III. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы

III. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы .

Бастауыш мектепте негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, шылау оқытылады. Оқушылар сөз таптары олардың лексикалық мағыналары мен сұрақтары жэне грамматикалық тұлғалары (жалғау - жүрнақтары) арқылы танитын болады. Сөз таптарын танытуға даярлық І-сыныптан басталады. Бүл сыныпта кім? не? кімдер? нелер? не істеді? не қылды? қайтты? қандай? қай? қанша? неше? нешінші? т.б. сүрақтарға жауап беретін сөздермен танысады.

Мүндай сүрақтарға жауап беретін сөздер заттын атын, қимылы, сынын, санын білдіретінін меңгереді. Сөз таптары, негізінен алғанда күрделірек көлемде 3-4 сыныптарда оқытылады. 3 сыныпта «Сөз таптары» деген тақырыпта өтіледі. Аталған сыныптарда сөз таптарынан берелітен мағлүматтар жеңілден ауырға қарай сатылап, бірін-бірі толықтыра береді. 3 сыныпта зат есім (жалқы есім мен жалпы есім, негізгі және туынды зат есімдер, зат есімнің жекеше жэне көпше түрлері, зат есімнің тэуелденген түрі) сын есім (негізгі жэне туынды сын есімдер), сан есім (есептік пен реттік сан есімдер), етістік (негізгі жэне туынды етістіктер, болымсыз етістіктер) өтіледі. Оқушылар сөздердің бас эріппен не кіші эріппен жазылуын жете меңгереді, жұрнақ, жалғану арқылы жаңа сөз жасалуын, жалғаулар арқылы сөздердің түрленуін жэне өзара бір-бірімен байланысатын біледі, аталған білім негіздері ауызша және жазбаша тіл үзартуға пайдаланатын болады. Бүларға қоса оқушылар сөз формалары, олардың өзгеру, түрлену жолдары жөніндегі білімдерін ІІ-ІІІ сыныптарда сөз таптарын оқумен байланысты тереңдете түседі. Мысалы: II сыныпта зат есімді өтуге орай көпше зат есім жасайтын көптік жалғауларды үйренсе, сын есімді оқығанда зат есім мен етістік туынды сен есім жасайтын жүрнақтармен толысады, ал сан есімді өткенде реттік сан есім жасайтын жүрнақтарды меңгереді. Үшінші сыныпта сан есумді өткенде оқушылардың сөз қүрамы, сөз бөлшектері (морфеемалары) жөніндегі білімдері элдеқайда үлғаяды. Олар тэуелдік, септік, жіктік жалғауларымен сондай-ақ эр сөз табынан туынды сөз тудыратын сөздерді байланыстыру сөйлем мүшесін жасау жолындағы эр алуан синтаксистік қызметінен аздап болса да, ғылыми мағлүмат алады. Бастауыш сыныптарда сөз таптарынан біршама білім беріледі. Балалар сөз таптарын төмендегі 5 түрлі белгісі бойынша таниды:

Сөздің мэнін, заттың аты, сыны, қимылы туралы жэне

басқа да мағыналарын үғынады.

Сөздің қандай сүраққа жауап беретінін айырады

Сөздің қалайша өзгеретінін, қандай-қандай категориясы

бар екенін таниды.

22

Сөздің өзіне тэн қандай жалғаулары болатынын, олардың көбіне - көп қалай жасалатынын үғынады.

Сынып жоғарлаған сайын сөз таптарын оқыту тереңдей түседі. Бірінші сынып оқушылары сөз таптарынсұраққа сүйеніп, сүрақ қоя жолымен таныса, екінші сыныпта оқушы эр сөз табының өзіне тэн лексикалық, грамматикалық жжалпы белгілерімен танысады, яғни сөздер белгілерін, сөйлемдегі қызметін біршама меңгереді. Үшінші сыныпта эр сөз табынің морфологиялық-синтаксистік сипатын түсінеді, демек зат есім немесе сын есімнің септелетіні, етістіктің жақпен өзгеретіні т.б. туралы ұғым алады. Сөздердің дұрыс жазу дағдысына төселеді. Бастауыш сыныптарда сөз таптары бірізділікпен оқытылып үйретіледі, оның өзі тіл кұбылыстарының қандай да болса, өзара үқсастық байланыстыра қарай қарастырылады. Сөз таптарының ішінде есімдер тобына жататын түрлерінің арасындағы үқсастықтар олардың мағыналары мен формалдық белгілерінен танылды. Мысалы: зат есім болса белгілі бір заттың, нэрсенің атауын білдіреді де, сын есім мен сан есім сол заттың өзіне тэн айырым белгілерін жэне сан мөлшерін көрсету үшін зат есімге байланысты пайда болып, қолданылады.

Сөз таптарын бір-біренен ажырату олардың айырмашылық белгілерін салыстыру тэсілі арқылы танытылады. Сонда етістік те зат еісмге байланысты қолданылғанымен, ол заттық белгілері емес, заттардың қимылын, жай-күйін білдіретін сөз табы екендігі танытылды. Соған орай етісітіктің өзіне меншікті морфологиялық белгісі жіктік жалғауы екендігі оның жақпен жіктеліп өзгеретіндігі түсіндіріледі. Мектеп бағдарламасы етістіктің болымды - болымсыз түрі жөнінде ұғымдар беруды енді-енлі ғана қолға алды. Алайда балалар ауызша, жазбаша сөйлеу қызметтерінде күнделікті өмірде болымсыз етістікті үнемі қолданып отырады. Сол себепті етістіктің болымды - болымсыз түрі туралы мэліметтер беру аса маңызды. Бастауыш мектепте оқытылатын қазақ тілі бағдарламасында сөз таптары мен дүрыс жазу таруы - ең күрделі бөлім, сондықтан оғын көп сағат берілген. Өйткені сөздердің эр алуан формалық қүбылысы сөз таптарын оқып үйренуге байланысты айқын таныла түседі.

Кім? кімдер? не? нелер? Сүраққа жауап беретін сөздерді оқыту.

1 - сыныпта берілген бастапқьі мағұламатты пысықтап,

2 — сыныпта зат есімге қатысты алғашқы сабақ заттын атын

Мүғалім: - балалар айналаға қараңдаршы, сыныптағы сөздеріңді көріп отырған заттарының эр қайсысының өз аты бар. Соларды атаңдаршы, - дейді.

Балалар сыныптағы заттарды, содан кейін адамдарды атайды.

Мысалы: Мынау не? мынау тақта. Мынау кім? мынау оқушы. т.с.с.

Заттың атын білдіретін сөздер жөнінде 1-сыныпта түсінік алған оқушылар зат есімнің анықтамасын тез үғады. Зат есімді оқытудағы тағы бір мақсат - балалрға заттардың эр салалы болатындығын, мағыналық тобын, яғни ара қатынасын білдіру, кім? кімдер? сүрағының тек адамдарға қойылатынын, жануарлар мен заттарға не? нелер? сұрағының қойылатынын дүрыс ұғындыру.

Жаңа сабақты бірден оқулықтағы 301-жаттығуды орындатудан бастауға болады. "Зат есім деп аталатын сөзжүмбақты шешу тапсырылған (қажетті сөздердің суреттері бёрілген).

Мүнда да суреттегі заттардың аты аталып, оларға сүрақ қойылады, табылған сөздер санына қарай алфавит ретімен орналастырады, бүл жаттығу оқушылардың ойлауын дамыту мақсатында да, балардың алфавитті меңгеруіне де пайдалы.

Оқулықтағы 300-жаттығудың мағынасы түсіндіріліп, жазбаша орындалады.

1. 
   Ақыл — тозбайтын тон, Білім таусылмайтын кен.
   
2. 
   Шешен сөз бастар, Батыр қол бастар.
   

302-308 - жаттығуларда да дэл осылай, зат есімнің сүрақтарына

Ал, 309-жаттығуда жұмбақ шешу көзделген.

1. Ауыл сыртында сайда
Жатыр үлкен айна.

(Көл).

(Шекер).

Заманымыздың талантты педагогі В.А.Сухомолинский: "ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчестосыз, фантазиясыз толық, мэніндегі ақыл - ой тэрбиесі деген болмайды", - деп атап көрсеткендей ойын оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, жазу тілін дамытуларына мол мүмкіндік береді, өз беттерімен жұмыс істей білуге

дағдыландырады. Ойланғыштық, іздемпаздық қабілеттерін арттырады, сөздік қорларын молайтуларына көмектеседі.

Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа лайықты, баланың білімін үштай түсуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу керек. Мысалы, "қай әріпті жоғалттым?" ойынын заттың атын білдіретінсөздірде оқытқанда пайдалануға болады.

Ойынға сөз ішінде бір эріпті қалдырып кеткен (яғни, бір эріптерін жоғалтқан) бірнеше үлестірмелі қима қағаздар жасалынады. Олар сыныптағы оқушыларға үлестіріліп беріледі. Ойынға қатысушы эрпбір оқушы өзіндегі эріптерден керектісін алып, эр сөздегі жоқ эріптердің орнына қоюға тиіс. Қай оқушы жылдам қойса, сол үтқан болып саналады да, мүғалімінің мадақтауымен тиісінше бағасын алады.

2-сыныпта зат есімнің жалқы есім^ мен жалпы есім түрлері, олардың қолданылуы мен жазылуы емлесі үйретіледі. Бүл тақырыпты оқытуда оқушыларға кісі есімдері, жер, су, үй жануарлары аттарын білдіретін сөздерді жалқы есім деп аталатынын, солардан басқа зхаттардың атауы жалпы есім екенін үғындырып, жалқы есімнің емлесіне баса назар аударған жөн.

Зат есімнің жалқы, жалпы ксім түрлерін меңгерту онша қиынға түспейді.

Жалпылама мағынаны білдіретін заттардың ішінен затты жеке — дара көрсеткіміз келсе, оған бір арнаулы ат қойып, оны сол өзіне қойған атымен атаймыз. Мысалы, мына сендер ғой, бэрің де балаларсыңдар, қыздарсыңдар, үлдарсыңдар. Бүл айтылға баллар, оқушылар, қыздар, ұлдар дегендер сендерге жалпы атаулар. Ал енді эрқайсыңды жеке даралап Айдана, Төрахмет, Ақбота, Молдабек деп өзіңе қойылған аты-жөнімен атасақ, бүл атаулар жалқы есімдер- болады, - деп, шэкірттердің түсінігіне бірден қона кететін өздеріне таныс нэрседен бастаған жөн.

Жалқы емісдердің облыс, аудан, қала, көше, жер, су, тау аттарын білдіретін географиялық атауларды рет - ретімен мүғалім плакатқа мынадай түрде жазып қояды:

1. Облыс аттары: Оңтүстік Қазақстан облысы, Алматы облысы,
Жамбыл облысы.

2. 
   Қала, ауыл атттары: Леңгір, ТТТүбар, Темірлан, Кентау, Түркістан
   т.б.
   
3. 
   Аудан аттары: Төле би ауданы, Ордабасы ауданы т.б.
   
4. 
   Көше аттары: Т.Әубэкіров көшесі, Төлеби көшесі т.б.
   
5. 
   Өзен, көл аттары: Арыс өзені, Ақсу өзені, Балқаш көлі т.б.
   
6. 
   Тау аттары: Алатау, Қаратау, Қазығүрт, Алтай, Орал т.б.
   

жазбай, сабақтың бүл кезеңі бүлай түсіндіріледі. 1. Жалқы есімдер облыс аттарын білдіреді.

Қандай облысты білесіңдер? Қане, айтып жіберіңдерші, - деп сыныпқа сұрақ• қойып, оқушылардың да жүмыс істеуі талап етіледі. Оқушылар көптеген облыс атауларын атайды, солардың ішінен бірер сөзді мүғалім іріктеп жазып қояды.

2. Жалқы есімдер аудан аттарын білдіреді.

Қандай аудан аттарын білесіңдер? - біз түрған аудан қалай аталады? — деп оқушылардың жауабына екінші қатар түсына сөздер жазылады.

Осылайша сүрақтың қүрлысы өзгерілмей, географиялық атауларға қойылуы арқылы оқушылардың өздеріне жүмыс істету процесі үстінде жалқы есімдердің көптеген мағынасы аңғарылады.

312-321 - жаттуғылар тақырыпқа байланысты берілген үғымды кеңейте, бекіте түсу, солға сүрақ қоя беруге үйрету, оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатында жүргізіледі.

312 — жаттығуды мәнерлеп оқытып жалқы есімді тапқызу. Мектебінен қашпайды Қарсы алғанда анасы, Бес саусығы шошайды, "Бес" алған-ау шамасы.

Жалқы есімді оқытқанда олардың эрқашан бас эріппен жазылатынына 313-321 — жаттығуларды орындау барысында көз жеткізуге болады.

Оқушылардың ойлау процесін дамытудың бірден-бір жолы оларды өздігінен жүмыс істей білуге үйрету.

Оқушылардың өздігінен жүмыс істей білуге үйрету жүмыстары дидактикалық принциптерге негізделіп жүргізіледі.

Жаңа тақырыпты қортындылау барысында үлестірмелі қима қағащдарға жазылған тест сүрақтарын беруге болады. Қима қағащдар оқушыларға үлестіріліп берілген соң, оларға ойлануға бес минут уақыт беріледі. Содан соң дайын оқушыларға дүрыс жауаптарын шеңбермен белгілеп көрсетеді. Жауапты ауызша да айтуға болады.

1. Медеу деген сөз зат есімнің қай түріне жататынын тауып

а) Жалқы есім э) Жалпы есім

2. Қала деген сөз зат есімнің қай түріне жататыны тауып,
белгілеңдер.

а) Жалқы есім э) Жалпы есім

3. Төменнен жалқы есімді тауып, белгілеңдер.

а) шөп
э)айран

б) марал

26

3. Төменнен жалпы есімді тауып, белгілеңдер.

а) Арыс
э) Айдана

б) Бала

1-сыныпта оқушыларға жеке заттың атын білдіретін сөздер мен көп заттың атын білдіретін сөздер туралы түсінік алған болатын. Енді соны грамматикалық тұрғыдан түсіндіру қажет. Бүл үшін, бірдей заттың жеке жэне бірнешеуі бейленген суреттерді пайдалануға болады. Мұғалім олардың мағынасын түсындіру арқылы зат есімнің жекеше, көпше түрі болатынын аңғартады. Оқулықтағы 322-323 — жаттығулар соны байқатуға арналған. Аталған жаттығулар орындалғаннан кейін зат есімдердің жекеше, көпше түлғада жұмсалатыны түсіндіріледі.

322 — жаттығуда балапанның сурет берілген.

323 - жаттығуда қоянның суреті берілген. Мақсат - сөздерді

Одан кейінгі сүрақтар зат есімдердің жекеше түрін бірінші бағанаға, көпше түрін екінші бағанаға жазу керек.

324 - жаттығуды жаздырып, талдау.

3. е. Жекеше түрі З.е. Көпше түрі

Инелік Көбелектер

Үшқыш Қарлығаштар

Тал Қайыңдар

Шырша Оқушылар

Ақын Суретшілер

325- жаттығуда көп нүктенің орнына көптік жалғауцларын қойдырып жаздыру.

Зат есімнің көпше түрін түсіндіруге, оған қойылатын сұрақтардың да көптік жалғаулары арқылы айтылатыны көрсетіледі. Бірақ кім? не? сұрағына көптік жалғаулардың жіңішке түрлері - лер, -дер, -тер ғана жалғанатынын көрсетіп қою жеткіліксіз. Көптьік жалғаудың барлық, түрлерін танытқан жөн. Ол үшін көптік жалғауларға раналған кестені пайдаланған дүрыс. Көптік жалғаулар

-лар,-лер,-дар,-дер, -тар,-тер

бала-лар, қыз-дар кітап-тар

кеме-лер, көл-дер күрек-тер

Жуан түбірлі сөзге көптік жалғаудың, жуан (-лар, -дар, -тар) түрлер, жіңішке түбірлі сөзге көптік жалғаудың жіңішке (-лер, -дер, -тер) түрлері жалғанатын емлесі үйретіледі.

27

Ал сөз аяғында дыбыстарға қарап көптік жалғаулардың басқа дыбыстарынын -л, -д, -т болыт түрлететін емле ережелерін эзір түсіндіріп жату ертерек, себебі әлі тіліміздің дыбыс заңдылықтарын меңгеріп болмаған бастауыш сынып блаларына мұндай білімді ұсыну ауырлық етеді. Жеке зат, көп зат деген үғымдарды таныстыру балалрдың 1-сыныпта үйренген дағдылық жүмысы 2-сыныпта одан эрі жаңғыртылып дамытылады.

328-жаттығуда зат есім болатын 4-5 сөз тауып, толықтырылып жазу берілген.

Жекеше Көпше

Батыр батырлар

Оқушы оқушылар

Кітап кітаптар

Дэптер дэптерлер

Бала балалар

Бүл жаттығуды орындау барысында зат есімдер жекеше, көпше тұлғада жүмсалатыны, заттың көптігін білдіру үшін түбірге көптік жалғауы жалғанатынын ереже ретінде бірелгенін меңгерту көзделеді.

329-330-жаттығулар ережеде айтылғандарға қанық болу үшін пысықтап, білімді орнықтыр түсу үшін берілген.

331-жаттьіғудай мэтіндірден зат есімнің жекеше, көпше түрлерін айырып оларға сүрақтарды дүрыс қоя алатын болуы керек.

Қазақ тіліне алған білімдерін практикалық жағынан жан-жақты талдау, ажырата білуде жэне толықтыра түсуде үлестірмелі қима қағаздардың алатын орны ерекше.

Үлестірмелі қима қағаздар жеке оқушының өз бетімен шығармашылық жүмыс істеуіне басшылық ететін эдістің біріне саналады.

Ол оқушы біліміндіге олқылықты толтыратын, абсракты мэселелерді нақтылай түсетін, сауаттылықты арттыратын, ой өрісін кеңейтіп, тіл байлығын молайтатын көмекші құрал болып есептелінеді.

2-сыныпта оқушыларға зат есімді оқытқанда мынадай үлестірмелі қима қағащдар пайдалануға болады.

1. а) Өлеңді көшіріп жазыңдар.

Ой балалар, балалар! Жылы-жылы жел соқты Жылғалардан су ақты. Ауыл көшті қыстаудан Әне апам қой сойған. э) Зат есімнің жекеше, көпше түрін тап.

2. а) Көп нүктенің орнына сүраққа сэйкес жауап жазыңдар.
Кім? Кімдер? He? Нелер?

28

Немере гүл

Сэби жүлдыз

Ғалым тау

э) сұрақтары мен мағыналарындағы айрырмашылықты тап.

3. а) Мақалды көшіріп жазыңдар. Мағынасын түсіндір. Ата - асқар тау, Ана - бауырындағы бүлақ, Бала - жағасындағы қү_рақ. • Болат қайнауда шынығады, Батыр майданда шынығады.

э) Кім? не? деген сүрақтардың астын сызыңдар деген сияқты т.б. үлестірмелі немесе кеспе қағаздарын мүғалім өз сыныбының қабілетіне қарай түрлендіруге болады.

2-сыныпта зат есім тақырыбын меңгертудің тағы бір жолы — ойын. Мысалы, сабақтағы ой-толғанысы кезеңінде балаларға Венн диограммасы, яғни шеңбер ойынын ойнатқан дүрыс.

Ойын оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, заттарды топтай білуге, сондай-ақ олардың неге керектігін ажыратуға, заттардың атын қатесіз жазуға дағдыландырады. Ойынға қатысушы оқушылар үшін қандай заттарды топтай білу керектігін шеңбер жэне оған қажетті заттардың аты жазылған жеке сөздер үлестірмелі жасалады. Оқушылар аталған жануарлардың пайдасы мен зиянын айтып өтеді. Зат есімді оқытуға арналған сабақ жоспары:

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің көпше түрі. Көптік жалғаулары. Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға көптік жалғаулар туралы түсінік беру.

2. 
   Сөздерді топтай білуге үйрету.
   
3. 
   Балалардың бағыт бағдар бере отырып өз беттеріңше жұмыс
   істету, ой-өрістерін дамыта отырып, өздіктерінен қортынды шығаруға
   машықтандыру. Сабақтың көрнекілеп: кітап, суреттер, үлестірмелер т.б.
   

I. Психологиялық дайындық.

II. Үйымдастыру кезеңі.

3. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   
4. 
   Жаңа сабақ.
   1 .Кіріспе
   

Мынау не? деп сұрау

Ол кітап Тағы бірнеше кітіпты алып көрсетіп:

Мыналар нелер?

Ктіп деген сөзбен кітіптар деген сөздің айтылуында

айырмашылық бар ма?

Бар. Ктіптар деген сөзге —тар деген қосымша жалғанған.

Өте дүрыс. Заттың көптігін білдіру үшін түбірге -лар, -лер,

-дар, -дер, -тар, -тер деген жалғаулар деп аталады. Бүгінгі өтетін тақырыбымыз көптік жалғаулары. Сабағымыздың мақсаты: көптік жалғауларын зат есімге дұрыс жалғай білуге үйрету.

V. Оқулықпен жүмыс.
329-жаттығуды орындау.

Өлеңді мэнерлеп оқу, көпше түрдегі зат есімді тауып, өлеңді көшіріп жазу.

Айдын көлді сағынып,

Қаздар қанат қақты бір.

Ақ бантигін тағынып,

Алма ағаштар атты гүл.

1. Нелер? сүрағына жауап беретін сөздердің астын сызыңдар.

VI. Сергіту сэті.

Аппақ болып таң атып, Түтін тіке шығады. Қарлығаштар қанатын

Самғап биік үшады. (Осыған сэйкес қимылдар жасайды) (Е.Өтетілеуов «Балақай» Алматы, «Жалын» 1986 ж 137 бет).

VII. 330-жаттығуды орындау, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар, зат
есімдерді тауып, олар зат есімдердің қай түрі екенін айту. Зат есімдердің
жекеше, көпше екенін ажырат.

Осыдан соң жаңа сабақты қортындалау барысында оқушыларға тектік сүрақтар жазылған үлестірмелер таратылып беріледі.

1. Төменнен зат есімнің жекеше түрі болатынсөзді тауып, белгілеңдер.

1. 
   Ағаштар
   
2. 
   Сандар
   

2. Төменнен зат есімнің көпше түрі болатын сөздерді тауып, белгілеңдер.

1. 
   Қаздар
   
2. 
   Жусан
   
3. 
   Балалар
   

1. 
   Зат есімнің жекеше түрі
   
2. 
   Зат есімнің көпше түрі
   

Үйге 311-жаттығуды орындап келуді тапсыру. VIII. Бағалау.

Екінші жэне үшінші сыныптарда өтетін сөз таптарыының кестесі.

Ағам домбыра тарты.

Ақбота гүлге су құйды.

Әжем ұршық иірді.

338-жаттығуда жануарлардың төлдеуін білдіретін етістіктер қай сөзбен байланысып түрғаны тапқызылады.

Бие қүлындайды.

Қой қоздайды.

Ешкі лақтайды.

Түйе боталайды.

Сиыр бұзаулайды.

Ит күшіктейді.

Мысық балалайды.

Сөздерге сүрақ қойылып мағынасы түсіндіріледі.

Ал 339-жаттығуда берілген етістіктердің мағынасын түсіндіру тапсырылған. Әуелі эр етістіктің мағынасы жеке-жеке сұрақ-жауап эдіс арқылы түсіндіріледі. Содан соң оқушылар сол сөздерді қатыстырып сөйлем қүрап жазады.

341-349 - жаттығулар етістік туралы берілген үғымды бекіте түсуге, етістіктің өзге сөздермен байланысын дұрыс таба білуге, сөздік қорын байытып, байланыстырып сөйлем қорын дамытуға бағытталған. Етістік пен зат есімнің байланысы, сөйлем қүрайтыны да жаттығулар орындау барысында байқатылуы тиіс.

«Дара жэне күрделі етістіктер» етістік туралы жалпы мағлүмат берілгенен кейін оқытылады. Яғни басты міндет - етістіктің күрделі түрін таныту. Дара етістікті оқушылар бүрыннан біледі, ал күрделі етістікпен оқу сабақтарында, сөйлеу кезеңдерінде үнемі кездескенмен, олардың күрделі етістік деп аталатынын білмейтін.

Оқулықтағы 350-351 жаттығулар дара жэне күрделі етістіктерді бір жаттығу ішінде қатар беріп, салыстыру арқылы олардың ерекшеліктерін байқатуды көздейді.

Жерде жатып желіндейді,

Күз түскенше желімбейді.

Үндеместен төлдеп жатыр,

Су беріңдер шөлдеп жатыр.

Бүл жаттығудағы «желінбейді, желімбейді» сөздерін, «төлдеп жатыр, шөлдеп жатыр» тіркестерімен немесе «жауды-жауып түр, ү-шыты-ұышп барады, оқыды-оқып отыр» жү_птарын өзара салыстырып, олардың бэрі ед ұимылыд білдіретінін қойылатын сүрақта бірдей екенін айтқызып, өзгешеліктері тек сөз санында екенін байқатады.

Кейінгі жаттығулар дара жэне күрделі етестіктің мағынасы дара етістікпен салыстырғанда мүлде басқаша екенін аңғартады; оқыды - оқи

I

32

бастады, оқып отыр, оқып болды, тікті - тігіп жатыр, тіге бастады, тіге алады т.б. Осы сөздерді қатыстырып сөйлем құрап жазады. Ал 354 -жаттығу дара етістікті үлгі бойынша күрделі етістікке, айналдырып жазумен бірге, «күреді, үйді, күйді, сүзді, үшты» етістіктерің орфоэпиялық ерекшеліктерін байқатуды, сол арқылы сауатты жазуға үйретуді мақсат етеді.

357-жаттығу де ерекше назар аударуды қажет етеді. Оқушылардың сөз мағынасы туралы алған білідеріне сүйеніп, берілген етестіктердің мағынасын түсіндіру, оларға қарама-қарсы етісікті табу талап етіледі.

Мысалы, жапты - ашты.

байлады — шешті т.б.

358-368-жаттығуларда негізгі тақырыпқа байланысты тапсырмалармен бірге оқушылардың сөз мағынасы, мэтін, сөйлем тақырыптарынан алған білімдерін пысықтап бекітуге арналған тапсырмалар да берілді. Олар оқулықтағы әр жаттығудың түсында анық көрсетілген. Мүғалімнің міндеті — бір жаттығуданығ тапсырманың мэнін дүрыс түсініп, соны оқушыға меңгертудіңтиімді жолын тандау.

Қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздерді оқыту.

2-сыныпта «Сын есімді» оқытудың басты мақсаттары төмендегідей.

1. Сын есіМді грамматикалық тұрғыдан сөз табы ретінде таныту.

2. Заттардың жалпы сын, сапалық белгілерін топтап айыруға

3. 
   Белгілі бір нақты заттың эр алуан қасиеттерін көрсетіп, сипаттап
   айтуға баулу.
   
4. 
   Сын есімді ауызекі жэне жазбаша сөйлеу тілдеріндемағынасына
   қарай дэл тандап қолдана білу дағдыларын қалыптастыру. Қоршаған
   ортадағы құбылыстар мен заттардың эр алуан қасиеттерін, белгілерін
   бақылай білуге, байқағыштыққа үйрету.
   

369-370 жаттығулардағы қарамен жазылған сөздердің қандай сүраққа жауап беретінін, мағыналарын ай-гқызу арқылы оқушылардың заттын сынын білдіретін сөздер жайлы білетіндері еске түсіріледі. Одан әрі ұғалім сұрақ - жауап, көрнекілік эдістерін пайдалана отырып, оқушылардың сол білімін одан әрі тереңдете түсуі қажет.

Мысалы, мұғалім алманың суретің көрсетіп, оның не екеін айтқызады дэмі, түсі, пішіні қандай екенін сүрайды, немесе қалың жұқа кітаптарды салыстырады т.б. Нэтижесінде заттың түрін, түсін, көлемін, дэмін тағы басқа сапа, белгілерін білдіретін сөздердің сын есім деп

33

аталатынын біледі, оларға қандай? қай? деген сұрақтар қойылатынын иы.

£>ү_дан кейін сын есімдерді зат есімдермен қатыстырып айтуға үйрету жүмыстары жүргізіледі. Ондай мақсат - сын есімдердің кез келген зат есімдермен тіркесе бермейтінін аңғарту. Оқулықтағы жаттығулардың бірқатар осы ұғымды бекітуге арналған. Мэселен 372-жаттығуда зат есімдердің алдында керекті сын есімдерді қойып жазу берілген. ...бэтеңке, ...тон, ...сай, ...айран, ...шие, ...көше.

Керекті сөздер: қалың, жылы, ащы, терең, кең, тэтті.

Ал 373-жаттығуда бүған керісінше, .берілген сын есімдерді зат есімдермен қатар қойып айту.

Жуас, таза, биік, сүйық, жүйрік, ұзын.

Үлгі: жуас ат, таза көрпе, биік тау,...

374-жаттығуда қандай? қай? сүрақтарының орынан тиісті сын есімдер жаздырылып, оның қай сөзбен байланысып тұрғаны айтқызылады.

Әселдің (қандай?) көйлегі бар. Мен (қандай?) кітап оқыдым. Бізге (қандай?) оқушылар көмектесті. Ауылда (қандай?) үйлер көбейді.

Керекті сөздер: қызыл, қызық, көп, биік.

375-жаттығулардың мақсаты балалардың, байқау қабілетін арттыру, бір заттың эр алуан белгісін аңғара білуге үйрету. Мэселен, тақтай десек, оқушы жалпақ тақтай деумен шектеліп қоймай, оның қалың не жүқа, ұзын неқысқа екеніне көңіл аударуы тиіс. Сөйтіп бір заттың бірнешебелгісін білдіру үшін жоғарыдағы жаттығуды мынадай үлгіде орындатуды ұсынамыз;

Жалпа*

Қалың - ^Zp* Тақтай

¥зын

үлкен

жіңішке •

қысқа

ірі

Үлгі: үлкен үй, жаңа көйлек,...

381-382 — жаттығулар осыған арналған. Көп нүктенің орнына зат есімнің алдыңғы сын есімдерді қойып жазу. Екі бағанды салыстырып, қай бағандағы сөздер сөйлем, қай бағанадағы сөздер сөйлем емес екенін айту.

таза ауа ауа таза

ақ мақта мақта ақ

жазық дала дала жазық

жақсы бала бала жақсы

Сын есімге 8 сағат уақыт бөлінген, соған орай отыз екі жаттығу берілді. Соның бэріне жеке тоқталып жатпай-ақ, негізгі назар аударылатын мэселелерді баяндап өттік. Кейінгі жаттығулар сын есімге байланысты берілген ұғымды бекіте, кеңейте түсуді, сонымен бірге оқушылардың сөздік қорын молайтуды, белгілі бір затты сипаттай білуге үйретуді, айтылған белгелері бойынша суреттелғен нэрсені тапқызуды, т.б. мақсаттарды көздейді.

Ал, енді сын есімді оқытуға раналған сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: сын есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: заттың түрін, түсін ажыратуға үйрету
   Сүрақтары қандай? қай? екенін түсіндіру.
   

3. Сабақтың тэрбиелік мэні: [

Оқушыларды көркемдеп сөйлеуге көркем етіп, эдемі етіпжазуға, эдеміліке, кішіпейілдікке, адамгершілік - имандылыққа тэрбиелеу, эстетикалық тэрбие беру, оқушылардың қазақ тілінде мақалдап, шешен сөйлеуге, мэнерлеп оқуға машықтандыру.

4. Сабақтың көрнектілігі:

Суреттер, қолдан жасалған плакаттар, үлестірмелер, ойыншықтар, оюлар салынған буклеттер.

5. Сабақтың әдісі:

Үйымдастыру, үй тапсырмасын тексеру, жаңа сабақ.

І.Кіріспе әңгіме. Оюлардын түрін көрсетіп:

• 
  балалар, мыналар нелер?
  
• 
  оюлар
  
• 
  оюлар қай халықтың өнері?
  
• 
  Қазақ халқының
  
• 
  ою не үшін керек?
  
• 
  эсемдік үшін.
  

• 
  ою қандай жерлерде қолданылады?
  
• 
  Түс киізде, текеметте, ұлттық киімдерді қолданылады.
  
• 
  Ою қандай түстермен өрнектелінген?
  
• 
  Көк, қызыл, сары, қара, күлгін, ақ түстермен.
  
• 
  Заттың түсін білдіріп тұрған қай сөз?
  
• 
  Қызыл сары
  Тақтаға плакат ілінеді.
  Жақсы үл - еліне бас
  Жаман үл - еліне қас.
  

Заттың түрін, түсін, сынын, сапасын білдіретін сөздерді сын есім дейміз. Сын есімге қандай? қай? деген сұрақ қойылады.

2. Оқулықпен жүмыс.

378-жаттығуды бірнеше оқушыға оқытып, сын есімдерді тапқызамыз.

Ақ жүрекпен таза ақыл. Қылсаң адал еңбек. Бэрінен де сол мақүл -Артқыға жол бермек. Сен бол көр аққа жақ, Болам десең адам, Адал еңбек берер бақ, Бассаң соған қадам.

3. Тақтамен жүмыс.

Бір оқушы тақтаға, қалғандары орындарында отырып, жаза бастайды.

4. Сергіту сэті.

Қоюланып тағы бүлт, Жаңбыр жауды себелеп. Жапырақты жамылып, Бүғып қалды көбелек.

5. өздігінен жүмыс істеу.

Сын есім қатысты мақалдар айтқызу.

1. 
   Өтірік сөз өрге баспас.
   
2. 
   Жылы киім тәнді жылытар,
   Жылы сөз жанды жылытар.
   
3. 
   Жалған сөз жанға қас,
   Жалқау қойшы малға қас.
   
4. 
   Еріншек адамның ертеңі бітпес.
   

беріледі де, сол суретке байланысты оқушылар сөйлемдер ойлап табады. Суретті билет ойынын айрықша тапсырма бойынша жүргізуге болады. Мысалы, сурет бойынша оқушылар мындай сөйлемдер ойлап табуға тиісті:

Ту Қара торғай

Көгілдір ту желбіреді Қара торғайға үя жасадық,

Машина Қоян

Бақыт жеңіл машинаға мінді Сұр қоян қашты.

Алма Жапырақ

Мамам қызыл алма экелді. Күзде жапырақ сары түске боялады.

7. 
   үйге 388 - жаттығуды жазып келу тапсырылды.
   
8. 
   Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау.
   «Заттардың санынбілдіретін сөздер» 2-сынып оқушыларына
   

Оқулықта осылар ескеріледі де, сан есімдер негізігі есмі сөздердің бірі ретінде баяндалады. Әзірге бүл сыныпта сан есімнің есептік, реттік, түрлерінен бастапқы мағлүмат беріледі. Ол үшін сан есімдерге неше№ қанша? нешінші? деген сүрақтарды қойдыру арқылы сане есімдердің осы екі түрін танытамыз. Жаттығуларда берілген материалдарды игеріп, тапсырмаларды дүрыс орындау нэтижесінде оқушылар ережелерді жадында сақтап, жүзге дейінгі дара, күрделі сан есімдерді эріптермен дұрыс жаза алатын болуға тиіс, есептік сан есімдерді реттік сан есімге айналдыруға үйрету.

Жаттығуларды орындау барысында оқушылар сан есімге сүрақ қоя білуге, олдардың зат есімдермен байланысын аңғартуға, мэтінен сан есімдерді таба білуге үйретіледі. Сондай-ақ зат есімдер заттың санын, ретін білдіретінін үғады. Жаттығулардың кейбіреуінде сандарды сөзбен жазу талабы қойылады. Ондағы мақсат - бір таңбалы сан бір сөзбен, екі таңбалы сан екі сөзбен жазылатынын білдіру. Сонымен бірге жаттығу ретінде үсынылған «санамақтар», «есепжүмбақтар», «жаңылтпаштар» арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мақсат етілді.

Сан есім жайындағы сабақ 401-жаттығуда берілген өлеңді оқытудан басталады.

Екі көзің не үшін керек? Жақсыларды көру үшін.

37

Екі қолын не үшін керек? Елге көмек беру үшін (Қ.Мырза Али).

Қарамен жазылған сөздер қандай сұраққа жауап беретінін айтқызу. 402- жаттығу жүмбақ түрінде берілген. Тоғыз белбеу, қос жібек, Екі мұрын, бір шүмек.

(Домбыра). ;

Қарамен жазылған сөздерге сү_рақ қой делінген. Бү_л арада заттың санын ретін білдіретін сөздерді сан есіме дейтінімізді жэне олар қанша? неше? нешінші? сүрақтарына жауап беретінін айтып өту артықшылық етпейді.

412-жаттығуды орындау тапсырылады, сандарды сөзбен жазып бір таңбалы сан мен екі таңбалы сандардың жазылуындағы айырмашылықты етпейді.

Осы жерде оқушылардың назарын кітапшадандағы үлттық аспаптардың суреттеріне аударамыз.

Балалар, суреттен нені көріп тұрмыз? Үлттық аспаптарды Бүл қай халықтікі? Қазақ халқының үлттық аспаптары Суретте үлттық аспаптар қалай көрсетілген? Бір немесе бірнешеуі көрсетілген Аттарын атаңдар

Бір қобыз, үш сыбызғы, үш домбыра, бір шертер, бір-бірден асатаяқ пен даңғыра, жетіген. Мүндағы бір, үш деген сөздерег қанша? деген сүрақ қоямыз да оның сан есім екенін айтамыз. Зат есім мен сан есімнің өзара байланысып түрғанын түсіндіріп кетеміз.

Жаңа сабақты тереңірек түсіндіру үшін жаттығулар орындатамыз. 5,6,7,10,30,90 15,16,17,21,77,99

418-жаттығуда сан есімнің сөйлем соңында да кездесетінін іс жүзілік түрғыда таныту үшін берілген. Бүл жаттығуды орындатқан кезде сан есімдер сөйлемнің қай жерінде түрғанына баса назар аудару керек.

1. 
   Еріншектің ісі - екі,
   

1. 
   Ағайын - алтау,
   Ана - біреу.
   

Сабақты тереңірек түсіндіру үшін ребустар қолдануға болады. Ребустарды шешу балаларды демалдыру үшін сергіту сэті ретінде қолданылады. Әрі олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

1. Жеті деген сөз қай сөз табына жататынын тауып белгілеңдер.

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Асық.
   
2. 
   Бес.
   
3. 
   Жинады.
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Сын есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Зат есім.
   

Қазірігі Атамүра бағдарламасы бойынша 3-сыныпта сөз таптары жалпы түрде қайталанады, сөйлемдерді сөз таптарына талдайды. Бірден сөздерді оқы, олардың қай сөз табына жататынын анықта. Сөздерді әр сөз тобынын түсына топтап жаз. Сөздердің қай сөз тобына жататынын қалай білдің? Деген тәрізді тапсырмалар мен сүрақтар беріледі. Одан эрі сөз таптары жеке-жеке өтіледі.

Зат есімге қатысты үш сабақ осы тақырыпка байланысты екіншгі сыныпта берілген білімді есіне түсіруге арналады. Өйткені зат есім сөз табы ретінде екінші сыныпта таныстырылған. Сол себепті бүл тақырыпты өткенде, алдымен зат есіиге қандай сұрақ қойылатыны, зат есім жалқы есім жэне жалпы есім болып бөлінетіні, олардың емлесі, зат есімнің жекеше, көпше түрлері арнайы жаттығулар негізінде толық еске түсіріледі. Зат есімді саналы түрде меңгергеннен кейін негізгі және туынды зат есім тақырыбы өтіледі. Оқулықтағы 296-жаттығу негізгі және туынды зат есім туралы тілдік фактілерді байқату арқылы түсінік беруді көздейді. Мысалы, өнер - өнерпаз, күй - күйші, сый - сыйлық, балық - балықшы тәрізді нақты мысалдарды салыстыру арқылы зат есімдердің негізгі жэне туынды болып бөлінетінін аңғартамыз. Осы үлгіде тағы да мынадай бірнеше мысалды салыстырып талдатқан жөн:

39

біл — білім, үш — үшқыш, адал — адалдық, жақсы — жықсылық. Мұндағы мақсат туынды зат есімдер тек негізгі зат есімдерден ғана емес, басқа да сөз таптарынан да жасала беретінін аңғарту.

Оқулықтағы осы тақырыпқа үсынған жаттығулардың барлығы ла негізгі зат есім мен туынды зат есімге байланысты берілген түсінікті кеңейте, бекіте түсу, соларға сұрақ қоя білуді үйрету, оқушылардың сөз байлығын молайту мақсатын көздейді.

Негізгі жэне туынды зат есімді оқытуға арналған

Сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Негізгі жэне туынды зат есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) зат есімнің негізгі және туынды болып
   бөлінетіні жайлы түсінік беру;
   

3. Сабақтың тэрбиелік мэні: Оқушылардың кішіпейілдікке,

4. Сабақтың көрнекілігі: Кесте, оқулық - сабақтың эдісі: эңгімелеу

Сабақтың барысы:

I. Үйымдастыру.

II. Үй тапрсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ: тақтаға кесте ілінеді.

Негізгі зат есім	Туынды зат есім
Күй, эн	күйші, энші
Балықшы	балықшы
Қүрылыс	күрылысшы

1. Жаңа сабақты түсіндіру, кестедегі мысалдарды талдаудан бастаймыз.

• 
  Күй сөзіне сүрақ қойыңдаршы
  -He?
  
• 
  Бүл сөзді одан эрі бөлшектеуге болама?
  
• 
  Күй сөзі одан эрі бөлшектелмейді, ол түбір сөз.
  
• 
  Ал күйші сөзі ше?
  

• 
  Күйші сөзі кім? деген сүраққа жауап береді, түбірі - күй, -ші,
  жүрнақ.
  
• 
  Балалар, енді күй, күйші сөздеріне назар аударайықшы. Бүл екі
  сөздің бір - бірінен айырмашылығы неде? Бүлар қай сөз табы?
  Бүлардың екеуі де зат есім , бір - бірінен айырмашылығы -
  

мағынасында жэне жасалуында. Біреуі түбір сөзден, екіншісі жүрнақ жалғауы арқылы жасалған. Осы ретпен басқа сөздер де талданады.

- Сонымен, балалар, зат есім жасау жолына қарай нешеге бөлінеді
екен?

- Зат есім негізгі жэне туынды болып екіге бөлінеді.

түбірден жасалған зат есімнің, негізгі зат есім, ал негізгі түбірге жүрнақ жалғану арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім деп атаймыз.

2. Берілгей түсінікті бекіте түсу үшін оқулықтағы 296,297,298 -
жаттығулар орындатылады.

өнер - өнерпаз,

күй — күйші,

сый - сыйлық,

балық - балықшы,

орын - орындық,

көл - көлшік.

Жаттығуды жазу, сөз қүрамын талдау, сүрақ қою.

3. Ойын кім жылдам? Ойынның шарты.

Мүғалім негізгі зат есімді атайды, оқушылар сол аталған зат есімнен туынды зат есім жасауы керек.

Керісінше туынды зат есімнің түбірін тапқызуға да болады. Кім жылдам эрі дүрыс жауап берсе, сол оқушы жеңімпаз атанады. Мысалы: мал - малшы егін — егінші жылқы -жылқышы Достық - дос Емші — ем Сөздік - сөз

4. Сабақты қортындылау мына сүрақтар бойынша іске асырады.

• 
  туынды зат есім қалай жасалады?
  
• 
  негізгі жэне туынды зат есімнің айырмашылығы неде?
  Мысал келтіру.
  

5. 
   Бағалау.
   
6. 
   Үйге 299 - жаттығуды орындап келу тапсырылады.
   

Ойын тэртібі: Қолдарында I жақ, II жақ, III жақ деп жазылға үлестірмелері бар үш оқушы тақтаның алдына шығып түрады. Отан, эке, дэптер сөздер іүш жақта жекеше, көпше тэуелденген үлестірмелер оқушыларға бірден таратылып беріледі. Содан кейін тақта алдында түрған III жағым? — деп шақырады.

Сыныптағы қолдарына үлестірмелер алған оқушылар өз тэуелдік жақтары болып түрған баланың қатарына келіп, қолындағы үлестірмелерін көрсетіп тү_ра береді. Мүғалім тексеріп шығып, қай жақта қате түрған оқушы көп болса, сол жақтын үтылғанын хабарлайды.

Оқулықтағы 309 — жаттығуда досым, қарындасым, апасы деген сөздердің қосымшасын тауып, олардың қандай мағынана білдіріп түрғаныны айту тапсырылған. Мүндағы мақсат - тэуелді жалғаудың мағынасын байқату, яғни заттың, қандай да бір нэрсенің біреуге тэн, соның меншігі екенің білдіретін қосымша тэуелдік жалғау деп аталатынын түсіндіру. 309-310-жаттығуларды түсіндіріп орындағын оқушы тэуелдік жалғаудың не екенін өздері-ақ пайымдап, соған лайық ереже шығара алады.

310-жаттығуда берілген сөздерге қосыша жалғап жазу және бү_л қосышалар қандай мағына беріп түрғанын түсіндіру.

Әке, эже, іні, кітап.

Үлгі: Менің экем,... Сенің экең,... Оның экесі,...

Тэуелдік жалғауын танытқаннан кейін күрделі мэселе - түбір сөзге дауысты дыбыстан бастаған тэуелдік жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңғы буынындағы —ы, -і дыбыстарының түсіп қалатындығы.

Мысалы: Халық+ым-аулым.

Оқулықтағы 317-319-жаттығулар осьіндай сөздердің тэуелденген кездегі жазылу емлесін меңгертуге арналған, сол сияқты тэуелді жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңында қатаң дыбыстардың үянға айналатынын да аңғарту мақсаты көзделді.

Мысалы: лақ-лағың, білек-білегің.