі фактордың әсерінен-дыбыстың жасалуынан, оның фонемалық мағынаға ие болуынан, сөздің айтылуы, немесе жазылуынан т.б. түрады. Бүл алғышарттар сөйлесімнің осындай қасиеті индивидуальдық деп саналады да, оның ішкі факторы болып табылады.

57 ІІІ.З. Тіл және таңба

Алғаш таңба мәселесімен көне ғасырларда әйгілі философтар Аристотель мен Демократ айналысқан. Ертедегі грек философтары мен грамматиктерінен тәлім болып қалған екі бағыт бар. Оның біріншісі — тілдің элементтері /сөз, сөйлем/ таңба болып саналуға тиіс; екіншісі — осы таңбалар адамның ойымен пайымдауымен байланысты деген пікір. Кейінірек философиядағы «стоиктер» /«стоицизм»/ мектебі де тілдегі таңба мәселесіне көңіл бөлді.

Семиотиканың бір аспектісі ретінде тіл конкертті теоретикалық проблема болып XVIII ғасырда бөлінді. ХІХ-ХХ ғасырларда тілдің таңбалық элементтері тарихи-салыстырмалы тіл білімі мен логикада қарастырылады. Басты философиялық бағыт ретінде бүл идея XX ғасырда барлық лингвистикалық психологиялық, логикалық, эстетикалық ғылым салаларында ерекше орын алды.

XVII- XVIII ғасырларда таңба проблемасын философ Д.Локк, Г.Кондильяк, XIX ғасырда американдық ғалым Ч.Пирс, философ Ч.Моррис, математик Г.Фреге зерттеген. Д.Лоьск жалпы адамзат тілін: табиғи тіл және философиялық тіл деп бөледі. Оның пікірінше, осы екі тілдің ішіндегі философиялық тіл ғылыми үғымдардың тілі болуға тиіс. Философия тілінде материалдық таңба болып табылатын сөз бен сөйлем бар.

Д.Локк сөз мағынасы мен таңбаның арасындағы байланыс шартты түрде болады дей келіп, тілдегі таңбалық қасиетті осы қатынасқа негіздесе, Винер Н. Таңбалар теориясын коммуникативтік күйде алып қарайды.

Қазіргі кезде таңбалық системаның басты шығу тарихы кейбір жеке ғалымдарға /Пирс, Доррис/ т.б. телініп жүр. Ал, шындығында, жеке ілім ретінде бүл қүыбылыстың дүниеге

58

келуі анағүрлым күрделі, ол өмірдің зандылығынан, әлеуметтік даму қажеттелігінен туса керек. Жоғарыдағы ғалымдар —оны алғаш рет теория жүзінде дәлелдегендер. Алайда, «тіл — таңбалар жүйесі» сынды мәселесінің кең көлемде қойылуы Фердинанд де Соссюрдің «Жалпы лингвистика курсы» деген кітабының жарыққа шыққан кезінен басталады.

Ф.де Соссюр тілді таңбалар системасы деп есептейді де, оны таңбалардың кез келген жүйесімен қатар қойып, солармен бара-бар деп таниды. Ол былай деп жазды: «Тіл дегеніміз идеяларды білдіретін таңбалардың жүйесі, демек, оны жазумен, мылқаулар үшін жасалған әліппемен, символ мәнді әдет-ғүрыптармен, сыпайылық формаларымен, әскери сигналдармен және т.б. салыстыруға болады. Тіл - тек осы жүйелердің ішіндегі өте-мөте маңыздырағы».

Тілдің таңбалық табиғаты сөз етілгенде, сөздің дыбыстық жамылғышы мен оның /сөздің/ сематикасының өзара қатысының сыпаты еске алынады.

Тілдің таңбалық сыпаты туралы мәселе сөздің лексикалық
мәні туралы мәселемен тығыз байланысты. Ф.Де Соссюрдің
пікірі бойынша, сөздің екі жағы бар: оның бірі — таңбалаушы
/означающее/, еьсіншісі — таңбаланушы /означаемое/.

Таңбалаушы — сыртқы жақ, ол — дыбыстардың тіркесі, комплексі. Таңбаланушы — ішкі жақ, ол - үғым, мазмүн. Ф.де Соссюр сөздің осы екі қырын ешуақытта бірінен бірін жеке бқліп қарауға болмайды олар бір-біріне байланысты шыққан деп есептейді. Ал, шындығында, мүның қайшы пікір екендігі, таңбалаушы мен таңбаланушының арасындағы қатынастың ешқашан бөлінбейтін біртүтас еместігі кейіннен шешілді. Бүл байланысты /таңбалаушы мен таңбаланушы/ бір жақты, шартты ғана екендігі жөнінде А.Ельмслев ашып айтады: «Это

линейностъ означающего и означаемого сама по себе оказывается абсолютно условной, немотивированной и, по существу, принципиально несущественной».

Тілдің таңбалық сыпаты деп сөйлесімді қүрайтын элементтердің жиынтығын /морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем т.б./ және тілдік түлғалардың қүырылысын айтамыз. Тілдегі таңбалық қызметті осы сөздердің дыбыстық жамылғышы атқарады. Дыбыстық таңбалардың бәрі бірігіп келіп бір жүйе — таңбалар жүйесін қүрайды. . Бірақ тілдегі таңбалық бөлшектердің жүйесін таңбалардың басқа түрлерімен, мысалы, жол бойы белгілерінің жүйесімен, цифрлар жүйесімен немесе әскери сигналдар жүйесімен бірдей деп есептеуге болмайды. Олардың арасында көп айырмашылықтар бар.

Тіл — ойды білдірудің, пікір алысудың адамдар арасындағы қатынастың кең көлемде қолданылатын жалпылама қүралы. Оны қоғамдағы күллі адамдар, өмірдің, іс-әрекеттің барлық саласында қолданады. Ал, басқа таңбалар жүйесінің қолдану өрісі тілге қарағанда әлдеқайда тар, хабарлау мүмкіндігі анағүрлым аз болады. Бүл — бір.

Екіншіден, тілдің көптеген басқа таңбалар жүйесінен айырмашылығы сол: тіл мазмүнды ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге адамдардың хабарланатын жайға қатысын, қалай қарайтынын, үнатуын немесе үнатпауын, эмоцияның т.б. түрлерін білдіреді. Мәселен, стилистикалық синонимдер сөздердің эмоциональды және экспрессивті сапасына негізделеді. Мысалы, «қуаныш» дегеннен гөрі «шаттық» дегеннің эмоциональды — экспрессивті жағы күштірек. Сондай-ақ «жарық» дегеннен гөрі «сәуле» дегеннің эмоциялық боялуы қалыңырақ, экспрессивті қызметі күштірек болса, «сәуле» дегеннен гөрі «нүр» дегеннің эмоциональды-экспрессивті
60

сапасы басымырақ. Жазушы көркем шығарма жазуда көп сапасы мен қызметіне қарай таңдайды, оларды бейнелеудің құралы ретінде пайдаланады. Тіл, сөйтіп, логикалық ойлау ғана емес, сонымен бірге адамдардың психологиялық дүниесімен де байланысты. Мүндай қасиет таңбалардың жүйелерінде, мысалы, транспорт /автомоблиь, темір жол, су жолы/ сигнализациясында жоқ.

Үшінші айырмашылық мынада: тілден басқа барлық таңбалар жүйесі қолдан жасалады. Олар келісім бойынша жасалып, келісім бойынша өзгере алады. Таңбалардың мүндай жүйесі қоғамдағы барлық адамдардың қатысуымен емес, сол мамандықтың уәкілдерінің қатысуымен және олардың келісім бойынша жасала береді.

Ал дыбыстық тілдің дамуы қоғам мүшелерінің еркіне бағынышты емес. Әрбір жаңа үрпақ сол қоғамда тарихи қалыптасқан тілді қабылдайды, үйренеді. Таңбалар жүйесі өзгеріске үшырауы, жетіле түсуі, бір таңбаны басқа бір таңбаның ауыстыруы мүмкін. Мысалы, рим цифрларының жүйесі араб цифрларының жүйесімен ауыстырылды, жаңадан ноль таңбасы енгізілді. Таңбадағы мүндай өзгерістер стихиялық түрде емес, саналы түрде, келісім бойынша болады. дыбыстық тіл бүлайша өзгерте беруге көнбейді. Ол өз дамуының зандары бойынша өзгереді, өзінің дербес қасиетін сақтайды. Барлық таңбалар жүйесі сайып келгенде дыбыстық тілге негізделеді. Таңбалардың барлығының да мағынасы тіл арқылы айқындалады және дыбыстық тілге «аударылады». Мысалы, тарнспорт сигналдарының мағынасын дыбыстық тілдегі аудармасы арқылы ғана түсініп білеміз. Светафордың қызыл түсті жарығы «тоқтаңыз» деген белгі. Мүны білмейтін адамға ол қызыл түсті жарық қаншама жарқыраса да, еш нәрсені

хабарлай да, аңғарта да алмайды. Сондай-ақ, қандай бір шифр немесе код болмасын, олардың ешқайсысы да тілсіз қолданыла алмайды. Олар сайып келгенде тілге негізделеді.

Сонымен, таңбалардың жүйелері тілге қатысты көмекші қүралдар ретінде ғана мән-мағынаға ие бола алады. Қандай бір таңбалардың жүйесі болмасын, ол — адамдардың өмірдің барлық саласында қатынас жасайтын, сөйлесім, пікір алысатын қүралы — тілді ауыстыра да алмайды. Жоғарыдағы салыстырулардың бәрі де басқа . таңбалар жүйесіне қарағанда, тілдің таңбалық сыпатының күрделі қүбылыс екендігін көрсетеді.

Сөз екі түрлі компоненттен қүралады: оның бірі — сыртқы

эквиваленттен қүрылымдық және функционалдық белгілермен емес, мағыналық заңдылықпен ерекшеленеді: тілдегі таңбаның бүл табиғаты семиотика аспектісінде толық меңгеріледі»

Сондықтан, тілдің таңбалық сыпаты жөнінде сөз еткенде, негізінен сөздің мағынасы айырықша тоқталуды қажет етеді.

Бүл ретте сөздің мағынасын затпен теңдестіретін көзқарастың мүлдем қате екендігін алдын-ала айтып алу қажет. Сөзді таңбамен жақындататын ең басты белгі - оның /сөздің/ дыбыстық жамылғышының берілетін /мағына/ мазмүнмен байланыстылығы.

Тілде таңбалық қасиет бар. Ол әсіресе терминдерден айқын көрінеді. Кейбір терминдерді таңбамен ауыстырсақ, ол терминдердің мағынасы өзгермей, сол күйінде сақаталады.

I

Мысалы, тоғыз минус төрт немесе бес плюс төрт дегенді таңбалармен /цифрлармен/ 9-4,5+4 түрінде жазғаннан минус, плюс деген терминдердің мағынасына келер ешбір нүқсан жоқ.

Сөздің атауы, мағынасы затпен тек шартты ғана байланыста болады, бірақ, ол /атау/ затың табиғатымен бірге пайда болмауы мүмкін.

Бір бет қағазды жойғанмен, жалпы «бір бет қағаз» деген сөздің мағынасы жойылып кетпейді. Керісінше, «кітап» деген сөзді айтып және ол мағынаны басқа біреу хабарласа, зат ретіндегі кітаптың өзін басқаға беріп жіберу болып шықпайды.

Заттық дүние ойлау тілдің әлі болмаған кезінің өзінде де өмір сүрді. Мысалы, күн тәрізді зат осы затты белгілейтін ешбір сөздің болмаған кезінде де өмір сүрді. Сөз болмағандықтан, оның екі жағы — дыбыстық және семантикалық жақтары, яғни форма кез келген мағына тікелей немеес жанама түрде затқа қатысты болғанмен және оны қалайда бір жағынан бейнелегенмен, мағынаны затпен теңестіруге болмайды.

Тіл - өмірдегі жаратылыстардың ішіндегі ең күрделі қүбылыс. Оны тек лингвистер ғана емес, барлық ғылымның мамандары айрықша атап көрсетедеі.

Тілші ғалымдар адамзаттың қарым-қатынас, сөйлеу қүралы болатын тілді қүрылымдық элементтері мен мағыналық ерекшелігіне қарай жан-жақты зерттеп келеді. Тілге қатысты дыбыстық, фонемалық, морфемалық т.б. қасиеттер нақтылы материалдар арқылы сөз болса, тіл білімнің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық салалары тілдің әр түрлі зандылықтарын ғылыми түрғыдан қарастырады.

Тіл адамдардың түсінісу қүралы болғандықтан, үлтына, нәсіліне т.б. қарамай, жалпы адамзаттың бір-бірімен сөйлесу қүралы да болып табылады. Осы түрғыдан келгенде, ана тілімен қоса басқа тілдерді де үйрену, меңгеру қажеттігі келіп шығады. Тілдердің бір-бірімен қоғамдық-әлеуметтік байланысын қамтамасыз ету үшін, тілдерді оқыту және тілдерді үйрету туралы мәселе ғалымдар мен үстаздарды, тілшілер мен әдіскерлерді үнемі ойлантып келеді.

Тіл білімінде тілді оқыту жөніндегі сауалдар оның ішкі
салаларын: фонетика, лексика, грамматиканы, олардың

зандылықтары мен ережелерін жан-жақты меңгертумен байланысты болса, тілді үйрету белгілі бір тілде сөйлеу мүмкіншілігін жасау, адамдар арасындағы тіл арқылы қарым-қатынасты іс жүзіне асырумен қатысты.

Тілді оқыту мен үйрету бір үлттың /халықтың/ ана тілін оқыту арқылы да, екі немесе бірнеше үлттың арасында басқа тілді оқыту арқылы да жүреді.

64

Осындай тілді оқыту мен үйрету лингвистикада жаңа саланың - тілді қатысымдық түрғыдан оқыту саласының пайда болуына әсер етті.

Тілді қатысымдық түрғыдан оқыту бүл мәселенің теориялық негіздеріне, оның қалыптасу себептеріне, тілдік қарым-қатынасты жүзеге асыру барысында қолданылатын амалдарға, үтымды әдіс-тәсілдерге т.б. байланысты екені байқалады.

Тілдік қатынас қүбылысы — соңғы жылдары әлемдік тіл білімінде арнайы қарастырылып, ғалымдардың тілге жаңаша көз-қарасын қалыптастырған мәселелердің бірі. Әр үлт тілінің өзінің айтылу, жазылу, сөйлеу ерекшелігі болатыны сияқты, қазақша тілдік қатынастың да өзіндік заңдылығы және даму сипаты бар.

Тілдік қатынас — адамдарға тән ойлау мен сөйлеу процестерінің белгілі бір қоғамдық ортада тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі.

Тілдік қатынастың ерекшелігі, біріншіден, ол үздіксіз қозғалыста болатын қатынас қүралы тілдің санамен бірлігі арқасында жүзеге асады және тек адамзатқа ғана тән болып табылады.

Екіншіден, ол адамдардың қарым-қатынас қүралы тіл арқылы жүзеге аса келіп, қоғамға қызмет етеді. Ол -қоғамның өзі туғызған, оның әлеуметтік қажеттігін өтейтін қүбылыс.

Үшіншіден, тілдік қатынас жеке адамның тікелей өз басына емес, жалпы оның қоғамдағы орнына байланысты болады. Ол адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуының шарты болып табылады.

Төртіншіден, тілдік қарым-қатынас, адамды қоғамдық үдерістермен қатар қойып, оны қоғамға тәуелді етеді. Адам тілді өзі қолдан жасай алмайды, адам тек тілдік заңдылықтарды зерттей алады.

Бесіншіден, тіл бүкіл қоғамдық-әлеуметтік іс-әрекеттердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін жетекші механизм. Ол барлық процестердің іске асу көзі болып табылады.

Алтыншыдан, тілдік қатынас әлеуметтік идеялардың жүзеге асуына әсер ете келіп, бүтіндей қоғамның қалыптасуына қызмет етеді. Ол барлық саяси топтардың байланыстырушы қүралы бола отырып, өзі де қоғамдық-әлеуметтік қүбылысқа жатады. Қорыта келгенде, тілдік қатынас - ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік түлғалардың таңбалардың жүйесі мен дыбысталу қасиеті нәтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық түлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы түсінікті болатын, адамдардың өзара пікірлесуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік қүбылыс.

Адамдар арасындағы тілдік карым-катынас деген ұғымды білдіру арқылы бұл сөздің мағынасы кеңейді. Сонымен қатар бұл термин лигвистикада ғана емес, одан басқа да барлық ғылым салаларында кеңінен қолданылып келеді. Бұл терминнің тілге, сөйлеуге қатысты мағынасы тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі кездерде бұл одан элдекайда тереңдей түсті. Мэселен, тілдік коммуникация - тіл аркылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе; қоғамдық коммуникация қоғамдық байланыс, қоғамдағы қарым-қатынас дегенді аңғартады;

66

ал саяси коммуникация - саяси өмірдегі байланыс, саясатқа қатысты қарым-қатынас дегеңді байқатады т.б.

"Қатысымдық" терминіне қатысты зерттеу еңбектердің қай-қайсысында да оның қарым-қатынас қүралы, сөйлесуге байланысты қасиеті баса айтылады. Мүның өзі сөздің ең алдымен, тілдік қарым-қатынасқа, екіншіден, адамдардың өзара үғынысуына негізделетінін дэлелдейді.

Жалпы қатынастың түрлері көп, біздің қарастыратын объектіміз лингвистикалық түрғыдан сөз болатын тілдік катынас мэселесі. Тілдік қатынас тіл - арқылы байланыс, сөйлеу тілі аркылы қарым-қатынас жасау, коғамдык, үлттық тіл арқылы үғынысу.

Тілдік қатынас /ТҚ/ - сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-элеуметтік акпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдық қатынастың түп қазығы дегенді білдіреді.

Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу арқылы ғана бір-бірімен түсініспейді, кейде эр түрлі жағдайларға байланысты олар бір-бірін тілсіз-ақ үғып, соған қарай іс-эрекет жасайды. Мәселен, көшеде келе жатқанда, адамдар түрлі жарық көздеріне, дыбыс сигналдарына назар аударып, соған өздерінше жауап қатады. Сол I сияқты жол белгілерінің эр түрлі сэулелері немесе таңбалары адамға белгілі бір жайдан хабар береді де, адам оны қабылдап, түсініп, осыған байланысты қозғалады.

ыммен түсінісуі жэне бет-элпеттің өзгеруі арқылы үғынысуы сияқты қаншама көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің /қолдың, аяқтың, иықтың т.б./ эр түрлі қимыл-эрекетгерінін өзін неше саққа жүгіртуге болады.

Қарым-қатынастың жоғарыда айтылған үлгілерінін; барлығы жеке адамның бір өзіне ғана қатысты емес, олар өмірден, қоғамнан тыс бола алмайды. Мүндай қарым-қатынастар адам қызмет етеді, адамдардың өзара түсіністігіне жол ашады. Сондықтан олар да карым-қатынастың түріне жатады. Өмірдегі мүндай үғынысу, түсінісу тілсіз қатынас /коммуникация/ деп аталады.

Жалпы адамдардың араласуына байланысты қатынас процесі екі үлкен тармақтан түрады. Оның бірі - тілдік қатынас; екіншісі -тілсіз қатынас.

Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың үқсастықтары да, айырмашылықтары да бар. Олардың сэйкес жақтары: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа, байланысқа кызмет етеді.

Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір дерек хабарланады. Бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болады.

. Үшіншіден, қатынастын. екі түрі де адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады. Мүнда үғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бэрібір бүл да адамның белгілі бір хабарды үғып, соған қатысты іс-эрекет жасауына мүмкіндік береді.

68 Тілдік қатынас - тілсіз қатынастан әлдеқайда күрделі және

бөлек құбылыс. Ол адамның сыртқы өмірді шын мэнінде қабылдай алатын ойлау қабілетіне, санасына байланысты. Ойлау мен пайымдау, үғым мен сана, мазмүн мен мағына - тілмен қарым-қатынастың басты шарты.

Тілдік қатынас - адамдарға тэн ойлау мен сөйлеу процестерінің белгілі бір қоғамдық ортада тіл аркылы жарыкка шыққан көрінісі.

Тілдік қатынастың ерекшелігі, біріншіден, ол үздіксіз қозғалыста болатын қатынас қүралы тілдің санамен бірлігі арқасында жүзеге асады жэне тек адамзатқа ғана тән болып табылады.

Екіншіден, ол адамдардың қарым-қатынас қүралы тіл арқылы жүзеге аса келіп, қоғамға қызмет етеді. Ол - қоғамның өзі туғызған, оның элеуметтік қажеттігін өтейтін қүбылыс.

Үшінішден, тілдік қатынас жеке адамның тікелей өз басына емес, жалпы оның қоғамдағы орнына байланысты болады. Ол адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуының шарты болып табылады. Адам мен адам тілдік қарым-қатынасқа түсу арқылы дербес, жеке өмір сүруден қалады, олар жаратылыспен біріге отырып, элеуметтік, қоғамдық қүбылыстар қатарына жатады.

Төртіншіден, тіддік қарым-қатынас, адамды қоғамдық үдерістермен қатар қойып, оны қоғамға тэуелді етеді. Адам тілді өзі қолдан жасай алмайды, адам тек тілдік зандылықтарды зерттей алады.

69 Бесіншіден, тіл бүкіл қоғамдық-элеуметтік іс-эрекетгердің

жүзеге асуын қамтамасыз ететін жетекші механизм. Ол барлық процестердің іске асу көзі болып табылады.

Алтыншыдан, тілдік қатынас элеуметтік идеялардың жүзеге асуына эсер ете келіп, бүтіндей қоғамның қалыптасуына қызмет етеді. Ол барлық саяси топтардың байланыстырушы қүралы бола отырып, өзі де қоғамдық-элеуметтік қүбылысқа жатады.

Қорыта келгенде, тілдік қатынас - ойлау мен сөйлеудің қатысы арқылы тілдік түлғалардың таңбалық жүйесі мен дыбысталу қасиеті нэтижесінде жүзеге асатын, қатысымдық түлғалардың семантикалық бірлігі мен байланысу заңдылықтары арқылы түсінікті болатын, адамдардың өзара пікірлесуін қамтамасыз ететін, тек адамзатқа ғана тән күрделі тілдік қоғамдық-әлеуметтік қүбылыс.

1. 
   Абузяров Р.А., Туева З.И. Русский язык на занятиях по
   начальной военной подготовке в национальной школе. 2-изд.,
   М, "Просвещение", 1989.
   
2. 
   Адамбаева Ж. Орыс мектептерінде казақ тілі сабактарында
   тіл дамыту жұмыстары. Алматы, 1978.
   
3. 
   Адамбаева Ж. Орыс мектептерінде қазақ тілін окытудын,
   кейбір мәселелері. Алматы, "Рауан", 1993.
   
4. 
   Айғабылов А. Лексиканы окыту методикасы жэне оның
   казіргі міндеті. Алматы, "Мектеп", 1982.
   
5. 
   Аймауытов Ж. Тэрбиеге жетекші. Орынбор, Қазмембас,
   

1925, N2.

7. 
   Аймауытов Ж. Тіл туралы "Еңбекші казак", 1926, 9-наурыз.
   
8. 
   Аймауытов Ж. Дәйектігі жөнінен. "Еңбекші қазақ", 1928.
   23-ноябрь.
   
9. 
   Аймауытов Ж. Комплекспен оқыту жолдары. Қазмембас, 1929 г.
   

П.Алдашева А. Казахский язык. Учебно-методическое пособие. Алматы, "Санат", 1997.

12. Алдашева А., Сарыбаев Ш., Уэлиев Н. Жаңа атаулар. Алматы, "Анатілі", 1992.

71

15.Аманжолов С, Сауранбаев Н. Қазак тілінің граммати-касы. П-бөлім. Синтаксис. Алматы,1939.

16. Аралбаев Ж. Қазак фонетикасы бойынша этюдтер. Алматы
Ғылым", 1988.

17. Арғынов X. Қүрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы.

18. Арғынов X. Қазак тілі синтаксисі методикасының не-

19. Арғынов X. Қазак тілі методикасы. Алматы, "Мектеп",

20. Артемьева М.А. Категория интенсивности в публицистике:

21.Аскерова Л.Д. Коммуникативно-речевые средства орга-низации типов речи газетаого текста. Авт. канд.фил.наук. Алматы1992.

22. Ахгамбердиева З.Т., Еремина К.И. Қазак тілі. "Ферст
девелопмент", 1995.

23. Аяпова Т.Т. Қазак тілі. Негізгі окулык. Үй кітабы.

24.Әбдіғалиев С. Неміс тілін окытудың негіздері. Алматы, ҚазМУУ,1992.

25. 
    Әбілкаев А. Қазак тілін окыту эдістемесі. Алматы, 1995.
    
26. 
    Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазак тілін окыту методикасы.
    Алматы, "Мектеп" 1965.
    

27. Әлімжанов Д. Қазак тілін окыту методикасының прог-раммасы. Алматы, 1980.

29. 
    Әміров Р.С. 1-класта казақ тілін окыту. Алматы, "Қаз.
    мем. басп.", 1962.
    
30. 
    Әміров Р.С. т.б. Грамматика, емле, тіл дамыту. Алматы,
    "Раурң", 1993.
    

32. 
    Байкова Л.С. Теория и практика коммуникативного обу-чения
    русскому языку в национальном вузе. Дис.док.пед.наук. М.,1985.
    
33. 
    Балакаев М. Тіл мәдениеті жэне қазақ тілін окыту.
    Алматы, "Мектеп", 1989.
    

1974.

Алматы, "Мектеп", 1978.

37. 
    Бектуров ILL, Бектурова А. Казахский язык. /под общей
    ред. проф.А.Е.Карлинского/. Алматы, "Рауан", 1990
    
38. 
    Беляев Б.В. О взаимоотношении мышления, языка и ре-
    чи. "Вопросы психологии", 1958.
    
39. 
    Беляев Б.В. Очерки по психологии обучения иностран-
    ным языкам. 2-изд. М., 1965.
    
40. 
    Ф.ПІ. Оразбаева «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі»
    Алматы 2000ж.
    

41. 
    Қордабаев Т.М. «Жалпы тіл білімі» Алматы мектеп №75
    
42. 
    Қоянбаев М. «Педагогика» 1999ж. Алматы
    

44. 
    Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. В 2-х то-
    мах. М., "Педагогика", 1989.
    
45. 
    Садуакасов Ә. Қазақ тілінен методикалық құрал. 2класс.
    Алматы, Қазмембас, 1941.
    
46. 
    Сариева К. Қазак тілі. Алматы, "Білім" 1997.
    
47. 
    Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мэселелері.
    П-бөлім. Алматы, ОПБ, 1959.
    

49. 
    Сыздықова P., Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық
    талдау. Алматы, "Мектеп", 1989.
    
50. 
    ¥йықбаев И. Қазақ тілін оқыту мэселелері. Алматы, 1959.
    

диплом жұмысы

Тақырыбы: «Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін қүрастыруға дағдыландыру»