Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуде мұғалім оқушылардың пікірлерін, сөздерін бұзбай, сабырлылықпен тыңдауы, қате кеткен жерлерін жай сөзбен түзетуі, оқушылар сөздерді дұрыс қолданбаған кезде де басқа оқушыларға әжуа еткізбеуі қажет. Мұғалім осындай амалдар арқылы окушылардың өзіне деген сенімін нығайтып, өз ойын жасқанбай жеткізу біліктерін қалыптастырады. Бұл балалардың тілдік тұлғаларды орынды қолдануына, олардың өзіндік заңдылықтарын жете меңгеруіне оң ықпалын тигізеді.

Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады. Мысалы, бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуде қолданылатын «сөйлемді толтыр» ойынында сөйлемді дүрыс қүрау дағдылары жетілдірілсе, Синтаксистік касса «ойынында өтілген тілдік материалдар оқушылардың» сөздерді мағыналарына қарай орынды қолдану, сөз мағыналарын, түрлерін ажырату дағдылары сөйлеммен үштасады. «Жүмбақ шешу» ойынында мүғалім жүмбақтарды айтады. Оқушылар оның мазмүнына қарай шешуін табады. Бүл жүмбақтарды оқушылар жаттап алады. Бүл оқушылардың логикалық ойлауын ғана жетілдіріп қоймайды, сонымен қатар олардың сөйлемді дүрыс кұрау дағдыларын дамытады. Мүның барлығы дипломант жүмысының маңыздылығын көрсетеді.

Дипломант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Негізгі бөлімде алдына қойған мақсатына толык жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Көбееваның «Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі » атты диплом жұмысына

Пікір

Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертудің негізгі мақсаты -- оқушыға біріншіден, қазақ тілінен игерген білімдерін практикада қолдана алуға , екіншіден, өзіндік пікірі, көзқарасы бар және тұлға ретінде қалыптасуына, үшіншіден, тарихи әдеп-ғұрпын тілді қүрметтеуге үйрету арқылы кадірлеуге, төртіншіден, тілдік қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, сөйлеу нормаларын сақтауға дағдыландыру.Ал, мүның барлығы оқушы сөйлем қүрау заңдылықтарын білген кезеңде ғана жүзеге асады. Себебі сөйлем адам ойын сыртқа шығаратын бірден- бір жол. Сондықтан сөйлемдерді дүрыс игерту оқушылардың ана тілінде жатьщ сөйлеуіне, сөйлемдерді дүрыс күрауына ықпал етеді, яғни сабақта балаларға теориялық білімдерді терең игертумен қазақ тілін адамдар арасындағы тілдесімді, сөйлесімді жүзеге асыратын, олардың бір-бірімен тілдік қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Бастауыш мектепте сөйлемді қатысымдық түрғыдан меңгертуде тілдік салаларын өзара бірлікте, бір-бірімен тығыз байланыста игерту қажет. Осы аркылы окушылар казақ тілін қарым-катынас күралы ретінде үйренеді. Бүл дипломанттың тақырыбы өзекті екенін көрсетеді. Дипломант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Негізгі бөлімде алдына қойған мақсатына толык жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Көбееваның «Бастауыш

мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі »

атты диплом жүмысына

Пікір

А. Көбееваның «Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі » тақырыбына жазылған диплом жүмысы кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан түрады.

I тарауда бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесінде
сөйлемнің зерттелуі, сөйлемді оқыту жөніндегі ғалымдардың пікірлері
қарастырылған.

II тарауда бастауыш мектепте сөйлемді оқыту жолдары, әдіс-

Дишюмант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Әр тарауда алдына қойған мақсатына толық жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Көбееваның «Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі » атты диплом жұмысына

Пікір

Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуде мүғалім оқушылардың пікірлерін, сөздерін бұзбай, сабырлылықпен тыңдауы, қате кеткен жерлерін жай сөзбен түзетуі, оқушылар сөздерді дұрыс қолданбаған кезде де басқа оқушыларға әжуа еткізбеуі қажет. Мұғалім осындай амалдар арқылы оқушылардың өзіне деген сенімін нығайтып, өз ойын жасқанбай жеткізу біліктерін калыптастырады. Бұл балалардың тілдік тұлғаларды орынды қолдануына, олардың өзіндік заңдылықтарын жете меңгеруіне оң ықпалын тигізеді.

Қазақ тілін дидактикалык ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде казақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады. Мысалы, бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуде қолданылатын «сөйлемді толтыр» ойынында сөйлемді дұрыс кұрау дағдылары жетілдірілсе, Синтаксистік касса «ойынында өтілген тілдік материалдар оқушылардың» сөздерді мағыналарына қарай орынды қолдану, сөз мағыналарын, түрлерін ажырату дағдылары сөйлеммен ұштасады. «Жұмбақ шешу» ойынында мұғалім жұмбақтарды айтады. Оқушылар оның мазмүнына қарай шешуін табады. Бұл жұмбақтарды оқушылар жаттап алады. Бұл оқушылардың логикалық ойлауын ғана жетілдіріп қоймайды, сонымен қатар олардың сөйлемді дұрыс күрау дағдыларын дамытады. Мүның барлығы дипломант жүмысының маңыздылығын көрсетеді.

Дипломант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Негізгі бөлімде алдына қойған мақсатына толық жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертудің негізгі мақсаты - оқушыға біріншіден, қазақ тілінен игерген білімдерін практикада қолдана алуға , екіншіден, өзіндік пікірі, көзқарасы бар және тұлға ретінде қалыптасуына, үшіншіден, тарихи әдеп-ғұрпын тілді қүрметтеуге үйрету арқылы кадірлеуге, төртіншіден, тілдік қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, сөйлеу нормаларын сақтауға дағдыландыру.Ал, мүның барлығы оқушы сөйлем қүрау заңдылықтарын білген кезеңде ғана жүзеге асады. Себебі сөйлем адам ойын сыртқа шығаратын бірден- бір жол. Сондықтан сөйлемдерді дүрыс игерту оқушылардың ана тілінде жатық сөйлеуіне, сөйлемдерді дүрыс қүрауына ықпал етеді, яғни сабақта балаларға теориялық білімдерді терең игертумен қазақ тілін адамдар арасындағы тілдесімді, сөйлесімді жүзеге асыратын, олардың бір-бірімен тілдік қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. Бастауыш мектепте сөйлемді қатысымдық түрғыдан меңгертуде тілдік салаларын өзара бірлікте, бір-бірімен тығыз байланыста игерту қажет. Осы арқылы оқушылар казак тілін қарым-катынас қүралы ретінде үйренеді. Бүл дипломанттың тақырыбы өзекті екенін көрсетеді. Дипломант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Негізгі бөлімде алдына қойған мақсатына толық жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

М. Әуезов атындағы ОҚМУ 0315 -« Педагогика және бастауыш мектеп әдістемесі» мамандығының 4- курс ПӨ - 01 - 4к1 тобының студенті А. Көбееваның «Бастауыш

мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі »

атты диплом жүмысына

Пікір

А. Көбееваның «Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту әдістемесі » тақырыбына жазылған диплом жүмысы кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан түрады.

I тарауда бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесінде
сөйлемнің зерттелуі, сөйлемді оқыту жөніндегі ғалымдардың пікірлері
қарастырылған.

II тарауда бастауыш мектепте сөйлемді оқыту жолдары, әдіс-

Дипломант жүмысын жүйелі түрде жазып, әрбір тармақшасы өзіндік ойға, пікірге негізделген. Әр тарауда алдына қойған мақсатына толық жеткен. Диплом жүмысы қорғауға дайын, біткен жүмыс.

Мазмұны

Кіріспе

I. Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту

мэселесінің зерттелу тарихы 5-9

II. Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту жолдары 9-14

1. 
   Сөйлемдегі сөздердің байланысын оқыту 14-19
   
2. 
   Бастауыш мектепте сөйлем мүшелерін
   

1. 
   Ойын теориясы жэне бастауыш мектепте
   сөйлемді оқыту барысында дидактикалық
   ойындарды іріктеу 32-45
   
2. 
   Бастауыш мектепте сөйлемді меңгертуге
   

дидактиканың кімді, қалай, жэне нені оқыту қажет деген сүрағы орта мектептегі оқыту үрдісіне (процесіне) де тікелей байланысты. Себебі, бүгінгі қоғамның дамуы, ғылымның жэне техниканың алға басуы мектеп оқушыларының сана-сезімін, ойлау туғызды. Мектептегі оқыту процесінде жүргізілген өзгерістер тек жеке тұлғаның тағдырын ғана өзгертіп қана қоймайды, сол арқылы бүкіл еліміздің ертеңгі күнгі элеуметтік экономикалық тұрмыс деңгейіне эсер ететіндігі белгілі. Мү_ны Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 желтоқсан айында болған білім қызметкерлерінің 1-ші қүрылтайында анық түсіндіріп, былай деген болатын. Еліміздің ертеңі-бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас үрпақтың тағдыры ұстаздың қолында. Сондықтан еліміздің көркейтіп дамуында мектеп мүғалімдерінің оқушыларды қалай оқытып тэрбиелейді елдік түрғыда стратегиялық міндетқе жатады.

Оқушылардың тек интелектісін дамытумен ғана қалып, олардың рухани қажеттіліктерін қалыптастыруына, эмоционалдық жақтарының жетілуіне, оқуға деген ішкі қажеттіліктерінің оянуына баса көңіл аудармайды. Бүл жас өскін үрпақтың интеллектісі жоғары, бірақ жанындағы адамдарға жаны ашымас "тас бауыр" етіп қалыптасуына экеледі. Мүны ғылымда инфантилизм құбылысы деп атайды. Керісінше жанүяларында эке-шешелерінің ұрыс-керісінен балаларда эмоционалдық қасиетінің басты рөлге шығу кездері де болады. Мүндай кезеңде эмоционалдық аспект интекллектіні тежеп, өмірге өкпелі, тұйық балалар өсіп жетіледі. Мұның арты оқушылардың қылмыстық топтарға қосылуымен аяқталатыны даусыз. Сондықтан бастауыш мектепте оқушыларды сабаққа түрлі эдіс- тэсілдермен қызықтырып отыру керек. Сондай педагогикалық құралдың бірі - ойын эдісі. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш мектепте сөйлемді оқыту арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтары ғана артып қоймайды, сонымен қатар олардың дүрыс сөйлеу қабілеттері де артады. Сөйлем адам ойын шығаратын басты материал. Сондықтан бастауыш мектепте сөйлемді оқыту ісіне басты назар аудару қажет.

Диплом жұмысының мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларына сөйлем туралы үғым беру.

Диплом жұмысының міндеттері:

1. 
   Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлем туралы
   білімдерін жетілдіру; ■
   
2. 
   Оқушылардың сөйлемді дүрыс қолдану дағдыларын
   қалыптастыру;
   
3. 
   Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын дидактикалық
   ойындардың тиімді түрлерін анықтау;
   

айқындау;

5. Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту жолдарын айқындау

Диплом жұмысының нысаны болып Бастауыш мектепте кдзақ тілін оқыту процесі алынды.

Диплом жүмысының әдістері. Диплом жұмысында баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту эдістері қолданылды.

Диплом жұмысы жұмысы үш кезеңде жүргізілді.

Бірінші кезеңде диплом тақырыбына сай педагогикалық, лингвистикалық жэне эдістемелік <■ эдебиеттерге талдау жасалынды. Осының негізінде диплом жүмысының мақсаты, нысаны анықталды. Бастауыш мектепте қазақ тілі сабағында оқушылардың сөз тіркесін оқыту тэсілдерін қолданудың міндеттері айқындалды.

Екінші кезеңде Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында оқушылардың тілін дамыту тэсілдерін қолданудың тиімді жолдары қарастырылды. Оқушылардың тілін дамыту тэсілдерінің тиімді түрлері анықталып, жүйеге келтірілді. Оқыту процесінде сөйлемді оқыту тәсілдерін қолдануды үйымдастыру жэне тиімді пайдалану жолдары айқындалды.

Диплом жұмысының теориялық маңызы Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында оқушыларға сөйлемді ойын эдісі арқылы оқытуға байланысты алынған ғылыми қағидалар мен түжырымдар қазақ тіл білімі мен қазақ тілін оқыту эдістемесін теориялық түрғыдан толықтырады.

Диплом жүммсмнмц практикалық маңызы

Диплом жүмысында үсынылып отырған эдістеме оқушылардың қазақ тілінің сөйлем жөнінде алған білімін тереңдетуге жэне тілдік материалдарды дүрыс игеруіне ықпал етеді. Диплом жүмысы мектеп мұғалімдеріне жэне қазақ тілін оқыту эдістемесін зерттеушілерге көмекші кұрал бола алады.

Диплом жүмысы кіріспеден, үщ тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған эдебиеттер тізімінен түрады.

I Бастауыш мектепте сөйлемді оқыту мәселесінің зерттелу

тарихы

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде (бастауыш мектепте оқыту) грамматиканы оқыту жөнінде зерттеу ісіне А.Байтүрсынов, С.Жиенбаев, С.Х.Сарыбаев, Х.Бозжанова, Ә.Сэдуақасова, Г.Уайсова, Ы.Маманов, Р.Әміров, Х.Арғынов, Д.Әлімжанов т.б. үлес қосқан жэне қосуда.

А.Байтұрсыновтың "Тіл құрал" (1914), "Тіл - құрал" (1925), "Тіл -құрал" (1915), "Тіл - құрал" (1925), "Методика мәселелері" (1922),"Оқу құралдары" (1912), "Әліп-би" (1928), "Сауат ашқыш" (1926). т.б. қазақ тілінің эдістемесіне арналған еңбектері мен мақалаларының қазіргі кезеңге дейін өз құнын жоймағандығын айта аламыз.

А.Байтұрсыновтың оқулықтарында грамматиканы оқыту мэселесі туралы айтылған пікірлері кездеседі. Ол: "қазақ тілінің түбірі өзгерілмей аяғына жалғау қосылып өзгеріледі. Жалғау екі түрлі: 1. Сөздің түлғасын өзгертсе де ішкі мағынасын өзгертпейді. 2. Сөздің тұлғасын да мағынасын да өзгертеді. Сондықтан бастан тысқары (яғни жалғау ), соңғысы ішкері жалғау (жұрнақ ), деп аталады. "Құлақ" деген сөзге (тың) деген жалғау қоссақ, құлақтың болады. Түлғасы рзгерілді мағынасы өзгерілген жоқ. "Қүлақтың" деген де бастын мүшесінің атын көрсетеді. Егер "Құлақ деген сөзге" "шын " деген жалғау (жүрнақ ) қоссақ "Құлақшын" болады. Мүнда түлғасы да мағынасы да өзгерілді.

' Қүлақ" бастың мүшесін көрсетуші еді, "Қүлақшын " болған соң басқа киетін киімнің атын көрсетіп түр", - деп түбір мен қосымшаларды оқыту жайында сөз етеді.

А.Байтүрсынов сөз таптарын үлкен екі топқа бөледі: 1-атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік), 2-шылау сөздер (үстеу, демеу, жалғаулық, одағай). 1925 жылы шыққан "Тіл - қүрал еңбегінде грамматиканы сөз түлғасына қарай 5-ке бөледі:

а) Түбір сөз

э) Туынды сөз (туған сөз)

б) Қос сөз

в) Қосалқы сөз

г) Қосымшалар

Сөз мағынасына қарай тоғыз топқа бөледі.

6. 
   Үстеу (үстеуіш)
   
7. 
   Демеу (демеуіш) v
   
8. 
   Жалғау (жалғауыш)
   
9. 
   Одағай (еліктеуіш, лептеуіш)
   

Ш.Сарыбаев - қазақ тілінің методикасын қалаған ғалымдардың бірі.

Ш.Сарыбаевтың "Қазақ тілі методикасының кейбір мэселелері" (1959), атты еңбегінде "Бір тақырыпты не бір тақырыпшаны оқыту үшін сол пэннің өзін жақсы білу керек. Оқытатын пәнді көңілдегідей білмей тұрып, оны оқытудың методикасына жармасу бос еңбек" - мұғалімнің білімді болуы, көп ізденуі қажет екендігін атап көрсетті.

Аталған еңбегінде ғалым зат есіім, сын есім, сан есім, үстеу етістік, шылау секілді сөз таптарына тоқталып, өзінің оқыту эдістемесін ұсынады.

И.Қ.Ұйықбаев "Қазақ тілі методикасының очерктері" (1962) атты еңбегінде сөз таптарын оқытудың қажеттілігіне баса назар аударады. Балалардың сөз байлығын молайтуға, тілін жаттықтыруға грамматиканың орыны ерекше екендігін көрсетеді. "балалардың сөз байлығын көбейтіп тілін жаттықтыру үшін бірнеше сөз беріп, олардан жүрнақтар арқылы жаңа мағыналы сөз жасатып, сол сөздердің кейбіреулерін келтіре, сөйлемдер құрату керек, сонда оқушылар жұрнақ пен жалғаудың мэнін іс жүзінде анық байқайды."

у - сызу

сыз "^— сызылу ^^\^ сызықша сызғыш

М.Балақаев - қазақ тілі білімінде алатын орын ерекше ғалым. М.Балақаевтың қазақ тілін оқыту мэселесені арналған "Бастауыш мектептің екінші сыныбына арналған "Қазақ тілі" байқау оқулығына методикалық нұсқау", "Тіл эдебиеті жэне қазақ тілін оқыту" т.б. М.Балақаев грамматикалық жаттығуларды іріктеуде мынадай талаптар қояды.

1. 
   Біріншіден, жаттығу материалдары мазмүнды болуға тиіс.
   Материалдағы жеке дыбыстар, эріптер, буындар сөз ішінде, сөздер, сөз
   тіркесі, сөйлем ішінде алынып талданылады.
   
2. 
   Екіншіден, эрбір мысал, эңгіме, өлең, сөз, сөйлем, тіл (стиль)
   жағынан мүлтіксіз эдеби норманъі ұстануы тиіс. Ол үшін оқушылар дүрыс
   құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, эдеби тілдің жақсы
   үлгілері бойынша эдеби тілге тэн басқа да мысалдар бойынша
   тэрбиеленеді.
   

3. Үшіншіден, алынған жатіығу тағы да басқа матераилдар құрамынан, керекті сөздер, дыбыстар, эріптер, грамматикалық түлғалар, сөйлемдер жиі кездесетін болсын

М.Балақаев грамматикалық жаттығулар, бытыраңқы, шашыраңқы болады дей келе "оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты сөздер түлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жүмыстары жүргізілуі тиіс" — деп грамматиканы оқыту арқылы "баянды білімнің белсенді "ойшылы" етіп тэрбиелейтіндігін атап көрсетеді".

Бұлардан бөлек бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мэселесіне арналған: Х.Арғынов пен Ғ. Сүлейменов "2 - сыныпта каритна бойынша тіл дамытуға арналған көрнекті құралдарға қосымша ңүсқау" (1965), Х.Арғынов "қазақ тілі программасы мен оқулығын жетілдіру жайында" (1965), Х.Арғынов "Қазақ тілінен 3 - сыныпқа раналған таблицаларға нүхқау" (1967), Ш.Сарыбаев "Қазақ тілі методикасының кейбір мэселелері" (1959), Р.Әміров "1 класта қазақ тілін оқыту" (1962), Р.Әміров, А.Асқарова "2-3 класс "Қазақ тілі" оқулығына методикалық нұсқау" (1983), Ш.Сарыбаев "3 класта "Қазақ тілі" оқулығына методикалық нұскаулар" (1955), Р.Әміров "1 .класта оқушылардың тілін дамыту үшін істелетін жұмыстар" (1957), Ә.Садуақасов "Қазақ тілінен методикалық құрал" (1964), Бозжанова К, Әміров"бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту" (1964), С.Рахметова "Қазақ тілін оқыту методикасы" (1992), М.Балақаев "Бастауыш мектептің 2 класына арналған "Қазақ тілі" методикалық нұсқау" (1969), Байқуатова "Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту " (1997), "Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы" тағы басқа еңбектер жарық көрді.

Мұның барлығы бастауыш мектепте грамматиканы оқыту мэселесіне үлес қосқан еңбектер.

II Бастауыш сыныпта сөйлемді оқыту жолдары

Сөйлемнің негізгі белгілері эңгіме эдісімен төмендегіше түсіндіріледі.

а) Жаңа материалдарды түсіндіру үшін алдымен мұғалім оқушылардан мына сұрақтарға жауап алады.

• 
  Балалар, мен бір нәрсе туралы ойлап тұрмын. Мен оны
  айтпасам, сендер менің ойымды түсінесіңдер ме?
  
• 
  Жоқ түсінбейміз. .
  
• 
  Ол ойымды мен не арқылы айтамын?
  
• 
  Сөйлем арқылы айтасыз.
  
• 
  Дұрыс айттыңдар. Адамдар бір-бірімен сөйлескенде, бір нәрсе
  туралы сұрағанда, ойын не арқылы білдіреді екен?
  
• 
  Адамдар сөйлескенде өз ойын сөйлемдермен айтады.
  
• 
  Сонымен, сөйлем нені білдіреді?
  
• 
  Сөйлем ойды білдіреді.
  

• 
  Балалар, осы сөйлемдегі сөздер бірге жазылған ба, элде бөлек
  жазылған ба?
  
• 
  Сөйлемде сөздер бөлек-бөлек жазылған.
  
• 
  Тақтадағы эр сөйлем қандай эріппен басталған?
  
• 
  Сөйлемдщер бас әріппен басталған.
  
• 
  Оларды неге бас әріппен бастап жаздық?
  
• 
  Сөйлемнің басталғанын білдіру үшін, сөйлемді бас эріппен
  бастадық.
  
• 
  Дұрыс, осы сөйлемдердің соңынан неге нүкте қойып отырмыз?
  
• 
  Сөйлемнің аяқталғын білдіру үшін соңына нүкте қойдық.
  
• 
  Енді осы сөйлемдерде қандай ой айтылғанын
  байқаңдар, - деп мүғалім әр сөйлемнің мазмұнын оқушыларға
  айтқызады. Балалар алма ағашын... Балалар алма ағашын
  отырғызды деген сөйлемдердің мағыналық айырмашылықтарын
  салыстыра отырып, эр сөйлемнің бірінші сөзі қандай әріппен
  басталғанын, аяқталмаған ой мен аяқталған ойдың өзгешелігін,
  сөйлемнің аяқталған ойды білдіретінін баяндау эдісімен
  түсіндіреді.
  

ғ) Берілген сурет бойынша творчестволық жүмыс жүргізіледі. Мүз айдынында коньки теуіп жүрген балалар бейнелеген сурет үсынылады.

д) Оқушылар мүғалімнің басшылығымен сөйлемдер айтады.
Құрастырған сөйлемдерін тақтаға жазады, түсына сөз санын көрсетеді,
сөйлемнің жазылу емлесін түсіндіреді. Оқушылардың жазған
сөйлемдерінен шағын текст шығады. Текстке тақырып қойылады. Текст
шамамен мынадай болады:

Қыс мезгілі

Қыс түсті. Күн суытты. Жерде қар жатыр. Өзенде су қатқан. Балалар мұз айдынында коньки теуіп жүр.

Келесі сабақта адам ойының жеке сөйлеммен де, шағын эңгімемен де, көп сөзбен де айтуға болатыны баяндау эдісімен түсіндіріледі.

Ол үшін алдымен творчестволық жүмыс орындалады.

Оқушылар берілген сөздерден сөйлем құрайды.

1. 
   өте, ауаның, таза, зор, мэні;
   
2. 
   ауамен, біз, дем, таза, аламыз;
   
3. 
   ауа, денсаулыққа, таза, пайдалы, өте;
   
4. 
   үйдің, таза, ауасын, эр уақытта, сақтаңдар;
   
5. 
   жиі, терезе, түрыңдар, ашып,
   
6. 
   отырыңдар, жаңартып, ауаны.
   

Осындай дайындық жүмысынан соң оқушылар «Ауаның пайдасы» деген тақырыпта шағын эңгіме жазады.

Таза ауаның мэні өте зор. Біз таза ауамен дем аламыз. Таза ауа денсаулыққа пайдалы. Үйдің ауасын эр уақытта таза сақтаңдар. Терезені жиі ашып тұрыңдар. Ауаны жаңартып отырыңдар.

Оқушылар жазғандарын оқиды. Текстегі сөйлем саны, эр сөйлемде кандай ой айтылғанын, сөйлемдерді қалай жазғанын айтады.

Содан соң текстегі сөйлемдердің негізгі мапғынасы

жоғалмайтындай етіп, эр сөйлемнен тиісті сөзді алып тастап, негізгі ойдың сақтаған-сақталмағанын байқау үшін оқушыларға төмендегідей сүрақтар қойылады.

- Балалар, бірінші сөйлемде қандай ой айтылған?

• 
  Ауаның мэні зор екені айтылған.
  
• 
  Таза ауаның мэні ор деген сөйлемдегі кейбір сөздерді алып
  тастасақ, сөйлем түсінікті бола ма екен, соны байқаңдар, - дейді
  де, мүғалім сөйлемдердегі сөз санын азайтып отырады.
  

• 
  Ауаның мэні өте зор. Сөйлем түсінікті ме?
  
• 
  Түсінікті.
  
• 
  Ауаның мэні зор, - десек ше?
  
• 
  Онда да түсінікті.
  
• 
  Ауаның зор, мэні зор, - десек сөйлемді түсінесіңдер ме?
  
• 
  Жоқ түсінбейміз.
  
• 
  Балалар, бұл сөздердің тобы белгілі ойды білдіріп түрған жоқ.
  Ендеше бұлар сөйлем бола ала ма?
  
• 
  Жоқ, сөйлем бола алмайды.
  

Осылайша мүғалім балалардың ойын түсіндірілуге тиісті материалдың мазмүнына сай белгілі бір жүйеге келтіріп алған соң, баяндау эдісімен таза ауаның мэні өте зор. Ауаның мәні өте зор. Ауаның мәні зор деген сөйлемдерде негізінен бір-ақ ой айтылып түлрғанын, яғни бір ойды бір сөзбен де, көп сөзбен де айтуға болтынын, ал ауаның зор, мэні зор деген сөздер жеке тұрғанда белгілі бір ойды білдірмегендіктен, сөйлем бола алмайтынын түсіндіреді.

Сүраулы сөйлем

Сенің атың кім? Сен оқисың ба? Мектептерің үлкен бе? Кластарыңда неше оқушы бар?

Сұраулы сөйлемде сүрақ мағынасын білдіретін сөздердің болатындығын, аяқталған сөйлем мен аяқталмаған сөйлемдердің мағынасын салыстыру арқылы танылады.

Үглі:

• 
  Сенің атың... десек сөйлем аяқталды ма?
  
• 
  Сөйлем аяқталған жоқ.
  
• 
  Сүраулы сөйлем болуы үшін осы сөйлемде қалай айтамыз