Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Кейбір сөздерден сөз тіркесін жасап, мысал келтіру. Мысалы:

кемпір	қос
қосақ	сақ
кем	ақ
пір (тұту)	ем (емдеу)

дөң - қырат ең - көрік ел - халық еле - ұнды елеу дөңгеле - айналу лек - (лек-легімен) ек - егін ек кел

Жұмбақтың шешінде кездесетін і әрпі мына сөзжұмбақтың сәйкес келуі керек.

1. Адамның сәні

(киім)

(Тіл)

(Кірпі)

Кім бар оны жеп көрген

(ірімшік)

9. Сөз жумбацты шеіиу және жумбақ шешуінен жаңа сөз табу.

1. Табылады қүлақтан 3. Үлкендердің беретін

Әйел заты қүмартқан. Той-думанда тілегі

(сырға) (бата)

Буын орнын өзгертсек Буын орнын өзгертсек

Жүз жылға уақыт не десек Нан пісіріп береді.
Жаңылмайсың жауаптан (таба)

(ғасыр)

Бағалымсын мамықпын Ортасында мұзы бар

(мақта) Балдай тәтті тағаммын

(Балмұздақ)

Буын орны ауысса Ортаңғы буын алынса

Тірі жанға азықпын Таяныш боп қалармын

Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз -тілдің құрамының ішіндегі ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.

Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік қүрамының ең түрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына үйытқы болады. Сөздердің негізгі сөздік қорда кең қолданылуы мен үзақ сақталуы олардың сөз жасау қабілетін дамыта түседі.

36

Сөздік қордың тұрақтылығы тіл бірлігін сақтап, көне дәуір әдеби ескерткіштерін ұғынуға, тануға мүмкіндік туады. Қазақ тіл ғылымының негізін салушы А.байтұрсынұлы «Сөздік құрамының ең басты және тұрақты бөлшегі — негізгі сөздік қор. НСҚ — бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі үйтқысы» деген болатын.

Ғалымдардың сөздік қор үғымына берген анықтамалары өте үқсас. Қазақ тілі- ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең, бай тілдердің бірі. Қүрамындағы сөздердің саны үланғайыр көп. НСҚ тірек болатын - халықтың байырғы сөздері.

Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі -өзінің мемлекеттіе мәртебесін абыроймен ақтарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да сүлу тіл. Ресей ғалымдарының «Қазақтың жай сөзінің өзі өлең боп қүйылып жатады» (Радлов), «Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл - қазақ тілі» (Мавлов) деп, айтқыш та айшықтылығын, сүлу да сүңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз.

Ендеше біз қазақ тілінің байлығын, көркемдігі мен бейнелігін жас үрпаққа таныта отырып, сөзге тапқыр, сөздік қоры мол, тіл байлығы жетілген етіп тәрбиелеуде әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын оқу-тәрбие есінде қолдану тураыл сөз естімекпіз.

Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің тығыз байланысты. Баланың айналасындағы өмірді танып, білімдегі басты жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық үрдістің жетіле түсуіне негіз болады.

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдары:

• 
  сөздің оқушылардың күнделікті өмірмен байланыстылығын
  ескеру;
  

• 
  үйретілетін сөздердің жеңілділігі;
  

• 
  бастауыш сынып оқушыларының үғымына сөз мағынасының сай
  келуі;
  

• 
  сөздерді оқытылатын тақырыптармен байланысты таңдап алу;
  
• 
  сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
  

• 
  сөздердің тәрбиелік, ізглілік үғымға сәйкестілігін есепке алу
  және т.б.
  

Қазақ мектептерінің мүғалімдері мен оқушылары осы байлықты бірі игеруге, екіншісі меңгеруге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз. Ана тілін қадірлеу, оның байлығын сақтап, үйрену үлкен патриоттық іс.

Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі - сөзді активті қолдану, екіншісі - сөзді пассивті қолдану.

Сөз мағынасы дүрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу түрінде сөз мағынасының алатын орны зор.

Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру - ең маңызды жүмыстардың бірі. Бүл, әрине, төменгі сыныптан бастап оқушылармен үзбей жүргізілетін жүмыстар

38

нәтижесінде ғана іске асады. Мұғалім сабақтың тиімділігін

қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданғанда іске асады.

Бала тілін дамыту әдістемесі бағытында мол да құнды ойлар айтқан тұлғаларымыздың бірі Мағжан Жұмабаев. Оның шәкірт тілін ширатушыларды таң қалдырған әдістемелік еңбегі «Бастауыш класта ана тілі» оқулығы. Бұл кітабы арқылы бастауыш мектепке ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін жасауға ұмтылғаны аңғарылады.

М.Жұмабайұлының әдіскер-ғалым ретінде төртжылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жүргізілер жаттығулар, қалыптастырулар, дағдылар кешенін жасап үсынған.

Пікірлерді жинақтай келгенде оқушы тілін байытуда сөйлеумен байланысты іске асыруда мынандай қажеттіліктер туындайды:

• 
  Оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатында сөздің
  мағыналарын толық меңгерту;
  
• 
  Сөйлемді дүрыс қолану, қүрастыру арқылы ойын жүйелі айта
  білуге дағдыландыру;
  
• 
  Сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегінде қүрастырып,
  дүрыс сөйлеуге жаттықтыру;
  

Сөздік жұмысының ең маңызды міндет оқушылардың ауызекі сөйлеуде қолданатын сөздер қорын толықтыратын сөздік беленді ету.

Жаңа сөздерді есте сақтаудың тәсілдері мен жаттығулары да бар. Олар мыналар:

1. 
   Тақтаға сөз жазып, оны буынға бөлу.
   
2. 
   Сөз мағыналарын анықтауда ұғымны белгілерін санайтындай
   жаттығулар (жаттығу жұмыстары).
   
3. 
   Жаңа сөзді кірістіре сөйлем құрастырып, мағынасын ашу.
   
4. 
   Жаңадан үйренген сөздерге байланысиы шығармашылық
   жұмыстар (әңгіме, мазмұндама, шығарма, т.б.) жүргізу.
   
5. 
   Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.
   
6. 
   Сөздік жасату (түсіндірмелі, алфавиттік немесе тақырыптық
   сөздіктер, оқушы сөздігі).
   

Балалар сөздігін мынадай жолдарымен байытуға болады:

• 
  қоршаған ортаны байқату, аңғарту;
  
• 
  арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу
  
• 
  сыныпта және сыныптан тыс өту (әңгіме мазмүнын талқылау
  және талдау) барысында, т.б.
  

Стиль мәтіннің қарым-қатынасын түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни бір шығарманың түтас үғынылатын белгілі бір хабарлаудың ой-пікірді жеткізудің мазмүнды формасы бір бөлшегі болып табылады. Мәтіннің ең тиісті қасиеттері мына сияқты болады:

• 
  Мәтіннің мазмүны мен қүрылымдық бүтіндігі;
  
• 
  Мәтін қүрайтын бірліктердің компоненттерінің бір-бірімен
  байланыстылығы;
  
• 
  Стилистикалық норма жағынан өңделуі;
  
• 
  Мазмүнды байланыстылық, түтастық;
  
• 
  Хабарлаудың жазбаша формада берілуі.
  

Адам ойын ауызша да (сөйлеу арқылы, жазбаша да) жазу арқылы білдіреді. Демек, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың екі түрі бар: бірі-ауызша тіл, екіншісі -жазбаша тіл.

Ауызекі тілде адамдар ойын, пікірін сөйлеу арқылы жеткізеді. Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдік

41

грамматикалық заңдылықтарын қатаң бағындырылып әдеби тіл нормасын сақтап жазады.

Сондықтан ауызекі тіл мен жазбаша тілдің өздеріне тән ауызша айтылуы немесе жазбаша берілу тәсілі (стилі) болады. Сол сияқты іс-қағаздарының, көркем шығармалардың, мақала, хат т.б. тәрізді мәтіннің өзіне тән баяндау, сөз қолданыс ерекшеліктері бар. Мысалы: «Керқүла атты Кендебай» ертегісчіндегі мынадай текстерді диалогты алайық:

Кендебай есіктен кіріп келіп:

• 
  дат тақсыр, - дейді.
  
• 
  Датың болса айт, - дейді хан ақырып.
  
• 
  Мен айтсам, бүлардың айтып отырғаны өтірік. Бүларға көрінбей,
  биені де күзеттім. Түн ортасы кезіңде екі балаңыз үйықтап қалды.
  Таң алдында бие алтын қүйрықты, қүндыз жүнді қүлын туады. Сол
  кезде аспаннан бір бүлт түңіліп келді де, оны көтеріп ала жөнелді.
  Мен қүйрықтан шап беріп, үстай алдым. Бүлтпе араласқан үлкен
  дәу қүлынды алып кетті де, қүйрық менің қолымда қала берді, -
  дегенде, сөздің аяғын күтпей: қүйрық қайда? - деді хан.
  

Тіл - өзінше қалыптасқан, заңдары орныққан жүйесі бар қоғамдық қүбылыс. Тіл жүйесін заңдылықтарын айқындап зерттейтін, соған орай анықтамалар, ережелер шшығаратын қоғамдық ғылымдардың бір түрлі тіл ғылымы деп аталады.