Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

қазақ тілі фонологиялық жүйесінін өзіндік ерекшеліктері бар тіл калпын сақтап қалуда. Алайда, соңғы кезде бұл заңның кағидалары сақталынбай, "қолдан жасалынған" қайшылықтары көбейіп кетті. Бұл әсіресе орыс тілінен және орыс тілі арқылы үнді-еуропа тілдерінен енген сөздерді жазуда анық байқалады. Себебі, ғалым ағаларымыз кезінде бул жөнінде "Орыс тілінен және орыс тілі арқылы Еуропа тілдерінен енген сөздерді орыс тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, казақ тілінде де оларды солай жазу керек" - деген болатын. Ал енді араб-парсы тілдерінен енген сөздерге байланысты мұндай заң болмаса да осы сөздерді үндестік заңына бағындырып та, бағындырмай да жазып жүрміз. Негізінен, мұндағы белгілі бір жүйенің болмауы - тіліміздегі үндестік заңының бұзылуында дер едік. Себебі, мектепте оқушыларға үндестік заңын оқытып, үйретеміз де, ал жазу барысында ол заңды сақтамаймыз. Егер де оқушылар басқа тілдерден енген сөздерді айтылуы бойынша мұғалым, кітәп, қәзір деп жазса, оны түзетіп мұғалім, кітап, қазір деп жаздырамыз. Ал қазан төңкерісіне дейін қазақ тіліне араб-парсы тілінен ғана емес, орыс тілінен енген сөздер де үндестік заңына бағынып айтылып та, жазылып та келгені белгілі: бәтеңке, жәрмеңке, кәмпит, кереует, бөрене т.б. Ал қазір жазудағы морфологиялық ұстанымға көбірек арқа сүйейтін болдық. Мысалы, қазіргі ділмар, діндар, пәтуа, білімдар сөздерін ділмәр, діндәр, пәтуә, білімдәр деп неге жазбасқа?!

Кезінде Халел Досмүхамедұлы "Бір жуан сөз, бір жіңішке сөз екеуі бірігіп қосылғанда көбіне жуан сөз өзгеріп, жіңішкеріп кетеді",-дей келіп, бай-шешек, гүл-айым деген сөздерді мысалға келтірген болатын. Егер осы қағидаға сүйенетін болсақ, онда зерттелініп отырған 50 ж. мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі кездесетін кіна (2 с.к), кітап (344 с.к), құдыретті (1 с.қ), корек (17 с.к), кауіпті (4 с.к), кате (6 с.к), қаперсіз (1 с.к), қасиет (5 с.к) т.б. араб-парсы тілдерінен енген сөздерді үндестік заңына бағындырып кінә, кітәп, құдыреты, көрек, қауыпты, қата, кәперсіз, кәсиет деп жазуға болмас па еді?! Соңғы кездері кіна сөзі кінә деп жазылғанымен, оған қосымша жалғанған жағдайда бұл реттілік тағы да бұзылғандығын көреміз: кінәлайтындай (70 ж. БСО 1 с.қ). Біздер қарастырған 50 ж. БСО мәтіндершдегі үндестік заңына бағынбай жазылған кайткен сөзі кәйткен болып айтылса, Қәз/р — кәзір, қазіргі — кәзіргі, қайтеді — кәйтеді, қайтсін — кәйтсін, қайтіп — кәйтіп, қабілет — кабылет, мұғалім — мұғалым болып айтылатыны даусыз. Біз келтірген сөздердің екінші варианттарын қолданғанды дұрыс дер едік.

Тіліміздің лексика саласындағы осы келеңсіздік морфологияға да әсер етпей калған жоқ. Оған мысал ретінде тіліміздегі үндестік заңына бейімделіп үлгермей қалған көмектес септігінің жалғауларын (баламен, дауылмен, қармен т.б.), меншіктілікті білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшаларын айтуға болады. Төңкеріске дейін қазақтардың тілінде көмектес

48

септігінің қосымшасының жуан варианты (атпан келді, арбаман көшті) мен оныкы, мұнықы сияқты оралымдар болған.

Алайда тілге деген немқұрайдылық, әркелкі пікірлердің салдарынан мұндай қосымшаларды қазір қолданудан шығарып тастадық деуге боларлық. Бүгінде жуан сөзден кейін де, жіңішке сөздерден кейін де тек жіңішке қосымшалар (-мен, -бен, -нікі, -дікі, -тікі) жалғанады.

50 ж. БСО мәтіндеріндегі көмектес септігінің жалғаулары бүкіл жалғаулардың 3,09% үлесін құрайды (1490 с.к). Оның ішінде 1,62%-ы жуан дауысты дыбыстардан тұратын буындарға біткен сөздерге жалғанған. Мұның бәрі тіліміздегі сөздердің үндесіп айтылуын әлсіретіп, жазуымыздағы ала-құлалыққа алып келеді. Ал білім негізі бастауыш сыныптарда қаланатын болғандықтан, жоғарыда келтірілген кірме сөздердің жазылуын реттеу БСО мәтіндерінен басталғаны жөн секілді.

1. Үндестік заңы - қазақ тілінің негізгі ерекшеліктерінің бірі.

2. Кірме сөздердің көптеп енуі тіліміздің сөздік қорын

Жоғарыда келтірілген келеңсіздіктермен бірге,

окушылардың меңгеретін сөздерінің шамасы, оқулықтардың мұндай көп мағыналы сөздермен қамтылуы да аса маңызды. Көп мағыналылықтың арасы алшақтап, омоним жасалатын жағдайлардың БСО мәтіндерінде молынан қамтылуы оқушының тіл байлығын арттырып, сөздік қорын кеңітеді.

Осы тұрғыда өз зерттеуімізде БСО мәтіндеріндегі омонимдерге қатысты өз пікіріміз бен ұсыным, тұжырымдарымызды зерттеу барысында алынған лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз.

Бастауыш сыныпқа барған оқушы жаңа материалды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бұрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің көп мағынада жұмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді.

Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздердің мағыналарының алшақтап, ажырауынан омонимдер жасалатын жағдайлар жиі ұшырайды. Мысалы 1. той — етістік, 2. той — зат есім. Біз қарастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына төмендегіше түрлері кездесті:

1. Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е) деп белгілесек, оған мысал болатын - айқас сөзі зат есім түрінде 19 рет, ал етістік түрінде - 4 рет кездескен:

2.(3-С), уста, (з-25), (с-2).

з.(З-К), ара, (з-86), (к-205).

4.(3-Y), can, (3-596), (ү-50). 5.(3-А), жүздік, (з-50), (а-57). б.(3-П),топ, (3-102), (л-1). 7.(3-М), ана, (3-123), (м-18). 8.(3-Ш), қатар, (з-Ю), (ш-11). 9.(3-0), қап, (3-107), (о-2). Ю.(Е-М), сол, (е-70), (м-317). 11. (Е-С), алыс, (е-16), (с-59). 12.(Е-К), арт, (е-50), (к-49). ІЗ.(Е-Д), аз, (ә-120), (е-1). 14.(Е-Ш), ал, (е-1256), (ш-747). 15.(Е-А), кырык, (е-1), (а-20). іб.(С-Ү), жаңа, (с-187), (ү-16). 17.(С-Л), жалаң, (с-1), (л-1). 18.(С-А), жарым, (с-3), (а-8). \9.(С-Ц),хош,(с-1),(д-1). 2О.(Ш-М), мен, (ш-742), (м-870). 21.(Ш-Ү), кейін, (ш-335), (ү-95). 22.(Е-О), мә, (е-3), (о-і). 23.(Ү-О), кош, (ү-5), (о-12). 24.(О-Ш), па, (о-і), (ш-19).

26.(Ш-К), соң, (ш-299), (к-72). 27.(Ү-Е), кдлт-күлт, (ү-1), (е-1). 28.(М-А), бір, (м-20), (а-2024). 29.(О-3-Е), ой, (о-ІЗ), (з-52), (е-27).

52

ЗО.(З-С-Е), ку, (о-6), (з-8), (е-54). ЗІ.(З-Ү-Л), кілт, (з-6), (ү-4), (л-3). З2.(3-Е-Ү), таң, (з-39), (е-9), (ү-13). ЗЗ.(З-Е-О-Ш), ау, (з-7), (е-11), (о-7), (ш-13).

Сондықтан да оқушылардың меңгеретін сөздері мен сөздердің көп мағыналылығының арасындағы сандық арақатынасты анықтаудың маңызы ерекше. Себебі - сөздің көп мағыналылығы көбейген сайын, мәтіндегі осы көп мағыналы сөздердің саны да азая түседі [62,103].

Ал бастауыш сынып оқушысы белгілі бір сөздің формасымен бірге оның мазмұнын, яғни түрлі мағыналарын қоса меңгеретінін ескерсек, омонимдердің сөздік қорды толықтырудағы маңызы айқындала түседі.

Жоғарыдағы 25 кестеден көрінгендей, лексика-грамматикалық омонимдердің ішінде ең жиі кездесетіңцері ЗЕ (31,04 %), ЕШ (17,61%), ЗС (5,5%), ШМ (7,38%), МА (6,07%), ЕД (5,23%) және ЗҮ (29,5%) түрлері.

Ал ең аз кездесетін іүрлеріне СД (0,008%), ЕО (0,01%), СА (0,002%) және ҮЛ (0,02%) секідді омонимдер жатады.

БСО мәтіндерінің жиілік сөздіктеріне сүйене отырып, тіл заңдылықтарын түсіндіру барысындағы тағы бір ерекше маңызды нәрсе - оқулық мәтіндеріне шығармалары өнген әр түрлі авторлардың тілі мен оқушы тілі арасындағы сөздік қорға байланысты туындайтын сәйкессіздік - оқулық құрастырушылар тарапынан әлі де назарға алынбай келеді. Мәтіндерге лексикалық бірліктерді іріктеуде баланың таным көкжиегін кеңітетін жаңа мәнге ие сөздердің молынан қамтылуы ескеріле бермейді. Мұнда оқулықтарда сирек кездесетін сөздермен бірге, жиі қолданыста болғанымен, оқушы тілінде белсенді түрде қолданылмайтын немесе бейтаныс сөздерге де көңіл аудару керек. Осы мақсатпен зерттеу жүргізілген 50 ж. БСО мәтіндеріндегі оқушылар тілінде белсенді түрде қолданылмайтын, жиі және сирек қолданыстағы сөздер Шымкент қаласындағы №50, 64, 26 және №47 қазақ мектептеріне, сонымен бірге Қазығүрт ауданының Қ.Сәтбаев атындағы орта мектепке эксперимент жүргізу барысында анықталды.

Мұнда оқушыларға алдымен әрбір сөзді жеке дара қалпында мағынасын түсіндіру талап етілді. Бұдан кейін мағынасы түсінуге қиындық келтіретін сөздер түрлендіріліп, бірнеше вариантта берілді. Мысалы, ақ, етістігін түсіндіру үшін бұл сөздің ағын, аққан, ағыз сияқгы формалары да қамтылды. Ал соңында олардың әрбірін өздері тіркесетін сөздермен бірге бере отырып, оқушылар ұғымына жақындау үлгіде шығуына назар аудардық. Мысалы, айқар етістігінің

55

мағынасы оқушыға түсінікті болуы үшін бұл сөз айқара аш түрінде, ал қылаула етістігі қылаулап жауды тіркесімен берілді. Жүргізілген бақылау барысында оқушылар толық түсінетін, жартылай білетін және мағынасы беймәлім, яғни олардың сөздік қорында жоқ лексикалық бірліктер жеке-жеке топтастырылды. Ондағы статистикалық мәліметтер бойынша 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сыныпқа қатысты оқушылар тіліндегі қодданымы анықтадды. Атап айтқанда, оқулықтар бойынша 1 сыныптағы 3126 сөздің оқушыларға 2264-і таныс, 862-і бейтаныс, 2 сыныптағы 6513 сөздің 4930-ы таныс, 1583-і бейтаныс, 3 сыныптағы 9344 сөздің 6803-і таныс, 2541-і бейтаныс сөздер екендігі дәлелденді. Бұлардың ішінде оқулықтарда жиі қолданылғанмен, оқушыларға бейтаныс, сонымен бірге оқулықтарда сирек қолданылатын танымдық маңызы жоғары сөздері іріктеліп, бастауыш сынып оқушыларының тілін байытып, сөздік корын кеңейту мақсатында минимум сөздік құрастырылды. Сонымен бірге 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сынып сайын қайталана қолданылуы және әрбір сынып сайын алдыңғы сыныптарда кездеспейтін жана сөздердің енуі сарапталып, олардың окушы сөздік қорын арттырудағы мүмкіндіктеріне таддау жасалынды(2б-кесте).

50 ж. БСО мәтіндерінің сыныптан сыныпқа көшу барысындағы лексикалық өзгерістері

56

Сыныптар	Сөз саны	Сәйке с келеті ні	Пайыз (%)	Сәйкес емесі	пайыз (%)	Жаңа сөз	паиыз (%)
1 сынып	3126
2 сынып	6513
3 сынып	9344
1-2 сынып	7014	2625	37,42	4389	62,57	3888	55,43
2-3 сынып	10028	5829	58,12	4199	41,87	3014	30,06
1-3 сынып	10298	4342	42,17	5956	57,83	270	2,62

50 ж. БСО мәтіндерін 70 ж. БСО және БӘ мәтіндерінің лексикасымен салыстыру арқылы олардағы лексикалық қордың ара салмағы ашылды. Нәтижесінде 50 ж. БСО мәтіндеріндегі 4042 сөз 70 ж. БСО мәтіндерінде жоқ болса, 70 ж. БСО мәтіндеріндегі 5030 сөз 50 ж. БСО мәтіндерщце кездеспейтіні және 4155 сөз БӘ мәтіндерінде қамтылмағавдығы анықталды. Алынған нәтижелер салыстырылушы мәтіндердің арасындағы лексикалық ерекшеліктерді анықгауға мүмкіндік берді.

Сирек қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы

олардың үлесі 60,03% таңдама көлемі 226374 сөз қолданысқа тең 90 жылдардың оқулықтарындағы аз кездесетінсөздердің үлесі 59,71, таіідама көлемі 368965 сөз қолданысқа тең 2000 жылдар оқулықтарыйдағы олардың үлесі 57,33. Засорина құрастырған таңдама көлемі 120843 сөз қолданысқа тең болатын орыс тіліндегі сөздіктегі ең аз кездесетін сөздер 63,98 болса, Абай шығармаларындағы олардың үлесі 64,43. Сондықтан да ең аз кездесетін сөздерді салыстыруға байланысты пікірлер мен қортындылар жасау барысында өзара бірдей көлемдегі таңдамаларды,яғынй 185961 (жуықтағында 200000 с.қ). сөз қолданыспен 368965 сөз қолданыс арасындағы таңдамаларды шартты түрде өзара деңгейлес деп қарастырдық. Сондағы 1950-2000 жылдардағы оқулықтарды салыструдан байқағанымыз - бұл көлемдегі таңдамалар үшін ең аз кездесетін сөздердің үлесі 57-60 шамасында болады. Ал 100000 және 120000 сэз қолданыс аралындағы таңдамалар көрсеткендей агглютинативті тілдер үшін (БӘ97260 с.қ.) бүл шама 69-70 болса, фелективті тілдерде ол 64-70 шамасында (Засорина) болады. Алынған нәтижелерді флективті тілдерді агглютинативті тілдерден ажырататын типологиялық сипатамалар ретінде де қарастыруға болады. Неліктен оқулықтар мәтіндерінде өзге таңцамалармен салыстырғанда сирек қолданыстағы сөздердің үлесі төмен Оның себебі, БСО мәтіндерін құрастыруда көбіне мәтіндердің білімділік, ғылыми-әдістемелік және тәрбиелік жағына, авторлық прагматика мен

аялық білім мәселелеріне көңіл бөлінеді де алынған мәтіндердің сөздік қоры мен лексикалық байлығы жан-жақтылығына, жаңа сөздердің қамтылуына онша назар аударылмай келеді. Болашақта оқулықтар құрастыру барысында бұл өзекті мәселе де ескерілгені жөн деп ойлаймы?.

Бір тілге қатысты таңдама көлемінің ұлғаюы орташа алғанда әрбір лексикалық бірлікке сәйкес келетін мәтіндегі сөз қолданыстар шамасын сипаттайтын Ғ көлөмінің өсуіне әкелёді. Ал Ғ Шамасын таңдаманың жалпы көлемін мәтіндегі әр түрлі лексикалық бірліктердің жалпы санына бөлу арқылы алдық: Ғ=ІМ/І_. Мұндағы алынған Ғ шамасы әр сөзге қатысты алғандағы орташа қолданыс мөлшерін білдіреді. Ғ шамасы таңдама көлемі зерттеуге алынған мәтіннің жанры мен тақырыбы, тіл қүрылысы секілді өзгермелі шамаларға байланысты болады. Негізінен, Ғ шамасы мәтіннің лексикалық жағынан жұтаңдығының көрсеткіші болып табылады: Ғ мәні жоғары болған сайын, мәтіндегі әр түрлі лексикалық бірліктеп соншалық аз болады және керісінше, Ғ мәні неғұрлым аз болса, соғүрлым мәтіннің сөздігі де әр түрлі лексикалық бірліктерге бай болады. Бұл тұжырым әр түрлі жанрға қатысты мәтіннің лексикалық байлығы туралы біздің болжамымызға да сәйкес келеді.

Шынында да, 50 жылдардағы оқулықтар мәтіндерінің лексикасы (Ғ=18,05) 70 жылдардағы оқулықтар мәтіндершің лексикасымен салыстырғанда (Ғ=19,70) салыстырғанды алуан түрлі болып келсе, өз кезегінде Б мәтіндерінің

лексикасы (Ғ=8,78) 50 және 70 жылдардағы оқулықтар мәтіндеріне қарағанда басқаша болып келеді. Дегенмен 2000 жылдардағы оқулықтар лексикасын 90 жылдардың оқулықтары лексикасынан жұтаң деп есептеуге болмайды, бұл орайда таңдама көлеміндегі айырмашылық (368965 с.қ. және 226374 с.қ) та ескерілуі тиіс. Ал Абай шығармаларының тілі (Ғ=7,78) БӘ тіліне қарағанда бай екендігін көреміз. Мұның себебі түсінікті: БСО мәтіндері әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден және БӘ салыстырғанда көлемі шағын мәтіндерден құралған.

Ал әр жазушының тіл байлығы әр түрлі екрнін ескерсек, онда оқулықтардағы шағын мәтіндер сол жазушылардың барлық сөздік қорын қамти алмайтындығы айқын.

Абай шығармаларының салыстырып отырған басқа таңдамалардан тілге байлығы ұлы ақынның әр түрлі авторлар шығармаларынан алынған үзінділерден тұратын мәтіндер тілінен артықшылығын көрсетсе керек.

БСО лексикалық қолданыстарды реттеу мәселесі осы мақсатпен сабақтасып жатқан тағы бір зәруліктерді туындатады. Ол - оқулық мәтіндеріндегі кейбір келеңсіз құбылыстарды реттестіру мәселесі. Қарастырған мектеп оқулықтарындағы осы оқулықтардың біразы соңғы жылдары түзетілгенімен, бірқатары әлі де бір тиянақты шешім таппай келеді. 50 жылдардағы БСО тілдік норманың бұзылуына

әкеліп соғатын мұндай құбылыстардың реттестірілуі зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты болмағанымен, лексикалық жүйенің сұрыпталып, оқулықтар тілінде қолданылуында статистикалық нәтижелердің ескерілуін негіздеуге тырыстық. Оқулықтардағы бұл секілді ерекшеліктерді дублет сөздер мен кейбір кірме сөздердің қолданылуынан, кейбір тілдік терминдердің қолданылу өрісі мен омонимдердің аз қолданылуынан айқын аңғардық. Енді осы ерешеліктерді жеке - жеке топтастырсақ, мына мәселелердің әлі күнге өз шешімен таба қоймағандығын көреміз:

1. 
   БСО дублет сөздердің қолданылуы;
   
2. 
   Кірме сөздердің қолданылуы;
   
3. 
   Лингвистикалық терминдердің қолданылуы;
   
4. 
   Үндестік заңының бұзылуы;
   

формаларын қалыптастыру болып табылады. Бұл зәрулікті шешудің БСО мәтіндерінде кездесетін дублет сөздердің әдеби тіл нормасына сай тек біреуін ғана қолдануды нақтылы шешу және үлгі ретінде ұсынумен байланысты біздің зерттеу жұмысымызға да қатыс бар. Ә.Ахабаевтың айтуы бойынша дублет сөздер формаларының қайсысы негізгі, нормаға лайық деген мәселені анықтау өте қиын, өйткені іс жүзінде, практикада қолданылуы бірдей дәрежедегі сөздердің варианттары кездеседі де тілдік норма ретінде олардың қай вариантын қолдану керектігін анықтауға қажетті бақылау критерийін табу қиын. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі дублет сөздердің статистикалық сипаттамасын анықтау барысында бізге де бұл проблема кездесті. Бұл мәселені шешуде әдеби шығармашылық жұмыстардың озық үлгілерін кеңінен тарату ерекше маңызға ие, өйткені жаушылық шеберлік, жазушылар мен публицистердің тілі халықтың ғасырлар бойы жасаған тілдік үлгілерінің сақтаушысы ғана емес, сонымен қатар оның таратушысы да. Уақыт өте, көптеген сөздер өздерінің семантикалық бояуын әлсіретсе, ал енді біреулері жаңа мағынаға ие болады. Бұл біз қарастырып отырған БСО мәтіндеріне де тән. 50 жылдардың баспасөз оқулықтарындағы айрықша назар аударалық нәрсе - ауызша және жазба тіліміздегі дублет сөздер, олардың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық варианттары. Бұл варианттардың біреуін ғана әдеби тіл нормасы ретінде таңдап, қабылдауымыз қажет. Әсіресе орфографиялық

сөздіктер арқылы бұларды реттеуге болады. Көптеген сөздер екі-үш вариантта айтылып, солай жазылып жүр. Бұлардың ішінде екі ұштылары да жоқ емес. Мысалы, аталмыш оқулықгарда кездесетін жиылыс- жиналыс, әтеш-қораз, сұрау-сұрақ сөздерінің қай сыңары да әдебиетімізде жиі қолданылады.

Профессор М.Балақаев тіл мәдениетінің маңызын айқындай келе "тілдік икемділік қасиетін жойып, сірідей сірестіріп қоюды көздемейміз, тілдің икемділік қасиетін арттыруды көздейміз. Тіл материалдары сұрыпталып, бүкіл халыққа түсінікті әрі ұтымды, дәл, анық ету арқылы ғана тілдің икемділігін арттыруға болады" деген болатын (50,28). Ал филология ғылымының докторы С.Мырзабектің айтуы бойынша " тіл мәдениеті сөздердің жазылуында бірізділіктің болуын қалайды. Мақсат арна":ы сөздіктерді басшылыққа алғанда ғана орындалады. Әзір ? жазуда бірізділіктік жетпей жатса, ол - сөздікке ақ түсті эраудың пәтижесі" (51,13). Дублет сөздердің үлгі ретінде б^{: ;}н ұсыну үшін біз бағалау нормасының бірі ретінде олардың татистикалық сипаттамасын есепке алдық. Зерттеулер кғ :еткендей, жиілік сипаттамасын -сөздердің өзімен дублет болатын сыңарымен салыстырғандағы фон тикал¹ -іқ, морфологиялық және лексикалық жағынан Засымд ^: !ның көрсеткіші болып табылады.