Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады


II. Тілдік қатынастың қүрамы мен түлғалары



бет9/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27

II. Тілдік қатынастың қүрамы мен түлғалары.

Тілдік қатынастың басты белгілері мен түрлерін ажыратып алған соң, оның қүрамдық бөліктерін саралаған жөн.

Біздің ойымызша, тілдік қатынастың негізгі қүрамы төмендегідей болып жіктеледі:


  1. Тілдік қатынасты іс жүзіне асыруышылар.

  2. Тілдік байланысқа қатысушылардың қызметі.

  3. Сөйлеу мүшелерінің бірлігі.

  4. Қатысымдық түлғалардың жиынтығы.


19 Тілдік қатынасты іс жүзіне асырушылардың қатарына

Баяншы /Б/, Түлғалар /Т/ және Қабылдаушылар /Қ/ жатады. Олардың әрқайсысы туралы қысқаша мәлімет жоғарыда берілді.

Тілдік қатынасқа түсушілердің ең басты қызметі -қатысымдық, байланыстырушылық, экспрессивтік.

Қатысымдық қызмет бойынша баяндаушы мен қабылдаушылар тілдік қарым-қатынастың барлық түрлерін іс жүзіне асыра келіп, хабар арқылы бір-бірімен қарым-қатынастық қызмет атқарады.

Байланыстырушылық қызмет тілдік қатынаста жүзеге асырушылардың бір-бірімен тығыз байланысынан көрінеді. Мүнда негізгі қызмет атқаратын - хабарды жеткізетін түлғалар. Ол баяншы мен қабылдаушыны өзара байланыстырады және тілдік қатынастың түсінікті болуын қамтамасыз етеді.

Экспрессивтік қызмет тілдік қарым-қатынасқа түсушілердің берілген хабарды түсініп қана қоймай, оның айырықша мәнін, күшейту реңкін толық білуінің нәтижесінде орындалады. Баяншы хабарды жай айтып қана қоймайды, ондағы қандай ойға ерекше көңіл бөлу керектігін де, өзінің көңіл-күй, сезімдерін, көзқарастарын да жеткізуге тырысады. Ал қабылдаушы осыны дәл танып, жете түсінуі қажет болады.

Сөйлеу мүшелерінің бірлігі олардың әрқайсысының өзіне тән қимыл-қозғалысынан және сол қимыл -әрекеттің тілдік түлғаларды айтуға қатысты бүтіндігінен байқалады. Әр дыбыстау мүшесі әр бөлек қимылдаса, онда дыбыс та анық айтылмайды, сөз де түсінікті болмайды, айтылар ой да жеткізілмейді. Сондықтан тілдік қатынас үшін, сөйлеу

20

мүшелерінің бірлескен, дүрыс қимыл-қозғалысы аса маңызды орын алады.

Сөйлеу мүшелерінің қимыл-әрекетімен тілдік қатынасқа қажет түлғалардың мән-мағынасы пайда болады. Жалпы тілдік қатынастың негізгі қүрамын көрсететін ең басты көрсеткіш, ол - тілдік қарым-қатынасты тікелей жүзеге асыратын қатысымдық түлғалар.

Тіл білімнің қай саласында болсын тілдік түлғалар труалы мәселе мен осығна қатысты терминдер бүрыннан сөз болып келеді. Бірақ бүл мәселелер әлі толық өз шешімін тапқан жоқ.

Терминдердің қолданылу ерекшелігіне мән берсек, олар тек тілдік единицалар ғана емес, қатынастық единицалар деп те атала бастады.

Байыптап қарасақ, мүнда негізгі мәселе олардың тілдік түлға /лексикалық, грамматикалық, синтаксистік/ немесе қатысымдық түлғалардың аталуы жөнінде емес, тілдік түлғаға не жатады, оның қатысымдық түлғалардан айырмашылығы бар ма, әлде тілдік түлға мен қатысым түлғалары бірдей ме деген сүрақтардың басын ашып алуға келіп тіреледі.

Тілдік және қатысым түлғалары туралы мәселені қарастырғанда, біз «единициа» терминнің баламсы етіп көбінесе «түлға» сөзін пайдаланамыз.

Лингвистикада тілдік түлға қатысым түлғасы деп айтылғанда, тілдік немесе қатысымдық қүбылыстың ішкі күрамы /қүроылысы/ деген мағынаны қамтуы қажет. Тілдік немесе қатысымды түлға кіші бөлшек те /сөз/ бола беруі мүмкін.

Лингвистикада тілдік «единициа» деген көп айтылып жүрген термин. Қазақ тіл білімінде болсын, орыс тіл

21 білімінде болсын ол жалпылама алғанда қарым-қатынас

қүралының, яғни тілдің қүрамы, ішкі бөліктері дегенді білдіре келіп, осы түрғыдан морфема, сөз тіркесі, түрақты тіркес, сөйлем - бәрі тілдік түлға немесе жалпы түлға деп айтылып жүр. Кейде дыбыс пен фонеманы фонетикалық түлға, сөзді -лексикалық түлға, сөйлемді — синтаксистік түлға деп нақтылы түрде атап айту да жиі кезедеседі.

Кейбір әдебиеттерде тіптен буын, негіз, абзац /жаңа жол/, контекст, дауыс ырғағы да тілдік түлғалар деп саналады.

Әр автор әр түрлі белгіге сүйенеді және мәселені нақтылы шешуден гөрі түсініксіздік басым.

Осындай қарама-қайшылықтар болғанымен, көптеген тілшілер тілдік түлғаларғафонеманы, морфеманы, сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді жатқызатындығын ашып айту керек. Тілдік түлға жөніндегі нақтылы ойларды мына авторлдардан оқып білуге болады: Қ.Аханов, Т:Қордабаев, С.Исаев, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мүсабаев, А.И.Смирницкий, В.М.Солнцев, Э.Бенвенист, А.И.Моисеев, А.Реформатский, Р.А.Будагов, М.М.Копыленко, т.б.

Жалпы фонема да, морфема да, сөз де, тіркес те, сөйлем де тілдің қүрылымдық бөлшектері болып табылады. Себебі, осы аталған түлғалардың біреуі өз орнында түрмаса немесе мүлде болмай қалса, тіл өз мақсатына жете алмайды. Сондықтан адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр түлғаның өзіндік маңызы бар. Мөселе осы түлғалардың қайсысы қандай дәрежеде қолданылуына байланысты. Рас, сөз барлық тілдік түлғалардың кіндігі тәрізді, оған тілге қатысты қасиеттердің көпшілігі тән.

Бірақ сөз жеке түрып тіл бола алмайды және адам ойын жеткізе алмайды. Әсерсе қазақ тілінде және басқа жалғамалы

22

тілдерде сөз жеке түрып түсінісу қүралы бола алмайды. Ол басқа сөздермен морфемалық байланысқа түсу арқылы сөз тіркесі мен сөйлемнің қүрамында белгілі бір ойды білдіреді:

Мысалы: «Бағың өскенше, тілеуіңді ел де тілейді, өзің де тілейсің, бағың өскен соң - өзің ғана тілейсің» /Абай/.

Осы сөйлем қүрамындағы бір ғана «тілеу» сөзін алып қарастырсақ, ол әр түрлі сөздермен әр түрлі грамматикалық байланысқа түсу арқылы нақтылы ойды білідреді және сөйлем қүрамында қолданылады.

Ю.В.Фоменко барлық единицалардың жасалуына сөз негіз болады деп, соны басты өлшемдердің бірі деп санаса, сөздің жасалуына басқа түлғалар /мысалы, дыбыс, фонема, морфема/ да әсер етеді. Мәселен: «Өнерпаз болсаң арқалан» деген сөйлемді алсақ, осындағы «өнерпаз» сөзі «паз» қосымша морфемасының қосылуы нәтижесінде жаңа мағынаны білдіріп, ол жаңадан сөз жасауға себепкер болып түр.

Сол сияқты «арқалан» сөзінің жасалуына түбір морфема мен аффикстік морфемалардың қүрамы негіз болып түр.

Осы сөйлем қүрамындағы фонеманы да, морфеманы да тіптен сөздерді де жеке-жеке алып қолдансақ, онда олар тілдің дара түлғалары болғанымен, қарым-қатынас тілі бола алмайды.

Бірақ фонемаға, дыбысқа т.б. қарағанда сөз үғымды, мағынаны білдіру арқылы тілдің ең басты көрсеткіші болып табылады. Сондықтан да сөз - тек лексикологияның объектісі ғана емес, тіл білімінің сөйлеу процесіне қатысты барлық салаларының объектісі. Бүл жөнінде ғалым-тілші С.Исаев нақтылы дәлелдеп, ашып айтқан. Тілдік қатынастың да негізгі ерекшелігі осында: басқа да тірі организмдер, жәндіктер, жануарлар т.б. дыбыстық қасиетке ие болуы мүмкін, бірақ Сөз, сөйлеу — тек адамзатқа ғана тән. Әрине, тілдік дыбыс пен










23 физиологиялық немесе табиғаттағы дыбыстардың да

айырмашылықтары жер мен көктей.

Табиғат қүбылстарының ең күрделісі болып табылатын адамзаттың сөйлеу мүшелері /сөйлеу аппараты/ тілдік дыбыстардың, фонемалардың жасалуына қандай ықпал етсе, тілдік түлғаның ең негізгісі - сөздің де пайда болуына соншама әсер етеді.

Лингвистикада тілдік түлға туралы проблема қаншалықты күрделі болса, соңғы жылдары жаңадан қалыптасқан қатысымдық түлға жөніндегі мәселе одан да күрделі. Әсіресе, қазақ тіл білімінде бүл теориялық түрғыдан да, практикалық жағынан да арнайы зерттеу объектісі болған жоқ.

Тілдік қатынасқа қатысты түлғалар ғылыми түрде сөз болмағанымен, қазақ тілін оқыту, үйрету процесінде қолданылып, барлық сабақ жүйелерінде, кітаптарда кездесіп отырады.

Жалпы лингвистика тарихында кейбір тілшілер

қатысымдық түлғаларға сөзді, сөйлемді жатқызса, кейбір ғалымдар тексті жатқызады. /Кандинский Б., Кухаренко В., Наер В./.

Тілдік түлға мен қатысымдық түлға туралы мәселе тілдің тұлғалары мен сөйлеудің алғы шарттарын ажыратып алудан басталуы қажет.

Қатысымдық түлға тілдік түлғаларға қатысты

болғанымен, онымен бірдей емес. Ол тілдің жеке бөлшектерден гөрі, сол тілдің түтас қарым-қатынастық ролімен тікелей байланысты ерекшеліктерді: белгілі бір ойды тиянақты жеткізу, оған жауап алу, сөйлеу, сөзді қабылдау, оған мән беру, әр түрлі экспрессивтік-эмоциональдық күйді таныту т.б. — сол сияқтыларды қамтиды.



24

Демек, коммуникативтік түлғаның жүмысы жалпы сөйлеу процесімен тікелей байланысты.

Осы түрғыдан келгенде, сөйлеудің шарты сөзге, тіркеске және сөйлемге байланысты. Сөз белгілі мағынаны білдіру арқылы басқа сөзбен байланысқа түседі де тіркестің қүрамына енеді. Тіркестер грамматикалық байланысқа түсе келіп, сөйлем қүралады. Содан адам ойын екінші біреуге жеткізеді. Сөйтіп, өзара түсінісуте жол ашылады.

Тілдік түлға мен қатысымдық түлғаға қатысты В.Л.Наердің пікірі мүлде өзгеше. В.Л.Наер бірде-бір тілдік түлға қатысымдық түлға бола алмайды, өйткені олар өзара байланысты болғанымен, әр бөлек қүбылыстар дейді: «коммникативным единицам нет места среди системных единиц языка. И наоборот. Эти единицы разноплановые, хотя и тесно взаймосвязанные».

Бүл автор жоғарыдағы түлғалардың негізгі

айырмашылығын олардың атаулық және қатысымдық және деректі ерекшеліктеріне байланысты деп тани келіп:

«...нередко отождествляются понятия информации и
коммуникации и особенно информативности и

коммуникативности. Эти две пары понятий соотносятся друг-другом как явления и свойство, и таким образом, являются понятиями различными, разноплановыми» - дейді.

В.Л.Наердың тілдік түлғалар қатысымдық түлға бола алмайды деген көзқарасын қуаттау қиын. Оның үстіне хабар, ақпарат /информация/ тек бір нәрсені білдіреді деп кесіп айту да біржақты.

Мәселен, кейде хабар баяндау мағынасымен шектеліп қана қоймайды, сол хабардың қабылдану дәрежесіне сай жауапқа да ие болады. Онда ол адам санасынан тыс /В.Л.Наер атап



25

өткендей/ бір мағынаны ғана емес, керісінше саналы түрде хабарлауды, баяндауды, ойды білдіреді. Мүндай жағдайда информация коммуникацияға айналады.

Сөйте түра, бүл автор «Өрт!» деген сөз қатты айтылса, ол болған жағдайды хабарлау ғана емес, жәрдемге шақыруды да білдіреді деп өзіне-өзі қайшы келеді. / «Так единица языка действительно обретает статус коммуникативной, но само по себе она таковой не является».

Бірақ бәрібір хабарды жеткізу де, оған жауап күту де сол бір ғана түлға - Сөз арқылы болып түрғанын ескермейді. Сөз дербес қолданылғанда атаулық мағынаға ие болып, ал контексте қатынастық роль атқарады.

Осы ретте қазақ тіліндегі атаулы сөйлемдерді алсақ, жеке сөз атаулық мағынаны емес, белгілі бір ойды білдіреді.

Сонымен, бүл автордың пікірінше, қатысымдық түлғаға жататын — адамның ойын толық, түтас жеткізетін — мәтін /текст/.

Бірақ соған қарамастан, автор тағы мынадай түжырымды айта кетеді: «Но как бы то не было исследователи придерживаются того мнения, что языковые единицы представляют собой единицы коммуникации».

Біздің ойымызша, тілдік түлға мен қатысымдық түлғаның ең басты айырмашылығы олардың атқаратын қызметі мен қолданылу өрісіне байланысты.



Тілдік түлғалар - адамзат тілінің жасалуы мен өмір сүруіне қызмет ететін, сөйлеу мүшелеріне /дыбыстау мүшелеріне/ тікелей тәуелді, фонетикалық, лексикалық және грамматикалық қасиеттерге ие болатын, таңбалық сипаты бар тілдің қүрылымдық бірліктері.



26

Қатысымдық түлғалар - тіл арқылы қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, белгілі бір орта мен араласу жағдайында жүзеге асатын, тиянақты ойды хабарлау және қабылдау қасиеті бар, ерекше деңгейге көтерілген тілдік түлғалардың қатысынан тұратын, қарым-қатынастық мәні бар бірліктер.

Тілдік түлғалар жеке, дербес жүмсалса, қатысымдық түлғалар бір-бірімен байланыста қолданылады.

Тілдік тқүлағалар атаулық мағынаны білдірсе, қатысым түлғалар түтас ойды білдіреді.

Тілдік түлғалар көпмағыналы бола келіп, жалпылама үғымды көрсетсе, қатысымдық түлғалар контекстік жүйелі мағынаға ие болу арқылы нақтылы үғымды, ойды жеткізеді.

Тілдік түлғалар дербес мағынада түрса, қатысымдық түлғалар бір бүтін, түтас мазмүндық қасиетке ие болады.

Тілдік түлағалар бір ғана субъектіге қатысты болса, қатысымдық түлғалар жалпы қарым-қатынас үрдісіне, оның ішінде тілдесімге, сөйлесім әрекетіне тән.

Тілдік түлғалар адамның миы мен сөйлеу аппаратының,


дыбыстау мүшелерінің қимыл-қозғалысына қатысты,

қатысымдық түлғалар онымен қоса ойлау жүйесіне, пайымдауына санасында туған хабарды жеткізуге әрі қабылдауға қатысты.

Тілге және сөйлеуге қатысты түлғаларды салыстыра отырып, олардың әрқайсысна тән ерекшеліктерді қарастыра келіп, біз қатысымдық түлғалар мынадай қасиеттерге ие болу керек деп есептейміз.


  1. Сана мен ойға қатысты мазмүнның тиянақтылығы.

  2. Баяндау ғана емес, хабарлау, жеткізу қасиетіне ие болуы.

  3. Ми жүйесі арқылы қабылдануы.

  4. Белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жүмсалуы.

27 5. Тіл мен сөйлесімге байланысты қарым-қатынаста қызмет

атқаруы.


Жоғарыдағы ерекшеліктерін саралап алғаннан кейін, енді қатысымдық түлғаларға қандай единицалар жататынын айтуға болады.

Тілдік қатынаста өзіндік орны мен маңызы бар қатысымдық түлғалар: сөз, фразеологиялық тіркестер, сөйлем және сәтін.



Мәтін яғни текст - қатысымдық түлғалардың ішіндегі
мазмүндық түтастығымен ерекшеленетін бүтін жүйе. Тіл

білімінде қатысымдық бағыт дами бастағаннан кейін, осыған байланысты сөйлемнен де ірі тілдік түлғаның бар екеніне оқытушылар мен тілшілер назар аудара бастады. Бүрын мәтін дербес жиынтық түлға ретінде жеке өзі зерттеу өзегі болмай, тек сөйлемді жан-жақты білу үшін жүмсалатын контекст есебінде қарастырылатын да, көбінесе оның сөйлемге қатысты жақтары сөз болатын.

Мәтіннің өзара мағыналық байланыста болатын сөйлемдердің жүйелі жиынтығы болуы — оның тек бір ғана жағы. Бүдан басқа мәтін - адамдар арасындағы тілдесімдік қатынастың жемісі. Адам өз ойын екінші біреуге жеткізген кезде қалай болса солай айтылған сөйлемдер тізбегінен қүрамайды. Керісінше жиынтақталған пікірін, көзқарасын бір-бірімен ойы жағынан да, қалпы тарапынан да бірлескен сөйлемдер жүйесімен, яғни мәтін арқылы жеткізеді, баяндайды. Адам тілдік қатынаста үлкенді-кішілі, ірілі-үсақты мәтіндерді сөйлесім әрекетінің кез келген кезеңінде ойдан қүрап, қолдана береді.








28

Тілдік қатынастың бір бүтін түлғасы болып табылатын мәтін адамдардың қарым-қатынасын іс жүзіне асыратын материал ретінде және өзара түсінісу, пікірлесу, ойды жеткізу түлғалары түрінде зертеледі. Бүл ретте мәтін сөйлесім әрекетімен, қатысым әдісімен, олардың қолданылу қағидаларымен тығыз байланысты болады.

Демек, мәтін — ойлау, хабарлау, баяндау, қабылдау, пайымдау қүбылыстарымен байланысты, адамдар арасындағы тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық жүйелі түлға.

Сөйлем — тілдік қатынастың орындалуына тікелей себепкер болатын ең қажетті түлға. Сөйлем баяншының айтайын, жеткізейін деген ойын, хабарын қабылдаушыға түсінікті етіп қана қоймай, сонымен бірге оның /қабылдаушының/ қайыра жауап беруінің көзі көрсеткіші де болып табылады. Тілдік тұлға ретінде сөйлем тиянақты ойды білдірсе, қатысымдық түлға ретінде ойды білдірумен қатар адамдар арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырушы тілдесім жолы, сөйлесу қүралы да болып есептеледі.

Кез келген адам басқа біреуге ойын жеткізу үшін, ең алдымен, мәтін емес, сөйлем қүрастыруды ойлайды, онда айтайын дегенін үғынықты етуге тырысады. Егер оның айтқан не жазған сөйлемі дүрыс, түсінікті болса ғана ол оған жауап ала алады. Түсіну арвқылы жауап алу, тілдесім әрекетін жүзеге асыру - тілдік қатынастың ең басты шарты.



Фразеологиялық оралымдар не түрақты сөз тіркестері тілдік қатынаста жүмсалатын қатысымдық түлғалардың қатарына жатады. Мүнда түрақты тіркестердің бір түтас лексикалық түлға түрінде тілдік қарым-қатынаста қолданылуы маңызды орын алады. Сондықтан қатысымдық түлға ретінде алынатын

29

түрақты тіркестер адамның ойын жеткізуге белгілі үғымды көрсетуімен қымбат.

Тілдесім әрекетінде сөйлем ішінде еркін сөз тіркестері де,
түрақыт сөз тіркестері де үшырасады. Бірақ түрақты сөз
тіркестері қатысымдық жеке түлғаның қатарында

пайдаланылса, еркін сөз тіркестері оған кірмейді. Сол себепті гілдік қатынаста оларды бір-бірімен ажыратып қолдануға тура келеді.

Қатысымдық түлғалардың ішіндегі басқаларына үйытқы болатын және тілдік қарым-қатынаста аса маңызды орын алатын түлға, ол - сөз.

30 II. 1. Сөз — тілдік қатынастың басты түлғасы.

Сөз — лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сөзжасам түрғысынан да жан-жақты зерттеліп келе жатқан тілдік түлға. Сондықтан біз сөздің бүл жақтарына тоқталмай, тілдік қатынасқа байланысты сипатын азды-көпті сөз етеміз. Жалпы бүл - арнайы зерттеуді, жан-жақты талдауды қажет ететін мәселелердің бірі.

Сөзді қатысым қүбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның сөйлеу мен сөйлесуге байланысты ерекшеліткеріне назар аударуға тура келеді. Мүнда ол адамдардың тілдік қарым-қатынасында жүзеге асатын, пікірлесуге негіз болатын, өзара түсінісуге мүмкіндік жасайтын қатысымдық элемент түрғысынан сөз болады.

Сөздің сөйлеу процесіндегі орны мен қызметі көптеген лингвистердің назарына іліккен. Сол себепті сөздің әр түрлі ерекшеліктеріне қатысты берілген анықтамалардың мазмүны түрліше болып келеді. Мысалы, көрнекті лингвист- ғалым Фердинанд де Соссюр: «...Слов, несмотря на все трудности, связанные с определением этого понятия, есть единица, неотступно представляющаяся нашему уму нечто центарльное в механизме языка» - дейді.

Сөздің басты-басты ерекшеліктерін сөз ете келіп, лингвист ғалымдардың көпшілігі сөздің сөйлеу процесіне қатысты түрліше тілдік, қатысымдық қасиеттерді меңгеретініне ерекше назар аударады. Мысалы: А.А.Леонтьев бүл туралы: «Именно слово является минимальной функциональной единицей речевого восприятия» - десе, тура осы пікірді П.В.Чесноков айна қатесіз былай қайталайды: ...можно считать слово минимальной функциональной единицей речевой деятельности вообще - дейді.

31 Сол сияқты Б.Н.Головин: «Слово - это наименьшая

смысловая единица языка, свободно воспроизводимая в речи для построения высказываний» - деп, сөздің ойды жеткізудегі маңызын атап көрсетуге тырысса, Ю.В.Фоменко сөзден басқа единицалардың тілдік қарым-қатынастағы ролін мүлде жоққа шығарады: «Коммуникативная деятельность человека протекает не на базе фонем, слогов и морфем /не говоря о словосочетаниях/, а на базе слов»

Жалпы Ю.В.Фоменконың сөзге қатысты келген тұжырымдарының көпшілігі А.И.Смирницкийдің пікірімен үштасып жатады. А.И.Смирницкий оны ғылыми түрғыдан жан-жақты сөз етсе, Ю.В.Фоменка ол көзқарасты қабылдап қана қоймай, қайталайды.

Сөзің негізгі екі қасиеті: формасы мен мазмүны, яғни


дыбыстық таңбасы мен мағынасы да қатысымдық процесте
түрліше қарастырылады. Мысалы, B.JL.Haep: «Отдельные
языковые единицы, даже, например, лексические, ничего
конкретного передавать на способны»; «Лексические единицы,
например, сами по себе ничего конкретного не сообщают;
они являются лишь знаками, замещающими определенные
предметы, явления, отношения, свойства и т.п. или
репрезентирующими их абстрактное отображение» - деп, сөздің
тілдік қарым-қатынастан тыс уақытта таңбадан басқа ешбір
нақтылық белгісі мен мазмүны жоқ десе, Ю.В.,Фоменко:
«Слово обладает признаком самостоятельности: в отличие от
фонемы и морфемы, оно допускает изолированное

употребление в естественной речи.

Слово обладает признаком воспроизводимости: оно не строится в процессе коммуникации, а извлекается из памяти как единица готовая, заранее данная» - деп, сөздің жеке

32

түрғанда да, сөйлеу процесінде қолданғанда да мағынасы бар екенін атап өтеді.

Сөз белгілі бір контекст қүрамында ғана нақтылы мағынаны білдіріп, өзіндік мазмүнға контекст арқылы ғана ие болады деген пікірді жақтаушылар: Г.Штейнталь, К.Фосслер, Ж.Вандриес, П.Вегенер, А.Гардинер, Л.БЛумфильд, Л.Ельмслев, С.Шауман т.б.

Керісінше, сөздің мағынасы контексте қатысты анықталмайды, ол мағыналық жағынан дербес, сөз тек өзінде бар мағынаны сөйлем қүрамында жүмсайд, яғни сөздің мағынасы контекске тәуелді емес деген көзқарасты дәлелдеушілер: Р.А.Будагов, Н.С.Дмитриева, М.Бурмаков, ФА.Литвин, Ш.Балли, А.Мейе, А.Мартине, В.З.Панфилова, М.ГАрсеньева, А.Р.Лурия, Г.В.Колшанский т.б.

Сөз - сөйлеу, пікір алысу үрдісінде ең басты түлға. Сөз жеке түрғанда, заттың, сынның, қимылдың т.б. атауы болып, номинативті қызмет атқарса, тіл арқылы қарым-қатынаста белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жүмсалып, қарым-қатынастық қызмет атқарады. Тіптен контекссіз дербес қолданылып, грамматикалық түлға ретінде әр түрлі дауыс ырғағымен айтылса да әрі хабарлау, әрі қабылдау мәніне ие болады.

Осындай жағдайлардың барлығында сөз белгілі бір ойды білдіре келіп, екінші адамның санасы арқылы қабылданады. Қандай болсын хабарды, деректі, ойды қабылдаған адам оған жауап қайтаруға тырысады.

Тілдік қарым-қатынаста жүмсалып, қатысымдық байланысқа түскен сөз айтылар ойға қатысты нақтылы мағынаны білдіреді және басқа түлғалармен біртүтас жүмсала келіп, тиянақты ойды, мазмүнды көрсетеді.
33 Әрине, тиянақты ойды жеткізетін басты түлға — сөйлем,

сөз мағынаны білдіргенімен, түтас ойды білдіре алмайды деген пікір тууы мүмкін. Сөйлем — негізгі қатысымдық түлға бола келіп, сөзден қүралады. Сөз жеке түрғанда бірнеше мағынаны /тура, ауыспалы, синонимдік т.б./ білдіргенімен, сөйлемнің қүрамына енген кезде, айтылар ойға қатысты нақтылы бір мағынаны көрсетеді де, ортақ мақсатқа-жеткізілер мазмүнға қызмет етеді. Мүндай жағдайда сөздің атаулық түлғадан гөрі қатысымдық түлғаға тән белгілері басым роль атқарады.

Қ.Аханов сөз бен сөз тіркесін сөйлемнің қүрылымдық элементтері деп таниды. «Сөйлем ойды айтып жеткізудің негізгі қүралы болып саналады. Мүнан, әрине, сөз бен сөз тіркесінің коммуникативті қызметке қатысы жоқ деген үғым тумауға тиіс. Мүндай қызметті олар да атқара алады. Бірақ сөз бен сөз тіркесі коммуникативті қызметті өздігінен, жеке дара күйінде емес, сөйлем арқылы, сөйлем қүрамында қолданылу арқылы атқара алады. Сөз де, сөз тіркесі де сөйлемнің қүрамында қолданылғанда, оның қүрылымдық элементтері ретінде қарастырылады»

Демек, сөз жеке, сөздікте түрғанда — тілдік түлға да, сөйлем қүрамында, тексте қолданылғанда - қатысымдық түлға болып табылады.

Сөз тілдік қарым-қатынаста ауызша түрде қолданылғанда, ондағы қатысымдық белгілерді дауыс ырғағы, интонация атқарады да, жазбаша түрде жүмсалғанда, қатысымдық қызметті тыныс белгілері атқарады.

Сөйлеу процесіндегі сөздің ерекшелігі - ол объективтік шындыққа, өмірге байланысты үғымдарды сананың қабылдауы нәтижесінде ойды бейнелейді. Сонымен қатар іс-әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның көңіл-күйін де қоса



34

білдіреді. Тілдік қарым-қатынаста жүмсалатын сөздің бірнеше қасиеттері бар:



  1. Сөз адам санасында бейнеленген үғымның жарыққа
    шығуын қамтамасыз етеді.

  2. Сөз басқа қатысымдық түлғалардың жасалуына үйтқы
    болады.

  3. Сөз өмір шындығын нақтылы мағына арқылы түсіндіре
    келіп, адам ойының екінші біреуге жеткізілуіне әсерін
    тигізеді.

  4. Сөз адамдар арасындағы тілдік қатынасты жүзеге
    асыруға негіз болады.

Демек, сөз мағынаны, үғымды, сезімді, ойды білдіре келіп, тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырушылардың барлығына аса қажет қатысымдық түлға болып табылады.

35 III. Тілдік қатынастың ғылыми негіздері.

Тілдік қатынас күрделі қоғамдық-әлеуметтік қүбылыс бола келіп, көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты. Бүл саланың басқа ғылымдар негізінде қалыптасып, тіл білімінде жетекші орын ала бастауы - кейінгі жылдардың жемісі. Сондықтан тілдік қатынас мәселесінің түпкі тамырларын белгілей отырып, оның ғылымдағы орнын және онымен тікелей байланысты ілімдермен ара қатысын айқындаған жөн.

Тілдік коммуникацияның лингвистикалық негізі қарым-қатынас қүралы тілге байланысты екені анық. Лингвистика тіл туралы ілім болса, тілдік қатынас сол тілдің қарым-қатынасқа қатысты ерекшеліктерін қамтиды.

Тілдік қатынас /ТҚ/ қатысымдық түлғалар арқылы жүзеге асады. Оның қоғамда алатын орны тілдің атқаратын қызметінен көрінеді. Қатысымдық түлғалар тіл ғылымының салалары — лексикология, семасиология, грамматиканың зерттеу объектілерімен қатар қолданылады. Қатысымдық түлғалар мен тілдік түлғалардың өзіндік ара қатысы, байланысы бар.

Сонымен қатар тілдік қатынастың негізі — сөйлеу, адамдардың сөйлесу процесі. Осы сөйлесу, үғынысу тікелей тілдік бөлшектердің қатысымен іске аса келіп, қатысымдық түлғалардың қызметі нәтижесінде болады.

Сөйлеу процесінде басты орын алатын — сөз бен сөздің байланысы, грамматикалық формалар мен мағыналар, сөздердің тіркесі, сөзжасам — осының бәрі тіл білімінің салаларында қарастырыла келіп, грамматиканың дамуына қанша әсер етсе, тілдік қарым-қатынасқа, сөйлеуге до сонша ықпал етеді.

Лингвистикалық заңдылықтар мен грамматикалық ережелерді үйренбей түрып, адам өз ойын дүрыс жеткізе

36

алмайды, сол тілде сөйлей алмайды. Бір-бірімен байланысқа түспесе, белгілі бір сөздердің тобы қаншама көп болғанымен, ой түсініксіз болады. Айтайын деген ой үғынықсыз болса, оны екінші адам түсінбесе, тілдік коммуникация да жүзеге аспайды.

Адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас сөздік қүрам мен сөздік қордың мол болуына қарай еркін жүзеге асады, түсінісу тез жүреді. Лексикалық қор тілдің өсуімен бірге тілдік қатынастың мүмкіндігін арттырады.

Лингвистиканың қай саласындағы қағидалар мен заңдар болсын тілдік қатынастың қағидаларымен тығыз бірлікте дамиды және оған әсер етеді.

Тілдік қатынастың қоғамдық негізі қарым-қатынас қүралы тілдің қоғамдағы ролі мен мәніне байланысты.

Қазақ тілінің қатысымдық ерекшелігін зерттеуде

оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, қазақ тілінің қоғамдық мәнін жете түсіндірудің ерекше маңызы бар. Бүл -біріншіден, жалпы дүниеге деген қоғамдық-ғылыми көзқарастың негізінде танылса, екінішден, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік қатынас қүралы ретінде алатын орнына байланысты қарастырылады.

Кез келген тіл, сол сияқты қазақ тілі — «адам қатынасының аса маңызды қүралы» бола келіп, адамзаттың бір-бірімен түсінісу, пікір алысу, сөйлесуіне жол ашып қана қоймайды. Сонымен қатар ішкі, сыртқы қоғамдық жағдайларға әсер етеді, халыққа қажетті әлеуметтік, экономикалық істерді аңғаруға мүмкіндік жасайды; бірлесіп еңбек етуге дәнекер болады; қоғамдық-саяси күштердің өз мақсаттары үшін күресуіне қызмет ететін саяси қүралы



37 болады. Сөйтіп, жалпы көпшілік қауым мен саяси топтар

арасындағы көпір болып табылады.

Қоғам мен табиғаттағы ең күрделі қүбылыс адамзаттың ой-санасы мен тілі болғандықтан, адамның ойлау жүйесі де, сөйлесе білу қабілеті де — ерекше қоғамдық мәні үрдістер.

Адамның ойы мен санасы қаншама күрделі болғанымен, тілсіз ой жүзеге аспайды. Сондықтан да тіл - қоғамдық объективті шындықты танудың, оны өмірде пайдаланудың құралы болып табылады.

Қазіргі қазақ тілі қандай қоғамдық-әлеуметтік

ерекшеліктерді басынан өткізбеді? Қоғамдық-әлеуметтік

кезеңдердің қай-қайсысына болсын қазақ тілі қазақ халқының ана тіліне тән әлеуметтік мәнінен айырылмауға тырысады. Басқа үлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту, үйрету барысында, біріншіден, оның ертеден дамыған тарихы барын, әдеби тіл дәрежесіне көтерілген салаларын, жазба тілге тән т.б. басты қасиеттерін түсіндіру қажет.

Екіншіден, қазақ тілінің сол халықтың сөйлесу қүралы болуымен қатар, басқа үлт өкілдерімен қарым-қатынас жасауға негіз болатын, үғынысуға, пікірлесуге жол ашатын үлтаралық қатынас қүралы екеніне баса назар аудару керек.

Үшіншіден, қазақ тілінің қатысымдық сипаты оның ел аралық қатынаста қолданылатын қоғамдық мәнінен және ресми іс-қағаздарда жүмсалатын әлеуметтік қызметінен көрінеді.

Төртіншіден, қазақ тілі - қоғамдағы барлық салаларда пайдаланылатын мемлекеттік дәрежеге жеткен қарым-қатынас құралы.





38

Бесіншіден, ол — рухани мәдениет пен өркениет өнер жолында қолданылатын, адамның сезімі мен көңіл-күйін жеткізетін қүрал.

Сол сияқты қазақ тілінің ең басты қатысымдық қасиеті -бір үлт пен екінші үлт өкілдерінің өзара түсінісуіне, ұғынысуына жол ашу, қарым-қатынас қүрал ретінде бүтіндей қоғамға қызмет ету.

Қазақша тілдік қатынас пен оқыту әдістемесі тіл ғылымының қоғамдық мәні мен тәрбиелік маңызын қатар үйретуге тырысады.

Тілдік қатынастың педагогикалық негізі — табиғат пен қоғамдағы ерекше қүбылыс адамға, оның өмірдегі орнына, тілдік қарым-қатынасына байланысты.

Көптеген әдебиеттерде белгілі бір ғылымның не процестің педагогикалық негіздеріне оқытуға қатысты білім жүйесі, оның сандық көлемі /сағаты/, білімнің мазмүны мен сабақтың әдіс-тәсілдері жатқызылып жүр.

Ғылымның дамуы мен оқыту жүйесінде бүл айтылғандардың атқаратын маңызы зор. Білім жүйесі, көлемі мазмүны, әдістер әр процестің ілгері басуына ықпал ететін нақтылы мәселелер бола келіп, істің мәнін анықтайды. Олардың тілдік қатынасты меңгеруде де алатын орны ерекше.

Педагогика адам тәрбиесіне тікелей қатысты болғандықтан оның адамдар арасындағы қарым-қатынасқа да әсері мол. Тілдік коммуникация адамдардың тіл арқылы түсінісуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар жалпы адамға тән қасиеттерді меңгеруге көмектеседі. Олар /адамдар/ бір-бірімен сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын бірі үғады, бірінің сезіміне,





39 мінезіне екіншісі әсер етеді. Сөйтіп, жалпы адамзаттың

тәрбиелік жүйесі қалыптасады.

Тілді оқыту тілді үйретумен бірге адамды тәрбиелеумен қатар жүреді. Белгілі бір тілді басқа үлт өкілдеріне үйрету арқылы біз тілдік қарым-қатынасты ғана емес, адам мен адам, үлт пен үлттың арасындағы қарым-қатынасты да жолға қоямыз, тілді меңгерумен қатар сол елдің мәдениетін, тарихын, әдебиетін, өркениетті жақтарын да үйретуге тырысамыз. Немесе тілді үйрету барысында оның тәрбиелік мәнін де естен шығармаймыз.

Тіл арқылы оқушылардың іскерлігін, сөйлеу дағдыларын, әдептерін қалыптастырамыз.

Осы түрғыдан келгенде, тілді үйретуге бөлінген білім көлемі неғүрлым көп болса, мазмүны қаншалықты сапалы болса, әдіс-тәсілдері неғүрлым тиімді болса, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас соғүрлым жан-жақты болып, тілді үйренудің нәтижесі терең болады.

Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу, қабылдау, сезіну қүбылыстарымен байланысты.

Сыртқы объективтік шындықтың әсерінен адамның есту, көру сезімдері дамып, адамның ойлау қабілеті артады. Ойлау тіл арқылы сыртқа шығып, тіл адамның ойын жеткізуші құралдың ролін атқарады.

Белгілі бір тілде сөйлеу үшін адам тілдік қүралдарды саналы, дүрыс пайдалана білу керек. Оны дүрыс қолданудың ережелері көзбен көру, қүлақпен есту, мимен ойлау арқылы іске асады.

Адамның ойлау жүйесіне байланысты болғандықтан, тілдік коммуникацияның психологиялық негізі күрделі болады.

40

Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік және қатысымдық тұлғалар дүрыс қолданылып, тілдегі сөйлесім әрекеті маңызды роль атқарады. Сондықтан тілді үйрету барысында әрбір оқушының жеке қабілеті, саналылығы еске алынып, жан-дүниесі ескеріледі, оның ойлау дағдысын бекітуге күш салынады.

Тілдік қатынастың психологиялық негізі — тілді оқыту барысында оқушының сана-сезіміне әсер етіп, оның қажеттігі мен маңызын түсіндіріп, пәнге деген дүрыс көзқарасты қалыптастыру. Сонымен, тілдік қатынастың ең басты психологиялық негізі тіл, ойлау және сөйлесім қүбылыстарына келіп тіреледі.

41 III.1. Тіл мен ойлау

Tin мен ойлаудың ара қатынасы жөніндегі мәселелер көптеген ғалымдарды ойландырады.

Мәселен, Б.В.Беляев «Очерки по психологии обучения иностранным языкам» деген еңбегінде тіл мен ойлауды қарастыра келіп, осы екі процесс бірлікте болу керек деп есептейді. Ол барлық адамдардың сөйлеу қүралдары бірдей болмаса, олардың ойлау қабілеті де бірдей болмас еді: «...если язык и мышление едины, и если языковые средсвта разных языков не одинаковы, то же могут быть рождественными и мысли».

Б.В.Беляевтің пікірінше, барлық адамдардың ойлау жүйесі: үғым, пайымдау, түжырымдау мен ойлау процесі: салыстыру, қорыту, талдау - бірдей; тек ойлау мазмүны ғана әр халықта әр түрлі. Осыдан шығатын қорытынды: тілге ойлауға үйрету керек. Және үғымды түсіндіру қажет.

В.А.Артемов ойлау мен тілдің айырмашылығы сөздердің семантикалық шеңберінің бір-бірімен сәйкессіздігінен, олардың мағыналарының түрліше қабылдануынан деп санайды. Ол адамдардың әр түрлі тілде сөйлеуі сөздердің түрліше аталуынан деген түжырымға келеді.

Бүл автор тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен қүбылыстар арқылы байланысты болады, өйткені адам осы қүбылыстарды кездестіргендіктен, оларды белгілі бір сөздермен атауға тиіс деп есептейді. Оның пікірінше, әр үлт, әр халық заттарды, табиғат қүбылыстарын т.б. түрлі сөзбен айтады, сондықтан тіл де әр түрлі болады.

Н.И.Жинкин ойлау, әрине, сөз арқылы бейнеленеді дей келіп, екінші бір бөтен тілді үйренгенде ойлау ешқандай ана

42

тіліне де, үлттық тілге де қатысты емес, ол әр адамның өз жеке басына байланысты ерекше тілде дамиды деп түсіндіреді.

Н.И.Жинкиннің пікірі шет тілін үйрету үшін сөйлеуге үйрету керек, ал оқушы /үйренуші/ өз тілінде ойлай берсін, ең бастысы ойлау емес, сөйлеу дегенге саяды. Бүл автор, негізінен, болмыстағы объективтік қүбылысты өз бетінше қабылдауға көңіл аударады.

Адам өзінің ана тілінде сөйлегенде, көп қиналып, ойланып жатпайды. Өйткені оның бойында кішкене кезінен бастап қалыптасқан сөйлеу дағдысы бар, сол сөйлеу жүйесінің тілдік қүралдары — сөз бен сөйлемді - дайын единица, дайын материал ретінде пайдаланады. Ана тілінде сөйлеу үшін де, әрине, ойлау мен пайымдау керек, өйткені объективтік шындық, яғни табиғат қүбылыстары туралы үғым сөз арқылы, пайымдау сөйлем арқылы тілмен жеткізіледі. Ойлау тілмен жарыққа шығады, сөйтіп, ой тілдегі единицалар арқылы /сөз тіркесі, сөйлем т.б./ екінші біреуге түсіндіріледі.

Арнайы сөз еткен мәселе: ол ойлау мен сөйлеудің басқа
үлт өкілдеріне ана тілін емес, екінші бөтен тілді үйретудегі,
оқытудағы ерекшелігі. Бүл ретте екінші бір тілді үйрету
үшін, оның тілдік единицаларын дүрыс қолдану үшш оилау
жүйесіне де әсер етуге тура келеді. Шет ілін үйретуте
байланысты ойлаудың алатын орнын Е.И.Пассов басқаша
түсіндіреді. Оның ойынша, тілге үйрету үшін алдымен ойлауга
үйрету керек, яғни белгілі бір тілді оқытудан бүрын дүрыс
ойлауды оқытуға тура келеді. Өйткені, ол екінші бөтен тілді
үйрену барысында сөйлеуден бүрын ең алдымен ішетй сөйлеу
әрекеті / «внутренняя речь»/ пайда болады деген

пікірді жақтайды да, ойлау мен сөйлеуте қатысты барлық процесті соған әкеліп тірейді:



43 «Внутренняя речь /ВР/ присутствует и в рецептивных, и

в продуктивных речевых процессах, когда мы слушаем речь других, у нас возникают так называемые речевые кинестезии /скрытые речедвижения/; они падают сигналы в мозг, где возбуждаются соответствующие стереотипы, что и приводит к понимани».

Іштей сөйлеу дегенімі- /внутренняя речь/, автордың айтуынша, адамның басқа, бөтен тілде сөйлер алдындағы миындағы айтар ойын қүрастыруы. ОЛ айтар сөйлемін ойда жинақтап, іштей қүрастырып алып, сонан кейін оны бір ғана сөзбен, немесе дауыс ырғағымен кейде тіркеспен жеткізуі мүмкін. Мүнда айтылар ой күрделі, сөйлем бірнешеу болуы мүмкін, бірақ ерекше бөліп жеткізілген бір сөз, не көп сөйлемнің орнындағы бір тіркес, не бір сөйлем бәрінен хабардар етеді. Сөйтіп барып, үлкен ақпарат келесі адамға түсінікті болады. «Іштей сөйлеудің» бір ерекшелігі осы.

Е.И.Пассовтың пікірінше, ойлау екі қызмет атқарады: танымдық және қатысымдық. Танымдық үдеріс ретінде ойлаудың қолданатын қүралы - тіл. Сол сияқты ойлау сөйлеу де, басқа тілге үйренуде де өзінің қатысымдық қызметін атқарады. Осы ретте де ол /ойлау/ тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Осылардың бәрінің бірінсіз бірінің күні жоқ, өзара бір-бірімен байланысты.

Осындай пікірлерді айта келіп, ол былай дейді: «Из многих функции языка здесь важно упомянуть главную — коммуникативную, т.е. его способность служит средством общения. Нужно заметить, что язык как средство общения не полностью адекватен языка как орудию мышления».

Сонымен қатар Е.И.Пассовтың ойлау процесі туралы мына түжырымына да көңіл аударуға болады:



44 «Мышление вообще не связано с речью непосредственно,

их связь осуществляется через внутренюю речь.

Язык как система знаков тем более не идентичен мышлению, ибо он прежде всего орудие мышления»

Ойлау процесі іштей сөйлеуге, яғни ойды іштей жинақтауға ғана байланысты емес, ол — сана мен тілге қатысты күрделі процесс.

Тіл мен ойлаудың лингвистика ғылымында алатын орны мен өзара қатысын әр ғалым өзінше қорытады. Мәселен, бүл туралы Э.Бенвенист: «Углубляясь в природу языка, вскрывая его связи как с мышелнием, так и с поведением человека... лингвистические исследования начинают проливать свет на глубинное функционирование сознания в разнообразных мыслительных операциях», - десе, көрнекті тілші, ғалым Фердинанд де Соссюр былай дейді: «Характерная роль языка в отношении мысли не заключается в создании материального звукового средства для выражения идей, но в том, что он служит посредником между мышлением и звуком и притом таким образом, что их объединение неизбежно приводит к обоюдному разграничению единиц».

Жоғарыдағы авторлардың іштей сөйлеу процесіне ерекше мән беруі ойлау мен тілдің өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы ойлап қарасақ, іштей сөйлеу деген нақтылы процесс жоқ, іштей ойлау деген үғым да, процесс те бар. Бірақ әр автор оны қандай деп атағысы келсе, ол - әркімнің өз еркіндегі нәрсе. Е.И.Пассов айтқандай, шет тілін оқыту үшін, алдымен ойлауды оқыту, үйрету керек дегеннен мынаны түжырымдауға болады.

Біздіңше, бүл процесс адамға ойлауды үйрету үшін емес, сөйлесу процесін түсінікті ету үшін, пайымдауды дүрыс

45 үйымдастыра білу қажет. Ол — дүрыс сөйлеуге дайындық

жасау. Мүнда ойлауды оқытудан гөрі әр тілдің грамматикалық ерекшеліктерін, соның ішіндегі ең қажеттісін қалай тиімді пайдалану керек — соны үйретуге ойды шынықтыру қажет. Өйткені, әр тілдің өзіндік ішкі қүрылымдық өзгешелігін жете меңгермей, біз сол тілде еркін сөйлей алмаймыз. Тіптен еркін емес, өз ойымызды аздап болса да жеткізе алмаймыз. Тіптен еркін емес, өз ойымызды аздап болса да жеткізе алмаймыз. Сондықтан да эр үлттың тілдік ерекшелігі оның сөйлем қүрау сипатынан көрінеді. Мәселен, орысша оқыған қазақтың баласы қазақша сөйлесе, ең алдымен ойын «іштей сөйлеу» арқылы орысша қүрастырып алады да, оны тура сол қалпында қазақша аудара салады. Соның нәтижесінде орысша ойлаудан шыққан қүрылымы қате қазақша сөйлемдер пайда болады.

Сонымен қатар екінші бір тілде сөйлеу мен ойлаудың арасындағы ерекшелікті мынадан көруге болады. Мысалы, жаңадан тілі шығып келе жатқан сәби өз ойын жеткізу үшін, сөйлемді толық айтып жатпайды, сөйлемнің ішінен ең маңызды, айтар ойын жеткізетін сөзді не тіркесіт ғана айтады. Бірақ сол бір ғана сөзге қарап үлкендер баланың айтайын деген бүкіл ойын түсінеді. Мысалы:

Маған ана шайды әпер, - деп айтудың орнына сәби ыдысты көрсетіп, «шай әпер» деуі мүмкін, немесе «менің шай ішкім келеді» деудің орнына «шай ішем» деуі мүмкін т.б. Тіптен алғашқы кезде сәби сөйлемге енетін сөздердің кейбіреулерін білмеуі де мүмкін, сөз байлығындағы «алам, ішем, кел, бар» т.б. деген сияқты сөздер арқылы-ақ ойын дүрыс жеткізе алады. Мүның өзі тілді меңгере бастаған баланың ойлау қабілеті барлық сөз тізбектерін қатар білуге



46

байланысты емес, соның ішінде ең қажетті дегендерін іштей сезіммен таңдап алып, соларды үйреніп, сосын осы сөздерді жиі қолдана келіп, оны біресе сөз тіркесінің, біресе сөйлемнің орнына жүмсайтындығын дәлелдейді.

Сондай-ақ ересек адамдар да өз ана тілінен бөтен, әсіресе генеологиялық жағынан басқа тілді үйренгенде, ең алдымен, күнделікті тіршілікке қажет тіркестер мен сөздерді жаттауға тырысады. Ол аяқ астынан белгілі бір жағдайға байланысты жалғыз өзі шет жерде жүріп қалса, тілі жетпегендіктен, айтар ойын сөйлем арқылы емес, бір сөзбен, не өзі білетін тір тіркеспен жеткізуге тырысады. Бүндай жағдайда адам ойын айтар үғымына емес, сол өзі жеткізуге тырысып түрған ортаның, үғымының ең маңыздысына, ең қажеттісіне бөледі де, соны дәл бейнелейтін сөзді, не тіркесті ойлап, айтуға тырысады.

Тіл — табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше қүбылыс. Ол өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары түрғысынан табиғат пен қоғамның қалыптасуына, дамуына әсер етеді. Тілдің өзіне ғана тән әлеуметтік, қоғамдық сипаты бола түра, ол жалпы табиғи процестерден, табиғат пен қоғамнан тыс қарастырылмайды, қайта сол жалпы зандылықтармен тығыз бірлікте қарастырылады.

Тілдің қатысымдық қасиеті оның барлық

ерекшеліктерінің ішіндегі ең маңыздысы және ең бастысы. Сондықтан лингвистер тілдің мәнін айқындауда оның әр түрлі жақтарын сөз ете келіп, соның ең қажеттісін жіктеп шығаруға тырысады.

Бүл анықтамалардың қай-қайсысы да тілдің нақтылы ерекшеліктерін қорытындай келіп, оның /тілдің/ әрі жан-жақты, әрі күрделі қүбылыс екенін айқындай түседі. Автордың



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет