Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Мұғалім:

• 
  Балалар, олар деп отырғанымыз кімдер?
  
• 
  Олар деп отырғанымыз - оқушылар.
  
• 
  Өте дұрыс айтасыңдар. Оқушылар деген зат есімнің орнына
  олар деген сөз жүмсалып түр. Сонымен бұл екі сөйлемде де
  оқушылар туралы айтылып түр.
  

• 
  Оқушылар, балапандар, Асан, қоян деген бастауыштар қай сөз
  табы?
  
• 
  Зат есім.
  
• 
  Олар, ол деген бастауыштар зат есім бе?
  
• 
  Жоқ, олар, ол деген сөздер зат есім емес, зат есімнің орнына
  жүмсалып түрған сөздер.
  
• 
  Сонымен қай сөз табы бастауыш болады екен?
  
• 
  Көбінесе зат есім бастауыш болады. Мен, сен, ол, олар деген
  сөздер де бастауыш болады, - деген сұрақтар арқылы
  оқушылардың өздерінің ой қорытындысын жасалуына мүмкіндік
  жасалады.
  

1. Творчестволық жұмыс. а) берілген сөздерге бастауыш тауып, сөйлем қүрайды. Бастауыштың қандай сұрақтарға жауап беріп тұрғанын айтады.

Берілген сөздер: пісті, шықты, жүгірді, үшады, жүзеді.

Үлгі: Жеміс пісті. He?

Сабақта

(Кімдер?) сыныпқа кірді (He) ашылды.

(Кім?) келді. (Кімдер?) орындарынан түрды.

(He?) басталды. Үйге берілген (не?) тексерілді.

(Кім?) тақтаға. (Кім?) қолына бор алды.

(Кім?) сөйлемді жазды.

Керекті сөздер берілмейді. Балаларға эңгіме мектеп өмірі жайында екені ескертіледі. Тиісті сөздерді оқушылар өздері табады.

2. Оқулықпен жұмыс. Оқулықтағы 322-323 жаттығулар орындалады. Сұрақ қойып, бастауыштарды табады.

Содан соң оқуылықтағы ережені оқушыларға бірнеше рет дауыстап оқытады. Оларға осында тэртіппен әңгіме эдісі арқылы тілдік фактілерді индуктивтік жолмен танытудың маңызы мынада:

1. 
   мұндай сабақ оқушылардың ойлау қабілеті мен
   байқағыштығын артырады;
   
2. 
   оқушы өз ойын жүйелі баяндап беруге баулиды;
   
3. 
   оқушының өз байқауы, дэлелдеуі бойынша дұрыс қорытынды
   шығаруға үйретеді;
   
4. 
   өз байқауы бойынша қорытынды шығару тиісті
   материалдарды талдауда оқушының үқыптылығы мен
   жауапкершілігін арттырады.
   

Оқушылар мұғалімнің жетекші сұрақтарының көмегімен Үйректер суда... дегенде ойдың аяқталмағандығын, бұл сөйлемде баяндауыштың жоқ екенін, айтылатын ой түсінікті болу үшін сөйлемді Үйректер суда жүзіп жүр деп айту керек екенін байқайды. Осылайша бірнеше сөйлемдердің мағынасы салыстырылады, сол арқылы баяндауыштың негізгі қызметі әцгіме эдісімен түсіндіріледі.

Оқушылардың баяндауыш жайындағы білімдерін бекітіп, тиісті практикалық дағдыларды меңгеруі үшін мынандай жүмыс түрлері жүргізіледі.

1. Оқулықпен жұмыс. Оқулықтағы 331-332 жаттығулар орындатылады. Оқушылар берілген баяндауышты қатыстырып сөйлем құрайды, баяндауыш, бастауыштарын табады, олардың қай сөз таптары екенін айтады.

2. Творчестволық жүмыстар. а) Баяндауышты тауып, аяқталмаған сөйлемдерді толықтырады. Баяндауыштың түсына сүрағын жазады. Бастауыш пен баяндауыштың байланысын сызықпен көрсетеді.

1. Бүлбүл бүтаққа ... .2. Орманда гүлдер ... . 3. Жанат кітапханаға .... 4. Қасым еденді ... . 5. Айжан тақтаны .... 6. Жауын қатты ....

Үлгі: Бүлбүл бұтаққа қонды (қайтті?)

э) Әр сөйлемдегі бастауыштарды баяндауыштармен қоса көшіріп жазып, олардың қай сөз таптарынан болып түрғанын айтады.

Балалар мектепке жиналды. Қарлы боран соқты. Шофер балаларды машинаға мінгізді. Сабақ сағат сегізде басталады. Алыстан дауыс еміс -еміс естіледі.

Үлгі: Балалар жиналды.

3. Оқушылардың білім дағдыларын жинақтау мақсатында мынадай кеспе қағаздарымен жұмыс жүргізіледі.

№8

Сүраққа жауап беріп, сөйлемді то лықтырың дар. (Кімдер?) колхозға көмектесті. Олар (не істеді?).

	№7
Берілген		сөздерді
баяндауыш	етіп	сөйлем
құраңдар.		Ойнадық,
жүпрдік. жаздық.

№8

Сұраққа жауап беріп, сөйлемді то лықтырыңдар. (Кімдер?) колхозға көмектесті. Олар (не істеді?).

Оқушылар карточкада берілген тапсырмаларды орындай отырып, сөйлемдерді дэптерлеріне көшіреді., талдау жасайды. Карточка бойынша оқушылардан жауап алу арқылы мұғалім олардың бастауыш пен баяндауыш жайында алған білімдерін жэне кемшіліктерін байқайды, кейінгі сабактарда ол кемшіліктерді болдырмаудың жолдарын қарастырады.

Бастауыш пен баяндауыштын арасына қойылатын сызықша туралы түсінік берген мүғалім бастауыш пен баяндауыштың қай сөз табына жасалғанын, сондай-ақ баяндауыш та бастауыш секілді кім? не? сұрақтарға жауап беріп, бастауыш іс-эрекетті емес, заттық белгісін түсіндіретінін ескерген жөн.

Оқушылардың бастауыш пен баяндауыш жайында алған білім даңғдыларына сүйене отырып, бастауыштан соң сызықшаның қойылу себебін эңгіме әдісімен түсіндіруте болады.

Алдымен синтаксистік кассаға жазылған Алма — жеміс. Ол күзде піседі. Ол - үлгілі оқушы. Ақан жақсы оқиды. Деген сөйлемдер талданды. - He? - алма, бастауыш, зат есім. Алма не? - жеміс баяндауыш, зат есім. - He піседі? - ол бастауыш, зат есім орнына жүмсалып түрған сөз. Ол қайтеді? - піседі, баяндауыш, етістік. Синтаксистік кассадағы талдаудың үлгісі:

Зат. е		Зат. е
Баст.		Баянд.
не?		не?
Алма	—	жеміс

Содан соң: - Балалар, бастауыштан соң сызықша қойылған мына сөйлемде бастауыш пен баяндауыш кандай сүраққа жауап береді, олар қай сөз табынан болып түр? - деген сүрақтарға жауап алынады.

Осында кейін мүғалім оларға өз бақылағандарынан қорытынды шығару мақсатында:

- Сонымен, бастауыштан соң сызықша қай уақытта қойылады? -деген сұрақ қояды. Балалар:

- Бастауыш та, баяндауыш та кім? не? деген сүраққарға жауап берсе, бастауыштан соң сызықша қойылады.

26

Оқушылардың бүл ұғым - түсініктерін бекітіп, білімдерін тиянақты ету үшін осы сабақта таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдатады. Мұғалім олардың жауаптарынан кейін оқулықта берілген ережені ек-үш оқушыға оқытады.

1. Оқушылардың өздігінен орындайтын жүмысы. Сөйлемдерді

Бүл қасқырдың іні. Қасқыр інінен шықты. Ақан аңшы. Ақанның ағасы бар. Ол ғалым.

2. Творчестволык жүмыстар. Оқушылар жеке суретттер бойынша
бастауыштан соң сызықша қойылатындай етіп сөйлем күрайды.

Мүғалім оқушыларға жеке заттар мен кісі суреттерін көрсетеді. (Мысалы: С.Мүқанов, мектеп, қоян т.б.). Оқушылар мүғалімнің сүрағына сэйкес сурет бойынша сөйлем айтады. Үлгі: Бүл кім?

Бұл - Сәбит Мүқанов. Сәбит Мұқанов кім? Ол - жазушы.

Содан кейін оқушылар бірнеше сөйлемдерді дэптерлеріне жазып, талдайды. Бұл - аққу. Астана - Қазақстан Рспубликасының астанасы. Марат - оқушы. Мараттың ағасы - ұшқыш.

3. Сызықша қойылған сөйлемді дүрыс оқуға дағдыландыру. Мүғалім
тақтаға жазылған сөйлемдерді оқи отырып, сызықшаның орнына оқығанда
кідіріс жасау керек екенін түсіндіреді. Содан соң мына тэрізді сөйлемдерді

27

оқушыларға оқыту арқылы сызыкша койылған сөйлемді дүрыс оқуға дағдыландырады.

1. Папам менің - қауыншы.

Апам менің — сауыншы.

2. Менің атым - Әліппе

Мені анаңдай - дәріпте.

3. 
   Зада мен Зере - оқушы. Анау - ақ қаз. Ол - Заданың қазы. Мынау
   - ала қаз. Ол - Зеренің қазы.
   
4. 
   Қазақстан армиясы - қаьарман армия.
   
5. 
   Оқу - білім дэні,
   

Соңымен 3,4,5 сөйлем бойынша көру диктанты жазылды. Сөйлем мүшелерін қайталағанда, оқушылар бастауыш пен баяндауышты атау септігінде түрғанда бастауыштан соң сызықша қойылатындығы айтылады.

Сөйлемнің түрлаулы, түрлаусыз мүшелері туралы таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдата отырып эңгіме әдісімен түсінік беріледі.

Мысалдар	Сүрақтары
Машинаны Қасым	нені?
жөндеді.	қайда?
Аспанда құстар ұшып	нелерді?
барады.	қалай?
Асан эңгімелерді қызыға	кімнің?
оқыды.	қайдан?
Бүл - Әсияның орамалы.
Алыстан тракторлар
гүрілдеді.

Сөйлем бастауыш пен баяндауыштан басқа да сөйлем мүшелері болады. Олар түрлаусыз мүшелер. Деп аталады.

Оқушылар сөйлемдерді талдап, тиісті ой қорытындысын жасағанға дейін таблицадағы сүрақтар мен ережелер жазылған бағаналарды мүғалім жауып қояды. Сабақтың тақырыбы мен мақсаты хабарланған соң. Мүғалім таблицадағы сөйлемдерді оқушыларға талдатады. Талдау кезінде сөйлем мүшелері жайында өткен материалдар еске түсіріледі, оқушыларда сөйлемде бастауыш пен баяндауыштан басқа да сөйлем мүшелері бар ма, бар болса олар қандай сүрақтарға жауап беріліп түрғанын айту талап етіледі.

Үлгі: - Кім жөндеді? - Қасым, бастауыш, зат есім. - Қасым не істеді? - жөндеді, баяндауыш, етістік. - Нені жөндеді. - машинаны, түрлаусыз сөйлем мүшесі.