Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет13/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   27

32

Кейбір сөздерден сөз тіркесін жасап, мысал келтіру. Мысалы:



Кек алу Қақ алу

тұт жинау тот басу



сұс көрсету құқ қорғау

6. «Сөзден сөз» шыгару








кемпір

қос

қосақ

сақ

кем

ақ

пір (тұту)

ем (емдеу)





дөң - қырат ең - көрік ел - халық еле - ұнды елеу дөңгеле - айналу лек - (лек-легімен) ек - егін ек кел

33

7. Берілген буындарждан сөз щрап жазу.


нан

де

ре

бидай

те

ғай

нан

ла

за




шық

0

лау

жа

¥Р

рын

дық

ше

кө




Наизағаи

ұршық

көше

Терезе

орындық

жалау

Балапан







8. Жумбақты шешу.

Жұмбақтың шешінде кездесетін і әрпі мына сөзжұмбақтың сәйкес келуі керек.





34

1. Адамның сәні


Онсыз жоқ мәні.

(киім)


2. Үңгірді жайлаған сүйексіз,
тиексіз жымаңдап, сайраған.

(Тіл)


3. Жұдырықтай тұрқы
Ошағанға ұқсас сырты
Бұл не?

(Кірпі)


4. Іртік-іртік сүттен
Қайнатып, кептірген
Тәтті дәмі бар

Кім бар оны жеп көрген

(ірімшік)

9. Сөз жумбацты шеіиу және жумбақ шешуінен жаңа сөз табу.

1. Табылады қүлақтан 3. Үлкендердің беретін

Әйел заты қүмартқан. Той-думанда тілегі

(сырға) (бата)



35

Буын орнын өзгертсек Буын орнын өзгертсек

Жүз жылға уақыт не десек Нан пісіріп береді.
Жаңылмайсың жауаптан (таба)

(ғасыр)


2. Ақ бояуға қанықпын 4. Баланың бәрі қызығар

Бағалымсын мамықпын Ортасында мұзы бар

(мақта) Балдай тәтті тағаммын

(Балмұздақ)

Буын орны ауысса Ортаңғы буын алынса

Тірі жанға азықпын Таяныш боп қалармын


(тамақ) (балдақ)

II. 2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту

ерекшеліктері

Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз -тілдің құрамының ішіндегі ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.

Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік қүрамының ең түрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына үйытқы болады. Сөздердің негізгі сөздік қорда кең қолданылуы мен үзақ сақталуы олардың сөз жасау қабілетін дамыта түседі.

36

Сөздік қордың тұрақтылығы тіл бірлігін сақтап, көне дәуір әдеби ескерткіштерін ұғынуға, тануға мүмкіндік туады. Қазақ тіл ғылымының негізін салушы А.байтұрсынұлы «Сөздік құрамының ең басты және тұрақты бөлшегі — негізгі сөздік қор. НСҚ — бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі үйтқысы» деген болатын.

Ғалымдардың сөздік қор үғымына берген анықтамалары өте үқсас. Қазақ тілі- ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең, бай тілдердің бірі. Қүрамындағы сөздердің саны үланғайыр көп. НСҚ тірек болатын - халықтың байырғы сөздері.

Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі -өзінің мемлекеттіе мәртебесін абыроймен ақтарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да сүлу тіл. Ресей ғалымдарының «Қазақтың жай сөзінің өзі өлең боп қүйылып жатады» (Радлов), «Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл - қазақ тілі» (Мавлов) деп, айтқыш та айшықтылығын, сүлу да сүңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз.

Ендеше біз қазақ тілінің байлығын, көркемдігі мен бейнелігін жас үрпаққа таныта отырып, сөзге тапқыр, сөздік қоры мол, тіл байлығы жетілген етіп тәрбиелеуде әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын оқу-тәрбие есінде қолдану тураыл сөз естімекпіз.

Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің тығыз байланысты. Баланың айналасындағы өмірді танып, білімдегі басты жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық үрдістің жетіле түсуіне негіз болады.





37

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдары:



  • сөздің оқушылардың күнделікті өмірмен байланыстылығын
    ескеру;

  • үйретілетін сөздердің жеңілділігі;

  • бастауыш сынып оқушыларының үғымына сөз мағынасының сай
    келуі;

  • сөздерді оқытылатын тақырыптармен байланысты таңдап алу;

  • сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;

  • сөздердің тәрбиелік, ізглілік үғымға сәйкестілігін есепке алу
    және т.б.

Сөйлеуге байланысты мынадай талаптар қойылады: мазмүнды сөйлеу, дәл сөйлеу, жүйелі сөйлеу және мәнерлі сөйлеу. М.Горький «О литературе» деген еңбегінде «Тілдің нағыз әдемілігі, сөздің дәлдігі, оның айқындығы, естілуі, айтылуы арқылы көрінеді» деп, ана тілінің бай сөздік қорын меңгеруге үлкен мән берген еді.

Қазақ мектептерінің мүғалімдері мен оқушылары осы байлықты бірі игеруге, екіншісі меңгеруге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз. Ана тілін қадірлеу, оның байлығын сақтап, үйрену үлкен патриоттық іс.

Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі - сөзді активті қолдану, екіншісі - сөзді пассивті қолдану.

Сөз мағынасы дүрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу түрінде сөз мағынасының алатын орны зор.

Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру - ең маңызды жүмыстардың бірі. Бүл, әрине, төменгі сыныптан бастап оқушылармен үзбей жүргізілетін жүмыстар

38

нәтижесінде ғана іске асады. Мұғалім сабақтың тиімділігін


арттырып, оқушылардың ой дербестігін, оқу-танымдық

қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданғанда іске асады.

Бала тілін дамыту әдістемесі бағытында мол да құнды ойлар айтқан тұлғаларымыздың бірі Мағжан Жұмабаев. Оның шәкірт тілін ширатушыларды таң қалдырған әдістемелік еңбегі «Бастауыш класта ана тілі» оқулығы. Бұл кітабы арқылы бастауыш мектепке ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін жасауға ұмтылғаны аңғарылады.

М.Жұмабайұлының әдіскер-ғалым ретінде төртжылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жүргізілер жаттығулар, қалыптастырулар, дағдылар кешенін жасап үсынған.

Пікірлерді жинақтай келгенде оқушы тілін байытуда сөйлеумен байланысты іске асыруда мынандай қажеттіліктер туындайды:


  • Оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатында сөздің
    мағыналарын толық меңгерту;

  • Сөйлемді дүрыс қолану, қүрастыру арқылы ойын жүйелі айта
    білуге дағдыландыру;

  • Сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегінде қүрастырып,
    дүрыс сөйлеуге жаттықтыру;

Оқыту ісінде сөздік қорды дамытуда қойылатын талаптар мен қажеттіліктерді естен шығармай, орынды іске асрыу арқылы оқушылардың сөздік қорларын байытып, қазақ тілінде еркін де шебер сөйлеуге машықтандыруға болады.

39

Сөздік жұмысының ең маңызды міндет оқушылардың ауызекі сөйлеуде қолданатын сөздер қорын толықтыратын сөздік беленді ету.

Жаңа сөздерді есте сақтаудың тәсілдері мен жаттығулары да бар. Олар мыналар:


  1. Тақтаға сөз жазып, оны буынға бөлу.

  2. Сөз мағыналарын анықтауда ұғымны белгілерін санайтындай
    жаттығулар (жаттығу жұмыстары).

  3. Жаңа сөзді кірістіре сөйлем құрастырып, мағынасын ашу.

  4. Жаңадан үйренген сөздерге байланысиы шығармашылық
    жұмыстар (әңгіме, мазмұндама, шығарма, т.б.) жүргізу.

  5. Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.

  6. Сөздік жасату (түсіндірмелі, алфавиттік немесе тақырыптық
    сөздіктер, оқушы сөздігі).

Оқушылардың тілін дамыту мақсатын шешуде біріншіден оқушылардың меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалықты дәрежеде екендігін; екіншіден оқушыда сөз байлығының, сөз қорының аз болдуының себебін, өзіндік ерекшелігін; үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын ала анықтап белгілеу керек.

Балалар сөздігін мынадай жолдарымен байытуға болады:



  • қоршаған ортаны байқату, аңғарту;

  • арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу

  • сыныпта және сыныптан тыс өту (әңгіме мазмүнын талқылау
    және талдау) барысында, т.б.

40
Тіл дамыту жүмыстарын дұрыс ұйымдастыру-оқушылардың ойлау қабілеті мен сауаттылығын ьарттыруды ойлау қабілеті мен сауаттылығын арттырудың бірден-бір тиімді жолы. Олай болса, тіл дамыту дегеніміздің өзі - оқушылардың сөз байлығынарттырып, әр сөзді орынды қолдануы, сөйтіп, оны жүйелі түрде білдіре алуы.

Стиль мәтіннің қарым-қатынасын түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни бір шығарманың түтас үғынылатын белгілі бір хабарлаудың ой-пікірді жеткізудің мазмүнды формасы бір бөлшегі болып табылады. Мәтіннің ең тиісті қасиеттері мына сияқты болады:



  • Мәтіннің мазмүны мен қүрылымдық бүтіндігі;

  • Мәтін қүрайтын бірліктердің компоненттерінің бір-бірімен
    байланыстылығы;

  • Стилистикалық норма жағынан өңделуі;

  • Мазмүнды байланыстылық, түтастық;

  • Хабарлаудың жазбаша формада берілуі.

Қазіргі лингвистикалық ғылымда пайда болған мүндай териндер: күрделі, синтаксистік бүтін (түтастық), мәтін стилі тілдің стилистикалық қүралдары, жаңажол (қүрылымдық стилистикалық қүрал ретінде), сөйлемдерді байланыстыру қүралдары және мәтіннің бөлшектері тағы басқалар стилистикаға байланысты қарастырылып жүр.

Адам ойын ауызша да (сөйлеу арқылы, жазбаша да) жазу арқылы білдіреді. Демек, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың екі түрі бар: бірі-ауызша тіл, екіншісі -жазбаша тіл.

Ауызекі тілде адамдар ойын, пікірін сөйлеу арқылы жеткізеді. Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдік

41

грамматикалық заңдылықтарын қатаң бағындырылып әдеби тіл нормасын сақтап жазады.

Сондықтан ауызекі тіл мен жазбаша тілдің өздеріне тән ауызша айтылуы немесе жазбаша берілу тәсілі (стилі) болады. Сол сияқты іс-қағаздарының, көркем шығармалардың, мақала, хат т.б. тәрізді мәтіннің өзіне тән баяндау, сөз қолданыс ерекшеліктері бар. Мысалы: «Керқүла атты Кендебай» ертегісчіндегі мынадай текстерді диалогты алайық:

Кендебай есіктен кіріп келіп:



  • дат тақсыр, - дейді.

  • Датың болса айт, - дейді хан ақырып.

  • Мен айтсам, бүлардың айтып отырғаны өтірік. Бүларға көрінбей,
    биені де күзеттім. Түн ортасы кезіңде екі балаңыз үйықтап қалды.
    Таң алдында бие алтын қүйрықты, қүндыз жүнді қүлын туады. Сол
    кезде аспаннан бір бүлт түңіліп келді де, оны көтеріп ала жөнелді.
    Мен қүйрықтан шап беріп, үстай алдым. Бүлтпе араласқан үлкен
    дәу қүлынды алып кетті де, қүйрық менің қолымда қала берді, -
    дегенде, сөздің аяғын күтпей: қүйрық қайда? - деді хан.

2 мәтін.

Тіл - өзінше қалыптасқан, заңдары орныққан жүйесі бар қоғамдық қүбылыс. Тіл жүйесін заңдылықтарын айқындап зерттейтін, соған орай анықтамалар, ережелер шшығаратын қоғамдық ғылымдардың бір түрлі тіл ғылымы деп аталады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет