Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Оқушылар сөйлем қү.рауға арналған карточкасы мен сүрақ карточкасы таратылады. Мұғалім сөйлемдерді айтады. Оқушылар сөйлемдерді карточка бойынша қүрайды. Бір оқушы класс кассасымен, ал басқа оқушылар өз орындарында өз кассасымен жұмыс істейді. Сөйлем қүрап болған соң, бастауышты тауып, оның сүрағы жазылған карточкасы тиісті карточкаға салады. Бүл ойынды керісінше де ойнауға болады. Яғни сөйлемде бастауыш берілмей, оның сүрағы ғана беріледі де, бастауыш жеке карточкаға жазылады. Ал балалар сөйлемнің мағынасы мен берілген сүрағына сэйкес бастауышты алып, өзінің кассасына салады.

Үлгі: Қарға қанатын қакі ы. He?

Қүлындар одан үрікті. Нелер?

Баяндауыштың негізгі белгілері оқушылардың бастауыш пен сөз таптары жайындағы білім дағдыларына сүйене отырып, эңгіме әдісімен

47

түсіндіріледі. Сонымен бірге ойша қорытудың индуктивтік тәсілі де пайдаланылады.

Тақтаға таблица ілінеді.

Үлгі: Қүстар сайрайды. Нелер? - құстар - бастауыш, құстар ен істейді? - сайрайды - бастауыштың іс-әрекетін білдіріп түрған сөз. Барлық сөйлем осылай талданған соң, мұғалім:

Балалар, біз бүгін тағы бір сөйлем мүшесін -баяндауышты өтеміз. Жаңағы өздерін айтқан бастауыштын ісін, қимылыи білдіретін сөздер баяндауыш болады. Сонымен, қандай сөз баяндауыш болады екен? Бастауыштын ісін, қимылын білдіретін сөз бастауыш болады. Баяндауыш қандай сұрақтарға жауап береді екен?

He істейді? қайтті? қайтеді? Деген сұрақтарға жауап береді, - деп оқушылардың байқаған фактілері бойынша әздеріне қорытынды жасатады.

Оқушылар үнемі жазу жүмысынан жалығып кетпес үшін, әр түрлі грамматикалық ойындарды ұйымдастыруға болады. Грамматикалық ойын: «Өз орныңды ran».

Ойынның тәртібі: Сөйлсм құрамындағы сөздер жэне оған қойылатын сұрақтар жеке-жеке карточкаларға жазылады. Балалар да соған қарай екі топқа бөлінеді: бірі - сөздер, екіншісі - сұрақтар. Карточкалар алдымен ойынға қатысатын оқушыларға таратылады. Мұғалім бір сөйлемді «Біз ауылда тұрамыз) айтады. Сөйлемге керекті карточкаларын ұстап балалар орындарынан тұрады. Әр сөз (әр бала) өзіне тиісті сүрақты шақырады, сүрақ жазылған карточкасы бар бала тиісті сұрақты эр сөзге тапсыруға тиіс. Сүрақты алған соц балалар оң қолындағы сөздерді төменгі қатарда, сол қолыңдағы сұрақтарды жоғары қатарда ұстайды, сөйлемде неше сөйлем мүшесі бар екеніп айтады.

■

2-класта хабарлы сөйлемді оқушыларға творчестволық жұмысты орындата отырып ұғындыруға болады. Көктем көрінісі бейнеленген сурет бойынша творчестволык жүмыс жүргізіледі. Бұл «Сөйлем жалғастыру» ойыны арқылы орындалады. Балалар ойынды бастау үшін Көктем мезгілі.

49

Кектем басталды. Күн жылынды. Жер көгерді. Қызғалдақтар ғүлдеді. Көшеде су ағып жатыр. Өзенде сең де жүре бастады.

Осы сөйлемдер арқылы эңгіме эдісімен хабарлы сөйлем түсіндіріледі. Ол үші оқушыларға мынадай жетекші сү_рақтар беріледі.

Балалар, тақтадағы сөйлемдер бізғе нені хабарлап түр?

Көктемнің басталғанын хабарлап түр.

Оқиғаның, іс-әрекетін білдіріп түрған мүндай сөйлемді қандай сөйлемдер дейміз№

Хабарлы сөйлсмдер.

Хабарлы сөйлемдер нені білдіреді?

Хабарлы сөйлемдер іс-әрекетті, оқиғаны хабарлайды.

Дүрыс, балалар, енді бір оқушыға сүрақ қоямын, ол маған дауан қайтарады. Сендер оның қандай сөйлеммен жауап бергенін жэне біздің сөйлемдеріміздегі дауыс ырғағының айырмашылығын байқап отырыңдар, - деп мүғалім әлгі оқушыға бірнеше сүрақ қояды.

Балалар, бүл оқушы қандай сөйлсммен жауап берді?

Хабарлы сөйлеммен жауап берді.

Біреу сүрағанда сендер қандай сөйлеммен жауап бересіңдер?

Хабарлы сөйлеммен жауап береміз.

Оқушылардың айтқан сөйлемдері қандай дауыспен айтылды?

Ақырын айтылды, жай айтылды. — деген балалардың эр түрлі жауаптарын мүғалім:

Жоқ, балалар, оқушының дауыс сойлем аяғында бэсендеп барып тоқтады, - деп түзетеді де, хабарлы сөйлемніц негізгі белгілерін жинақтап оған мынадай анықтама бсрсді:

«Хабарлы сөйлем хабарды білдіреді. Хабарлы сөйлемнен кейін нүкте қойылады».

Сүраулы сөйлемнің негізгі белгілерін де осылайша оқушылардыц бақылауы, әңгіме эдістерімен түсіндіругс болады.

Мысалы, оқушылардың бір таблицада берілген сөйлемдерді оқиды, екіншісі оған жауап береді.

Сыныптағы басқа оқушылар таблицадағы сөйлемдерді көшіріп, олардың эрқайсысының түсына жауабын жазды. Жетекші сүрақтардың көмегімен сұраулы сөйлемнің сұрақ мағынасын, өзінен соң дауап керек ететінін, сұраулы сөйлемдегі сұрақты білдіретін сөздің көтеріңкі дауыспен айтылатынын, оның соңына сү_рақ белғісі қойылатынын хабарлы сәйлеммен салыстыра отырып түсіндіреді.

Қорыта айтқанда осындай ойындар арқылы бастауыш мектепте грамматиканы сапалы түсіндіруге болады.

51

Қорытынды

Еліміздің егемендік алу нәтижесінде қоғамдық өмірдің барлық салаларында элемдік стандарттарға сай жаца технологиялар енгізілуде. Жаца технология шығарылатын өнімнің сапасын көтеруге негізделген. Бұл Қазақстан Ресиубликасында өндірілетін өнімнің әлемдік тауар айналымында өз орнын алуға үмтылыстан туған үрдіс Мүндай үрдістен білім беру салалары да шет қалған жоқ. Соның эсерінен қазак оқушыларының білімдері әлемдік білім бэсекесіне түсе алатындай болуы үшін оқыту процесіне жаңа технологиялар мен жаңа әдіс-тэсілдер көптеп енуде. Бүл білім беру саласында оқушыға жаңа көзқараспен қарауды үйретті. Мүндай көзқарас оқушының жеке басының дамуына, түлға ретін қалыптасуына, әдеби тілде сейлеуіне, оқытуды демократияландыру мен ізгілендіруге ықпал етті. Сондай көзқарастыц бірі - ойын технологиясы. Ойын технологиясы арқылы оқушылардың білімі, танымы, шығаршылық қабілеті артатынын, қазақ тілінің заңдылықтары мсн ерекшеліктерін сапалы меңгеретінін, оқушылардың тіл мәдениеті жетілетінін, сөйлем зацдылықтарын дүрыс меңгереді. Осының нотижесінде қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді эдістемесі үсынылды.

Мүнда қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың тиімді түрлері анықталыи, олардың алдына озіндік белғілері мен алдына мақсаттары айқындалды. Оқушылардың сөйлеу мэдениеті мен білімін көтеруде ойындардың өзіндік ерекшеліктері, тиімділігі жэне түрлері сараланыи, нэтижеде дидактикалық ойындардың мынадай негізғі белгілері ажыратылды:

1. 
   Ойын мақсаты;
   
2. 
   Ойынның қатысымдық қызметі;
   
3. 
   Ойын ұзақтығы;
   
4. 
   Ойын ережесі;
   
5. 
   Ойынға қатысушылар саны;
   
6. 
   Ойын мазмүны;
   
7. 
   Ойынға қажетті көрнекілік қүралдар.
   

1. 
   Қазак тілінен игерген заңдылықтар мен ережелерді бекітуге;
   
2. 
   Тілдік фактілерді салыстыруға;
   

3. 
   Зацдылықтарды өз бетінше іздеп айқындауға;
   
4. 
   Өтілгсн материалдарды ссінс түсіруге тиіс.
   

1. 
   Қазақ тілінің заңдылықтарын оздігі нен анықтауда;
   
2. 
   Тілдік түлғалардың неғізгі ерекшеліктерін иғертуде;
   
3. 
   Проблеманы дүрыс шешуге үйретуде;
   
4. 
   Оздігінен пікір айтуға, көзқарас білдіруге дағдыландыруда ;
   
5. 
   Оқушылардың продуктивті ойлауын жетілдіруде. ылды.
   

Қорыта айтқанда сөйлемді қазіргі заман білім беру технологиясымен мецғерту оц нэтиже береді.

1. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мэселелері. Алматы,
   1965, 66-6.
   
2. 
   Мусаев К. Некоторые наблюдения над развитием
   морфологии казахского языка, в послеоктябрьский период.
   Исследования по тюркологии. Алма-Ата, Наука, 1969, стр. 214.
   
3. 
   Гаджиева Н.З. Основные пути развития
   синтаксисической стуктуруры тюркских языках. М., 1973, стр.65
   
4. 
   Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің
   аналиткалық форманттары, 1975, 20-6.
   
5. 
   Айдаров Г. Язык орхонского памятника билькагана.
   Алма-ата, 1966, стр.49.
   
6. 
   Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мэселелері. Алматы,
   1965, 146-6.
   
7. 
   Балақаев М.Б. основные типы словосочетания в
   казахском языке Алма-Ата, 1957 стр.19.
   
8. 
   Джапаров А. Грамматическая структура
   словасочетания в современном киргизском
   языке. М., 1955.
   
9. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. 1975,390-бет.
   
10. 
    Сергалиев М.Синонимия
    синтаксических конструкций в современном
    казахском литературном языке. Наук. Алма-Ата, 1987.
    
11. 
    Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. Алматы,
    1982.
    
12. 
    Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. — Алматы,
    1955-415
    
13. 
    Дербісэлиев Ә. Ол-Фарабидің эстетикасы оқу
    құралы, -
    
14. 
    Алматы, 1980-68.
    
15. 
    М.Жұмабаев Педагогика. - Алматы, Ана тілі. 1992 -
    135-12 6.
    
16. 
    Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, Ана тілі
    1992-446
    
17. 
    Сембаев Қазақ совет мектебінің тарихы.
    
18. 
    Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оықту
    методикасы. - Алматы, 1939-65.
    
19. 
    Волков И.П. Творчествоға баулимыз. Педагогикалық
    ізденіс. - Алматы, 1990 - 105-534 6.
    

20. 
    Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарға әдебиетті оқыту
    методикасы. - Алматы, Мектеп 1962 - 122
    
21. 
    Ақшолақова Т. Көркем шығарманың эстетикалық
    табиғатын танту - Алматы, Мектеп, 1975 — 184.
    
22. 
    М.Әуезов Шығармалар жинағы. 20 том - Алматы:
    Жазушы, 1985-173-473.
    
23. 
    Философиялық сөздік. Изд.Полит. Литер. М., 1963 -
    272.
    
24. 
    23. Қоянбаев Р.М, Қоянбаев Ж.Б Педагогика. -
    Астана, 1998
    
25. 
    24. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту техналогяилары,
    

26. Гроос К. Душевная жизни ребенка пер. С немецкого -

27. 
    Спенсер Г. Основания психологии Спб. - 1987 - 440 стр.
    
28. 
    Хейзинга И. Homo Luclens (человек играющии) пер. С
    нидерланского языка В.В.Ошисс М.: Эксмо - Пресс, 2001 - 352 стр.
    
29. 
    Кант И. О педагогики - М,: 1903 Вып. VII - 94а.
    
30. 
    Демин М.В Природа деятельности, - М,: МГУ, 1984 - 167
    стр.
    
31. 
    Каган М.С Человеческая деятельность: опыт системного
    анализа, - М,: Политиздат, 1974 - 328 стр.
    
32. 
    Исупов К.Г. В поиках сущности игр. // Философские
    науки-1977,-№6-с. 148-151.
    
33. 
    Р. ван дер Коэй, Г.П.Мейес Современное состояние
    образования детской игры // Перепективы Вопросы образования
    1987 №1 42-60 стр.
    
34. 
    Кішібаев Д, Нысанбаев Ә, Сыдықов ¥ Философия
    жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы - Алматы:
    Рауан, 1991-320 6.
    
35. 
    Тұрғынбаев Ә.Х Философия, - Алматы,: Білім, 2001-328
    б.
    
36. 
    КішібаевД, Сыдықов ¥ Философия. Оқулық, -А,:
    Атамұра - Қазақстан, 1994 - 344 б.
    
37. 
    Алтынсарин Ы Таңдамалы шығармалары, - А,: Қаз ССР
    Ғылым Академ. Баспасы, 1955 -415 б.
    
38. 
    БайтұрсыновА. Тіл тағылымы, - Алматы: Ана тілі, 1992 -
    448 6.
    
39. 
    Аль-Фараби Философские трактаты 446 б.
    
40. 
    Антология педагогческой мысли Узбекской ССР
    Ташкент 320 б.
    
41. 
    Жұмабаев М. Педагогика Алматы Анатілі 1992.-155 бет
    

42. 
    Оралбаева Н, Жақсылықова К. Орыс мектептерінде қазак
    тілін оқыту эдістемесі. Алматы «Ана тілі» 1996 — 208 б.
    
43. 
    Жазыбаев М, Нағашыбаев Ә. Бастауыш кластар үшін
    грамматикалық ойындар, Алматы, Мектеп 1981-48 б.
    
44. 
    Дидактикалық ойындар, (құрастырған К.Оразбекова)
    Алматы, РОМК 1990-39 б.
    
45. 
    Занимательная грамматика (сост. Нуртазина Р.Б)
    Алматы, Мектеп 1973-232 б.
    
46. 
    Таубаев Ш.Т, Барсай Б.Т Оқытудың қазіргі
    техналогиялары // Бастауыш мектеп 1999 №3 3-86.
    
47. 
    Молдабеков Қ, Ермекбаев М, Нарқүлова Б, Базарбаева К
    Бастауыш мектеп Қазақ тілі сабағында дамытушы орындарыд
    қолдану әдістемесі. Алматы 2003-146 б.
    
48. 
    Ахметов Н.К Теория и практика игрового обучения в
    подготовне учителя Дис. к.п.н А: 1996-244 б.
    
49. 
    Хайдаров Ж.С Теория и практика организации игровой
    деятельности студентов в учемном процессе дис. к.п.н А: 1982 - 121
    стр.
    
50. 
    Нұрахметова А.Р Влияния игровых методов обучения на
    формирования научных знаний студентов по химии Дисс. к.п.н
    Алматы 202 стр.
    
51. 
    Иманбеков Т Қазақ балабақшаларындағы оқу тэрбие
    жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану А. 1995 Диссерт. п.ғ.к
    -143 6
    
52. 
    Ляпина Г.А Игра как средство активизация учебно -
    воспитателыюго процесса в средных классах общеобразовательной
    школы дис. к.п.н А. 1972 - 172 стр.
    
53. 
    Төленова ¥ Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық
    ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. диссерт. п.ғ.к Атырау 2002-
    1186.
    
54. 
    Сардарова Ж Дамытушы компьютерлік ойындардың
    дидактикалық мүмкіндіктері (6-10 сынып аралығындағы оқыту
    процесінде) Диссерт. п.ғ.к Алматы 1996-178 б.
    
55. 
    Кенжебекова Р сыныптан тыс жүмыстарды
    математикалық ойын есептерін пайдалану эдістемесі. диссерт. п.ғ.к
    Шымкент. — 183 бет
    
56. 
    Жазықбаев Ү, Тажиева Ж Жаңа дамды тек жаңашыл
    ұстау тэрбиелейді. Шыскент 2001-106 б.
    
57. 
    Иманғалиева 3 Іскерлік ойындарды қолдану // Бастауыш
    мектеп 1992 №3
    
58. 
    Қаржаубаев А Ойын - тиімді тәсіл //Бастауыш мектеп
    1992 №5-6
    

59. 
    Ақбаев К Дидактикалық ойындарды пайдалану жолдары
    //Бастауыш мектеи 1992 №7,8,9 25-88 6.
    
60. 
    Хасенова К Сабақтарда ойын элементтерін пайдалану //
    Қазақстан мектебі 1968 №6 59-61 б.
    
61. 
    Титова В.И Бастауыш класта ойын сабақтарын өткізу
    туралы // Қазақстан мектебі 1967 №1 45-49 б.
    
62. 
    Анцимерова А Ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу
    жөнінде Қазақстан мектебі 1967 №10 31-39 б.
    
63. 
    Сағындықов Е, Ана тілі сабақтарында ойын элементтерін
    пайдалану // Қазақстан мектебі 1974 №8 41-42 б.
    
64. 
    Төтенбаев Ә.Диваев Халық ойындарының тэрбиелік
    маңызы жайында // Қазақстан мектебі 1974 №5 13-15 б.
    
65. 
    Синельникова А.И Неміс тілін үйреткенде түрлі
    ойындарды пайдалану Қазақстан мектебі 1967 №17 47-49 б.
    
66. 
    Жангелдина А.Б Использование игры на уроке //
    Начальная школа Казахстана 2002 №2 23-25 стр.
    
67. 
    Қоянбекова С Ойын мақсатын талдау және ойын мэні //
    Қазақстан мектебі 2001 №1-2 45-48 б.
    
68. 
    Ахмарова М. Ойынның түрлері.// Қазақстан мектебі 2002
    №3 4- 86
    
69. 
    Байқуатова О. Бастауыш мектепте синтаксис
    материалдарын оқыту алматы: 1977
    
70. 
    Бақреденова А, Баймұратова Б Орыс тілінде жү_мыс
    істейтін бала бақшада қазақ тілін оықту методикасы Алматы, Рауан,
    1992-148 6.
    
71. 
    Бабанский ІО.К Избранные педагогические труды (сост.
    М.Ю.Бабанский): Педагогика 1989-560 стр.
    
72. 
    Гуровип Р.С, Климинкж А.В Викторина что, где, когда //
    Химия в школе 1989 №6 стр 102-106
    
73. 
    Узнадзе Д.Н Теория игры (теория функциональной
    тенденци 1 в сб. Педагогика и психология игры Новосибирский из-во
    НГПИ 1985 4-14 стр.