Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет11/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   27

Ғылыми жетекші: профессор Молдабек Қ.

Орындаған: ПО-01-4к1 тобының студенті Қалыхова Г.







Іікір берушілер:

|.ғ.к., аға оқытушы ¥. Қайырбекова /^> *£ <Р^ d?.^T

(мерзімі)

»2 мектеп бастауыш сынып мүғалімі: ұрғанбекова Г.

(мерзімі)

ШЫМКЕНТ - 2005 ж.


М. Әуезов атындағы ОҚМУ Педагогикалық мэдениет жэне өнер институты ПО-01-4к1 тобының студенті Қалыхова Гүлвираның «Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін құрастыруға дағдыландыру» тақырыбына орындаған дипломдық жұмысына

ГПКІР

Г. Қалыхова аталған тақырып бойынша II курстан бері іздену, зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Алдымен курс жұмысын жазды, студенттердің ғылыми-практикалық конференцияларында баяндамалар жасады, ақыры диплом жүмысына айналдырды.

Г. Қалыхова тақырып бойынша көп ізденді. Көптеген ғылыми-теориялық, ғылыми-эдістемелік эдебиеттерден, тақырыпқа байланысты жекелеген мақалалардан, облыс жэне қала мектептері бастауыш сынып мүғалімдерінің тэжірибелерінен кеңінен пайдаланды.

Диплом жүмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды жэне пайдаланылған эдебиеттер ретінен тұрады.

Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, теориялық, практикалық маңыздылығы мен қолданылымы, ғылыми болжамы т.б. сөз болса, I тарауда бастауыш мектеп оқушыларын мэтін құрастыруға дағдыландырудың эдіс-тэсілдері қарастырылса, II тарауда бастауыш мектепте тікелей мэтінмен жұмыс істеудің эдістемесі сөз етілді.

Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалды.

Жүмыс қорғауға жіберілді.


Ғылыми жетекші: / J&A

проф. Қ. Молдабек



М. Әуезов атындағы ОҚМУ Педагогикалык мәдениет жэне өнер институты ПО-01-4к1 тобының студенті Қалыхова Гүлвираның «Бастауыш мектеп окушыларын мэтін күрастыруға дағдыландыру» такырыбына орындаған дипломдық жұмысына

ПІКІР


Мэтінмен жүмыс бастауыш мектептегі ең көп жүргізілетін, күнделікті қолданыстан түспейтін мәселе екені рас. Осы орайда Г. Қалыхованың дипломдық жұмысы аса керекті мәселеге арналған деп білеміз. Себебі осы күнге дейін мәтінмен жұмыс істеудің әдістемесі жайлы жазылған еңбектер, мақалалар біздің қолда жоқ.

Г. Қалыхова мектебімізден педагогикалық іс-тэжірибеден өткен

кездерде аталған тақырып бойынша көп іздену жүмыстарын жүргізді.

I Мұғалімдердің ақыл-кеңестерін, ескертпелерін тыңдады. Олардың

тэжірибелерінен үйренді. Кейін байқағанымыздай, диплом жұмысын жазуда

біздің мүғалімдердің айтқандарын пайдаланыпты.

Диплом жүмысының нәтижелерін мектептерге ендіруге толық болады деп ойлаймыз. Біз солай істеп жатырмыз.

Мемлекеттік біліктілік комиссиясынан Г. Қалыхованың диплом жұмысын дүрыс бағалап, оған «өте жақсы» деген баға қоюды сүранамыз.








/Мектеп директоры: ////) ^Л/ Ъ^пл&хЛУ&Оі' Ш





М. Әуезов атындағы ОҚМУ Педагогикалық мэдениет жэне өнер институты ПО-01-4к1 тобынын студенті Қалыхова Гүлвираның «Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін күрастыруға дағдыландыру» тақырыбына орындаған дипломдық жұмысына

ПІКІР


Қазак тілі білімінде соңғы жылдары мәтін, оның теориясы мен эдістемесі, мэтін кұрастыру мэселесі айрықша колға алынып зерттелуде. Бұ_л салада ф.ғ.к., профессор А. Жүбановтан басқа ғалым жоқ. Сондықтан студенттің мұндай таңда қиын салаға баруы - қүанарлық.

Мәтін қүрастыру мәселесі - бастауыш мектепте сөйлеу мен жазуды дүрыс ұйымдастырудың негізі. Себебі ғылыми-теориялық жэне эдістемелік түрғыдан дұрыс түзілген әрі балалардың жас ерекшелігін ескере отырып күрастырылған мәтін - сауаттылыққа бастайтын алғашқы саты. Біздің ойымызша, дипломант осы мәселені дұрыс түсінген және жүмысында шама-шарқынша, диплом жұмысына қойылатын талап деңгейінде, шеше білген.

Диплом жұмысын жазуда Г. Қалыхованың көп ізденгендігі көрініп тү_р. Ғылыми-теориялык жэне ғылыми-әдістемелік эдебиеттер орынды пайдаланылған, сілтемелер дүрыс жасалған. Өзіндік пікірлері бар.

Г. Қалыхова диплом жүымысына қойылатын талапты толық орындаған жэне соған орай жүмысты сэтті жазып шыққан.

Г. Қалыхованың еңбегі атап өтуге түрарлық. Ал оның авторына «өте жақсы» деген баға қоюға болады деп ойлаймыз.

Ф.ғ.к., аға оқытушы: / ¥. Қайырбекова




М а з м ұ н ы:
/.
Кіріспе 3

2. Негізгі бөлімі

I -тарау Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін

құрастыруға дағдыландыру 8



  1. Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы 8

  2. Мәтіннің мазмұндық қүрылымы мен түрлері 13

ІІ-тарау Бастауыш мектепте мәтінмен жүмыс 25

II. 1 Бастауыш сынпытарда мәтінмен жүмыс істеу әдісі... .25


II.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту
ерекшеліктері 36

  1. Қорытынды 50

  2. Пайдаланылган әдебиеттер 54

Диплом жұмысының көкейтестілігі

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін қүрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.

Тақырыптың теориялық қолданылымы

Жас үрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмүнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мүғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:



  • ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;

  • мәтіннің қүрылымын анықтау;

  • мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
    қайырым ерекшелігін көрсету;

  • мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;

- мәтш құрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма

жаза білу шеберліктеріне ұластыру.

Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Тақырыптың практикалық қолданылымы

Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:



  1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

  2. Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының
    үғымына таныс және жақын болуы керек.

  3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдыр, қызық
    әңгімелер маңызды орын алуы қажет.

  4. Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны дүрыс.

Қазақ тіл ғылымының негізін салуына А.Байтүрсынүлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас үрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.

Диплом жұмысының ғылыми болжамы

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге ұмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:


  1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-
    қатынас жасағанда әсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне
    қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы
    шарт.

  2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса.

  3. Өтілетін мәтіндер, жаттығу жүмыстар қазақ баласының
    халықтық үғымына таныс және жеңіл болуы.

  4. Лексикалық жүмыстарды жиі жүргізу.

  5. Сөздік жүмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны
    іс жүзінде қолдана білу.

  6. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
    жазуға үйрету.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті

Қазіргі қазақ тіл білімінде мәтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мәтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. Яғни, мәтіннің қүрылымдық, мазмүндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек,

мәтін тураыл мәселе қазіргі тіл білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.

Жұмыстың мақсаты: - "Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру".

Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:


  1. Мәтіннің сипаттамасы.

  2. Мәтін, оның құрылымын анықтау.

  3. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс істеу.

  4. Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері.

Диплом жұмысын жазуда мына төмендегі зерттеу әдістері пайдаланылды: тиісті әдебиеттерді талдау, салыстыру, жинақтау, бақылау, қорыту.

Диплом жұмысының зерттелу объектісі әдебиеттерді талдау барысында мәтіннің анықтамасы туралы бір тұрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.

Біздің елімізде XX ғасырдың 2-ші жартысынан бастап лингвистердің,әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.

Мәселен, А.Байтүрсынұлы, М.Жұмабаев, А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. Яғни, мәтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.

Әйтсе де, мәтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде әлі де маңызды мәселе болып табылатындықтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі және сілетемелерден тұрады.



I тарау. Бастауыш мектепте оқушыларды мәтін құрастыруға дағдыландыру

1.1. Мәтін және оның сипаттамасы мен анықтамасы

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда дама жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелгенәрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, "Бүлақ көрсең - көзін аш", "Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады", "Тіл - ақылдың өлшемі", "Тілі жеткенше сөйлеген - шепіен, қолы жеткенше сөйлеген - көсем" деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға қүрметпен қарауға үйретеді.

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша болатын белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін

құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем-синтаксиситің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: "Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді" деген піірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мәтін түзетоі қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол шығарманың формасы деп те жүр.

Бүл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмүнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жүмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жүмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмүндап айту, сүрақтарнға жауап беру және шығарма, мазмүндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мүғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас

жасағанда ьәсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап



9

алуы яғни тыңдаушысын тіл мәдениетінің өте жоғары болуы шарт;



  1. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;

  2. Өтілетін мәтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,
    иллюстративтік материалдар қазақ баласының халықтық
    ұғымына таныс және жеңіл болуы;

  3. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдыр, өлең-жыр, ойақы
    қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;

  4. Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;

  5. Сөздік жүмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс-
    жүзінде қолдана білу.

  6. Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату және
    ауызекі сөзде қолдана білу.

  7. Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
    жазуға үйрету.

Демек: мәтін түзе білу үшін, ең алдымен, мәтіннің мазмүнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу қажетті мәселе. Сондықтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мәтін қүрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін:



  • Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;

  • Мәтіннің қүрылымын анықтау;

  • Мәтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын элементтерді, сөйлем
    қайырым ерекшелігін көрсету:

  • Мәтіннің түрлері тураыл мәлімет беру;

10

- Мәтін құрастыру туралы икемділіктері;

Сондықтан бұл құралдың мақсаты баланың өз ойы жүйелі жеткізе білу үшін сөйлеудің нәтижесі мәтін қүрастыру дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру болды.

Лингвистика ғылымында мәтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мәтіннің өзіндік белгілері, категориялары, түлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал, екінші тобы арнайы мәтін теориясын қүрылудың қажеті жоқ деп, мәтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов «Мәтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық түтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмүнына қарай үзақ та, қысқа да болуы мүмкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келтіреді.

Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмүн бірлігі. Олай болса, мәтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бүл мәселенің зерттелуін қарастырайық.

Мәтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мәтіннің қүрылымдық және мазмүндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мәтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздін елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.

Мәтін үғымы соңғы кезде мәтін лингвистканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және қүрылымдык

жағынан байланысқан сөйлемдердің жиынтығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттеушілердің назары мәтіннің бүтіндік, тұтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша құрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтоауға аударылуда. Мұндай мәтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу,тоқу» дегенді білдіреді.

Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтұрсынұлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды ұсынған.


  1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

  2. Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ
    баласының үғымына таныс және жақын болуы шарт.

  3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-
    жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.

  4. Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден қойғаны
    ДҮрыс.

Ахмет Байтүрсынүлы тілді дамытуда тиімді тәсіл деген әдіс-тәсілдердің әр түрін үсынған. Әдіскер ғалым А.Байтүрсынүлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас үрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.

Жас үрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдэірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмүны жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың



12

жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.

Демек, мәтін дегеніміз - өзін құрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен құрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мәтіннің қалыптасқан өзіндік құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен байланыстылығын, яғни түтас мазмүнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек.

I. 2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері

Көптеген ғалымдар мәтін композицисын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде түсінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жүктелейді.

Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға ғалымдардың пікірлері түрліше. Егер ауызша және жазбаша сөйлеу формаларын мәтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мәтінге жатқызады. Алайда мәтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және қүрылымдық байланыс сияқты белгілерді барлық зерттеулер мақүлдайды.

13

Б.Шалабаев - оның тақырыбының болуы белгілі бір ойды хабарлауы тиянақты аяқталуы тақырыптың бірлікте тұруы, мәтін компоненттерінің жалпы бір ортақ пікірге бағынуы, логикалық жүйеде құрылуы, мәтін бөліктерінің, сөйлемнің байланыстылығы, оның стильдік бірлікте болуы деген пікір айтады. Біздің ойымызша - мәтіннің жоғары айтылған белгілеріне мына төменгі белгілерді қосуға боладыдеп есептейміз. Олар: мәтіннің жүйелі басталып, жүйелі аяқталуы, оны мәтін қүрайтын элементтер (сөйлем, қайрылым) арасында логикалық және грамматикалық байланыстар қамтамасыз етеді. Мәтіннің көлемдік қүрылымы - тіл қүралын пайдалана отырып, оның дара және универсаль мағынасының бейнеленуі, сол мағынаның қайталанбас өзіндік көрінісі. Б.Шалабаев - мәтіннің универсал мағынасына кеңістік пен уақытты жатқызады. Кеңістікті бейнелеу үшін мәтінде белгілі бір мекенді білдіретін не нүсқайтын атауыш сөздер тобы қолданылады. Олар: топонимдер, географиялық терминдер, этнонимдер, табиғаттың не үй жайдың белгілерін бейнелейтін сөздер, мекендік үстеулер, дилектизмдер экзотиканы білдіретін сөздер және кісі аттары.

Сөздікте бүлардың біреуі емес, тек кейбіреулері мекендік мағынаны білдірсе, мәтінде олардың мекендік көрсеткіштердің аясы кеңиді.

Шындыққа жүгінсек, тәжірибеде көрсеткендей орыс тілді орта сынып оқушылары төменгі сыныптардан ауызша баяндау, яғни сөйлеу тілін меңгермей келеді. Ауызша сөйлеу әңгімелеу дағдысы жетілмей, мәтінді әңгімелеп, баяндап бере алмайды. Мұның себебі орыс мектебіндегі қазақ тілі - әдістемесі орыс тілді оқушылардың



14

мәтшмен жұмыс жасауын, жеткіліксіз ескереді, керісшше оқушылар да қазақ тіліне мән бермейді, мәтінге үрке қарайды. Оқушылардың ауызша сөйлеу тілі мазмүнға бай және мәнерлі, көркем болуы үшін мәтін арқылы жаттықтыруды енгізу қажет. Бүл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тәрбие. Себебі, қазақ тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мәтіннің алатын орны, атқаратын қызметі үшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Ал басқыш жоғарылған сайын бүл мәселелер күрделене түсуге тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі жағдайларды қарастырдық:



  1. Мәтннің негізгі мәнін, мазмүнын түсіну

  2. Мәтінге тақырып беру

  3. Мәтінді баяндай білу

  4. Жоспар бойынша мәтін мазмүнын әңгімелеу.

Уақыт та материяның өмір сүру формасы болғандықтан, ол көркем мәтіннің негізгі мағынасының бірі болып табылады. Шығарма мазмүнның белгілі бір шынайы уақытқа қатынасы ерекше тілдік қүралдар арқылы көрініс табады. Ең алдымен оларға уақытты білдіретін сөздер тобы жатады (жыл, ай, күн т.б.). Оларға жататындар: тарихи түлғалардың аттары, тарихи болмыс, қызмет, адамның әлеуметтік жағдайларының атаулары, мекен-үйым, қоғамының т.б. аттары. Шығармада суреттелетін немесе аталып қана өтетін тарихи оқиғаларды да уақыт көрсеткіштері болып табылады.

15

Мәтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер шақтық болып келеді. Бұлардың әрқайсысының да жеке-жеке тұрғыда көркем шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мәселеде сөз болатын оқиға, іс-әрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе кейін өтуі де мүмкін.

Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген варианттарын кездестіреміз.

Мәтіннің қүрылымдық түлға бірліктеріне сөйлем, күрделі синтаксистік түтастық, қайырым жатады. Олардың арасындағы байланыстар логикалық, грамматикалық және себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз түтастық белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: «Қырағы бала».

Кешкі уақыт. Күн батып бара жатқан кез. Аспан бүлтсыз, ашық. Таң алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, әлі сол үлпа күйінде көбіктеніп жатыр. Оның беті сәуле түскен шынындай жылтылдап көз үялатады. Алыстан қар жамылған тау да мүнартып, бүлдырап көрінеді. Ертеңгі әбден дайындалғаннан кейін, осындай әдемі, ашық кеште сырғанақ тебуді өте үнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін әдемілеп шыққан еді.

Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып қалам ба дегендей, шүқшия түседі.

Бүл мәтінде тақырыбына орай баланың қырағылығы туралы

ақпарат беру үшін мәтін қайырымдарға бөлінген. Ол қайырымдағы



іб

сөйлемдер баланың бір қасиетін анықтау үшін бір-бірімен байланысқан.

Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны сипатталған. 2-і қайырымда баланың тынығу, ойнау әрекетін жүргізетін орны мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін хабарлайды.

Нәтижеде баланың бір кеште болған әрекеті арқылы оған қорытынды баға беріледі. Демек, көлемді мәтіндер ең алдымен шағын мәтін, көлемдік мәтін, (микромәтін, макромәтін) болып бөлінеді. Ал көлемді мәтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мәтін дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі, стиліне қарай түрленеді.

Мәтін бірнеше сөйлемдерден түрады. Егер 1 сөйлем қүрмлас сөйлем болып, өте жайлыңқы болса да, оны біз мәтін деп айта алмаймыз. Мүнда тиянақты ой болғанымен ол мәтін бола алмайды, бар болғаны - сөйлем. Алш бүл сөйлем синтаксистің қүрмалас сөйлем заңдылықтығы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің заңдылығынан өзге. Бүл қүрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге бөлшектеуге болмайды.

Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сатап бір-бірімен ажыратылып бөлшектеуге келмейді. Осыған орай, мәтін кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден түрады деуге болады. Сондай-ақ көлемді мәтін бірнеше сөйлемнен түратын қайырым өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем және қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге мағына мен формасы жағынан тізбектеле байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен үзақ






17

үзіліс арқылы беріледі. Кез-келген мәтін әдетте бірнеше сөйлемдерден тұратын жеке-жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл қайырым деп аталады.

Қайырым - мәтінде композициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір хабарлаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмүнды формасы бар бөлшегі болып табылады.

Пікір айту негізінен үш басқыштан түрады:



  1. нақтылау

  2. дәлелдеу

  3. қорытынды жасау

Нақтылау дәлелдеудің алдындағы кіріспесі іспеттес. Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дәлелдеу - пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып, барынша жүйелі, дүрыс баяндалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді жинақтап бере білу керек.Кейде дәлелдеу өте анық, түсінікті болатын жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мәтіні деп - бір нәрсені дәлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру арқылығына ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Пікір айту мәтіннің қиын формасы, сондықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда әдебиеттік шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады.

18

Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады, соңынан болжам тәжірибесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой қорытындысы жасалады.



Мәтіннің түрлері

1. Хабар - негізінен, бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды


еске түсіріп айтып шығу. Мүндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту
тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мәтін
құрылысы:

а) оқиғаның басталуы


ә) дамуы

б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.

Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

Бүл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан түрады. Хабарлау мәтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-әрекеттері, олардың арасындағы диалогтар келтіріледі. Тағы бір негізгі ерекшелігі: - Мүнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтанбүл мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау мен пікір айту элементтері кездеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-тұлғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой қорытынды пікірлеуге жатады.

2. Сипаттау - затты, қүбылыстарды, адамдарды белгілі бір
мекен-жайды бейнелеп (жазып) шығу. Мүндай мәтін көбінесе
бейнеленетін заттың, қүбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін,



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет