III. 3 Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту

III. 3 Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту

3-сынып -оқушылары «Сан есім» \ туралы 2-сыныпта алған білімдерін одан әрі тереңдете, бекіте түседі. Сан есімдердің есептік және реттік болып бөлінетінін білсе де оларды өзара салыстыру және оларға сұрақ қойғызу арқылы мағыналарындағы өзгешелікті байқату жолымен үғындырылады. Сондай-ақ жинақтық сан есімдерге де назар аударылады.

3-сыныпта сан есімге арналған күнделікті сабақ жоспары:

Сабақтың тақырыбы: Есептік және реттік сан есімдер.

Сабақтың мақсаты: Сан есімдердің есептік және реттік болып бөлінетін білдіру, олардың мағыналарындағы өзгешелікті байқату.

4. Тәрбиелік мәні: Оқушыларды мейірімді, адал болуға,
сауаттылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

5. 
   Сабақтың әдісі: әңгімелеу.
   
6. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
7. 
   Сабақтың барысы.
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. әңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілген.

Есептік сан есім	Реттік сан есім
Бір, екі, Үш, алты	Бірінші, екінші Үшінші, алтыншы

Мұғалім кестедегі мысалдарды талдаудан бастайды.

Бір сөзіне сұрақ қойыңдаршы.

Неше?

Бірінші сөзіне сұрақ қойыңдар.

Мүндағы бір - түбір, -інші - жү_рнақ, бір - есептік сан есім, бірінші - реттік сан есім.

Осы ретпен басқа да сөздер талданады.

Сонымен, балалар сан есім жасалу жолына қарай нешеге

бөлінеді екен?

Сан есім есептік және реттік болып екіге бөлінеді екен. Мұғалім оқушылардың жауаптарын толықтырып, қортындалайды. Қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін сан есімдерді есептік деп,

есептік сан есімге -ыншы, -інші, -нші, -нші жұрақтары жалғану арқылы болатын сан есімді реттік сан есім деп аталады екен. IV. Сергіту сәті. Бір, екі, үш, Бойға жинап күш. Жалқаулықты тастаймыз, Жаңа сабақ бастаймыз. 2. Оқулықпен жұмыс.

409-жаттығуды орындау. Мэтінді оқып, сан есімді теріп жазу, оларға сұрақ қойып салыстыру.

VI. Өтілген жаңа сабақты тест сұрақтары арқылы бекіту.

Бір, ат, тоғыз, парта, бесінші, түйме. №2 Жеті сөзі қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Етістік.
   
3. 
   Сан есім.
   
4. 
   Сын есім.
   

Кім? неше? нелер? қайтті? нешінші? №4 Қанша сұрағына жауап беретін сөздердің астын сыз.

Екі алма, қызыл гүл, екінші орын.

VII. Сабақты қортындалау мына сұрақтар бойынша іске

• 
  Сан есімнің дегеніміз не?
  
• 
  Сұрақтары қандай?, Мысал келтір.
  
• 
  Сан есімнің қандай түрлерімен таныстық?
  
• 
  Есептік және реттік сан есімдердің сұрақтарын айт?
  
• 
  Есептік және реттік сан есімдердің айырмашылығы неде?
  Мысал келтір.
  

IX. Үйге тапсырма: Есептік және реттік сан есімнің ережесін оқып,

411-жаттығуды жазып, реттік сан есімдерді сөз құрамына талдап келу тапсырылады.

Қорыта айтқанада, жас ұрпақтың рухани дүнеиесі мен ой-қиялын бірінші болып білім жарыныңымен нұрландыратын адам - бастауыш мектеп мұғалімі.

Қазіргі танда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мақсатында мұғалімдер алдында қалай және нені оқыту керек деген сұрақтар туы заңды. Білімді толығымен ендіру, бағдарламаны толық үғындыру-әрбір мұғалімнің алдында түрған мақсат. Сондықтан казіріг екзеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары шығуда, соған орай жаңаша бағдарламалар жасалып, оқытудың бағыттары беріле бастады. Сонымен бірі - бастауыш сынып оқушыларына арналған "Атамұра" баспасынан шыққан жаңа бағдарламаларға негізделген "Қазақ тілі" оқулықтары. Бұл оқулықтар жаңаша оқыту бағыттарын талап етеді.

Оқулық әдістері тек оқулықтағы берілген тапсырмалар мен жаттығуларға сэйкестеліне жасалуы қажет деген пікір қалыптасқан. Осыдан оқушы тек тапсырманы ғана орындауы қажет, басқа тапсырмалардың қажеті шамалы деген қағида шықты Бұл сабақта өту жұмысын бір тектес, бір сарынды етіп қойды. Балалардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетіп, белсенділігін артыруға негіз-түрткі екендігі қазір барша әдіскерлерге аян. Түрткісіз сабақ шаблон секілді алдын - ала белгілі, пәнге деген қызығушылығын тудырмауы заңды.

Сондықтан, қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары оған жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет ететіні белгелі. Бү_л ретте алған қойылған бағдарламалық талаптарды бір-біріне бөле қарауға болмайды. Түпкі мақсат, тәрбиелік міндеттерге қоса, оқушылардың өз ойларын түжырымды да түшымды айтуға үйрету, сауатты да сындарлы жазып жеткізі алатын болуына қол жеткізу десек, ең алдымен олардың , сөздік қорын үнемі молайтып, тілдік түйсік-талғамын жетілдіре беруде бастауыш сынып мұғалімдірінің ететін еңбегі зор.

Мүндай нэтижеге мұғалім өзінің сабақ өту әдістерін үнемі жетілдіру, оны тиімді пайдалану арқылы қол жеткізеді. Қандай әдіспен өтсе де балаға бағдарламаға сай білімді сіңдіру түпкі мақсат. Сондықтан мұғалімдер казіргі кезеңдегі ғылым жетілдіктерін пйдалана отырып, әдіскерлердің ұсынған әдістерін саралай кел өзіне қажетін іріктеп алады. Әрбір әдіс тэжірбие түрінде сыналып, жинақталынып алынған нүсқау. Егер де мұғалім әдістерді дұрыс қолдана білсе, бұл әдістер тек оқушылардың пәнге деген қызығушылығын тудырып қана қоймай, сонымен қатар пәннің мазмұнын терең түсіріп меңгеруді, толыққанды білім мен тәрбие алуына, білім көрсеткіштерін арттыруды қамтамасыз етеді. Бірінші сынып оқулығында — қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары мен жүйесі жөнінде, лексика мен грамматиканың алғы шарттары ғана берілген.

Екінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылықтарына жекелей тоқталып, грамматика мен емле үйретіле бастайды.Үшінші мен төртінші сынып оқулықтарында - бүкіл бастауыш мектепте үйретілуге тиіс материалдар толығымен оқытылып, жоғары сыныптардағы оқуға негіз жасалынады. Оқулықтардың осындай принциптеріне негізделе жасалуы - заман талабы. Лингводидактика -бүкіл тіл ғылымының психологиялық, педагогикалық заңдылықтарын өзіне жинақтайтын оқыту әдістері жиынтығы. Оған ең алғашқы болып, балдырғанадарға білім есігін ашып, оларды сабаққа, мектепке құрмет сезімін оятьш, сүйіспеншілігін қалыптасытыру жауапкершілігі жүктелеген. КГшкентай шэкіріттер мұғалімінің көмегімен оқудың, жазудың, сөйлем қүраудың, ойлау дағдыларын игере бастайды. Сөйтіп олардың әрқайсысының жан-жақты үйлесімді дамуына кең жол ашылып, мүмкіндіктер жасалады. Мектеп формасында атап көрсетілгендей мұғалім балалардың ұжымымен бірге өмір сүріп, жұмыс істеу қабілетін қалыптастыруына, олардың өз күш-жігерін қоғамға пайдалы, қажетті, жақсы оқу, еңбекке эзірлену, өзін үлгілі жасау, жасы үлкендерге көмектесу секілді істерге бағыттауына барынша көмектесу керек.

Дүниежүзі педагогтары айтып та, жазып та жүргендей балалардың оқуға ықласы болмаса, үлкендердің барлық ізденісі, идеялары бос қиялға айналады. Міне, сондықтан да мектеп формасы қүрылымы біркелкі, көңілсіз, шабытсыз өтетін сабақтарды бүзып, оны шығармашылық биікке көретуді талап етеді. Бү_л үшін, ең алдымен, мұғалім шығармашылық ізденісі биігінен көрінуі тиіс, ол әдістемелік тұрғыдан нені іздену, өсу жолында болуға міндетті.

Оқу еңбегі шэкірттерге, эсіресе, мектеп табалдырығын енді аттаған балдырғанадарға куаныш әкелуі керек. Білім жиынтығы оларды рухани байытып, балалардың қабілетін дамытуға, кішкентай болса да өздері үшін жаңалық ашуға, қиындықтарды жеңуге жетелеу тиіс.

Бастауыш сыныптарына дәріс беру, әрине өте жауапты, күрделі де, сонымен бірге қызықты жұмыс. «Елу жылда ел жаңаң жүз жылда қазан», - деп ата-бабаларымыз айтқандай, жаңа ғасырдың алғашқы жылында өмір сүріп отырмыз. XXI ғасыр емктебін өркендетіп, сапасын артыру - біздің мақсатымыз. Келешекте біздің елеміз басқа тэуелсіщ елдеремен терезесі тең болып өмір сүруі үшін қазақ балаларынын мектеп қабырғасынан - ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару жолындағы басты тұлға — мұғалім. Сондықтан оқушыларға оқу-тәрбие жұмысын жүргізу барысынын басты міндеті сапалы сабақ беру.

Қазіргі жеткіншектерімізді өзге елдің емес, өз елінің мэдениеті, өнері, дәстүрі этнопедагогика элементтерін пайдалына отырып, «сегіз қырлы, бір сырлы», ары таза, өнегелі-өнерлі, сауатты етіп тәрбиелеу - әр ү_стаздың қасиетті парызы.

1. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. 1975,390-бет.
   
2. 
   Сергалиев М.Синонимия синтаксических конструкций в
   современном казахском литературном языке. Автор. Доктор
   филол. Наук. Алма-Ата, 1987.
   
3. 
   Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. Алматы, 1982.
   
4. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, 37-6.
   
5. 
   Қазақ тілінің гармматикасы. Синтаксис. II. 1967. Балақаев М.,
   Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.
   
6. 
   Ә.Әбілақов. меңгерудің өзіндік ерекшеліктері, қазақстан мектебі,
   1965, №6; 37-6. ^;
   
7. 
   Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983, 37-6.
   
8. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, стр.46.
   

мәнді жай сөйлем типтері. 1968.

12.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974. ІЗ.Сауранбаев Қазақтілі. Педучилищелерге арналған. 1953. Н.Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есімдіктер. 1963. 15.Сайрамбаев. Т. Есім пысықтауыш. Алматы, 1976. іб.Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. (практикалық

курс). Алматы, 1964 ж. 164-6. 17.С.Аманжолов, А.Әбілқаев, И.Үйықбаев. Қазақ тілі грамматикасы.

Алматы, 1967, 7-8-6. 18.Ш.Әуелбаев, Қ.Қабиева. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1969,

66-67-6. 19.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974,

21-22-6. 20.С.Аманжолов, А.Әбілқаев. Қазақ тілі VII класқа арналған, 1985,

31-32-6. 21.Қабиева Қ.Е. «Сөйлемдегі сөздердің байланысу нінде» 1965, 5-14-

б. 22.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971. 33-

35-6.

44-45-6.

25.Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. 1981,

12-13-6. 26.Қазақ тілінің грамматикасы, II том, Синтаксис, «Ғылым», 1967,

48-6. 27.Қазақ тілінің грамматикасы, «Ғылым» баспасы, II том, Синтаксис,

Алматы, 1967, 18-6.

28.Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. 1982,133-6. 29.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1977, 81-6. ЗО.Асылов ¥. Даналардан шыққан сөз. - Алматы: «Мектеп», 1978 ж

356 бет. ЗІ.Асылов Ү, М.Қ.Сұлтанғазина. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. —

Алматы: «Атамұра», 2000 ж 42 бет. 32.Асыл сөз. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы - Алматы:

«Жалын», 1987 ж 24-34 бет. ЗЗ.Әлімжанов Д. Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының

кейбір мәселелері - Алматы: 1972ж 59 бет. 34.Әуелбеков Ш, Қонақбекова Қазақ тілінен дидактикалық

материалдар. 2-сыныпқа арналған - Алматы: «Мектеп», 1984ж . З5.балақаев М.Қазақ тілі 2-сынып (оқулық) - Алматы: «Мектеп»,

1990. Зб.Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы:

«Мектеп», 1997 ж 42 бет. 37.Бастауыш мектеп 1997. №16, 17, 18, 19 бет. 38.Бэкірова «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нүсқау - Алматы:

1987ж48бет. 39.Балақаев М, Әмірова Р. Қазақ тілі 3-сынып (оқулық) - Алматы:

«Мектеп», 1990 ж 57 бет. 4О.Бектаев К, Молдабеков К. Бастауыш сынып оқулықтары тесінің

сөздігі Шымкент обл. Баспаха 1990 ж. 41.Балақаев М.Б, Жұмабаев Ә.Е Қазақ тілі - Алматы: «Атамұра»,

1978 ж 356 бет.

55

Ф.4.7-007-03 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ.

М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

«Бастауыш мектепте филология пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі» кафедрасы

Тақырыбы: «Бастауыш мектеп оқушыларын мәтін құрастыруға дағдыландыру».

оқытушысы Нарқұлова Б. Орындаған: Жолдасбек Ж. Тобы: ПО-01-4к6.

Ф.ғ.к., доцент С. Боранбаев №20 С.Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп гимназиясының директоры: Сайрамбаев О.

М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен әдістемесі» мамандығының ПО 01 4к6 оқу тобының студенті Жолдасбек Жадыраның «Бастауыш мектеп оқушыларын мэтін құрастыруға дағдыландыру» тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына

П I К I Р

Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. Бұл салада еңбек еткен профессор Б.Шалабай, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегі айрықша атауға болады. Яғни, мэтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан сияқты.

Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мәліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мәселе болып табылатындықтан, дипломдық жұмыс өзекті де проблемалы тақырыпқа арналған деп айта аламыз.

Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады.

Бірінші тарау мэтіннің құрылымдық ерекшелігіне арналған, эсіресе жалпы мэтіннің ерекшеліктерін, қүрылымын, түзілу жүйесін айқындау мәселесі өз шешімін тапқан. Мэтінге беріліп жүрген өзіндік ерекшеліктер мен анықтамаларға ғылыми талдау жасалып, дұрыс түжырым жасалған.

Екінші тарауда бастауыш сыныптарда мэтінмен жү_мыс істеу әдістер және сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту ерекшеліктері жан - жақты талданған. Бұл мәселелер жұмыста нақты әрі толық шешімін тапқан.

Студенттің тілі жатық, жұмыс талапқа сай орындалған.

Бүгінгі күннің тілек - талабы тұрғысынан оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, мэтін туралы түсінігі мен оны құрастыра білу дағдыларын қалыптастыруда қалыптастыру барысын, теориялык практикалық қолданылымына ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде жеткізе білген.

М.Әу^зов атындағы ОҚМУ-ң

«Қазакжілі кафедрасының»

меңгерэдпісі ф.ғ.к., доцент ,^г~>-п-^ _С.Боранбаев.

"Бастауыш мектепте оқыту теориясы мен

құрастыруға дағдыландыру" тақырыбына жазылған дипломдық жұмысына

Бүгінгі таңда баланың ойлауы мен сөйлеу әрекетін дамыту соның ішінде жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Мэтін және оны құрастыра білу қазақ тілі білімі мен әдістемесіндегі өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Аталмыш жұмыс осы мәселені шешуге арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден 2 тараудан және қорытынды бөлімінен тұрады.

Жұмыстың кіріспе бөлімінде мэтін синтаксисінің өзекті мәселе екендігі дәлелденіп, оның зерттелу жайы ғылыми тұрғыдан сөз болды. Жұмыстың негізгі бөлімінде бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мэтін қүрастыруға дағдыландыру, оның тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдері кең қамтылып, теориялық тұрғыдан дэлелденді.

Қорытынды бөлімінде негізгі ой дипломат тарапынан жүйелі тұжырымдалып, өзіндік ғылыми көзқарастары топшыланды. Көптеген әдебиеттерді қарастырды. Мемлекеттердегі озық тэжірибелерді қарастырып, толық мағлұмат алды.

Жолдасбек Жадыраның "Бастауыш сыныпта мэтін құрастыруға дағдыландыру" тақырыбындағы диплом жұмысы толық қорғауға лайық жұмыс деп есептеймін

Сайрам ауданы Ақсукент Ауылы № 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп - гимназиясында 6.09. - 23 10.2004 жылы іс - тәжірибеден өтті.

1. 
   ТүрбековаА.
   
2. 
   Тоқмырзаева К
   
3. 
   Кенжеғараева Г : ,
   

Біз Ж.С. Жолдасбектен болашақта білгір де, білімді ұстаз шығатынына сен^міз.

№ 20 С. Сейфуллин атындағы көп салалы орта мектеп гимназиясьіиьін директоры:

Пед кеңесінін хатшысы:

Сайрамбаева О

Абдуллаева А.

II.2 Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері 16-20

ІІІ.2 Сөздік қорды бастауыш сыныптарда дамыту

Басгауыш сыныптарда мәтгін к^растьфуды дағдьшандырудың негізгі әдіс-

тәсілдері және нэтижесі 48-50

Пайдаланған әдебиеттер 51-52

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда Сондықтан оңушының жазбаша сөйлеу икемділІктерік дамытуда ңазаң тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекіые. Сондыңтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мәтін құрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мэтін туралы түсінігі мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ал мектеп оқуіпыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін қүрастыра білу - қажетті мәселе.

Тақырыптың теориялың қолданылымы

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп

қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді. Ол үшін:

• 
  ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің
  ерекшелігін ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  
• 
  мэтіннің жасалуы үшін оны қүрайтын
  элементтерді, сөйлем қайырым ерекшелігін
  көрсету;
  

мэтін қүрастыру туралы икемділіктері мен дағдыларын шығарма жаза білу шеберліктеріне үластыру.

Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мэтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Тақырыптың практикалық қолданылымы

Жалпы ауызша және жазбаша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытуға болады. Тілді үйретіп, дамытуға қатысты А.Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған:

1. 
   Оқуіпыға арналған материалдар аса түсінікті
   болуы шарт.
   
2. 
   Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар
   қазақ баласының ұғымыныа таныс және жақын
   болуы керек.
   
3. 
   Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы
   қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дұрыс.
   

кэдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары ана тілінің қасиеті мен байлығын бірі игертуге, екіншісі білуге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз.

Бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:

І.Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда өсерлі сөйлеп_г тыңдаушысын өзіне қаратып баулып алуы яғни тіл мәдениетінің жоғары болуы шарт.

2. 
   Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген
   әдісті пайдаланса.
   
3. 
   Өтілетін мәтіндер, жаттығу жұмыстар қазақ
   баласының халыңтың ұғымына таныс және
   жеңіл болуы.
   
4. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу.
   
5. 
   Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді
   үйрете отырып, оны іс ^күзінде қолдана білу.
   
6. 
   Баланы әдеби тілде ауызша сөйлетуге және
   жазбаша сауатты ж:азуға үйрету.
   

Қазіргі қазақ тіл білімінде мэтін мәселесіне айрықша көңіл бөлінуде. Сондықтан қазіргі мэтін туралы білім негізін беру мектеп бағдарламасында қарала бастады. ^Іғни, мэтіннің құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктер туралы мәліметтер беріле бастады. Демек, мэтін туралы мәселе қазіргі тіл

білімінде маңызды мәселе болып табылатындықтан, диплом жұмысы өзекті тақырыпқа арналған.

Жұмыстың мақсаты: «Бастауыш сыныптарда мәтін құрастыруға дағдыландыру».

Осы мақсатқа сэйкес мынандай міндеттер қойылды.

1. 
   Мэтіннің сипаттамасы.
   
2. 
   Мэтін, оның қүрылымын анықтау.
   
3. 
   Бастауыш сыныптарда мөтінмен жұмыс істеу.
   

1. 
   Сөздік қорды бастауыіп сыныптарда дамыту
   ерекшеліктері.
   

Диплом жұмысының зерттелу объектісі

әдебиеттерді талдау барысында мэтіннің анықтамасы туралы бір түрақты пікір қалыптаспағандығы анықталды.

Біздің елімізде XX ғ.-дың 2-ші жартысынан

бастап лингвистердің, әдіскер-ғалымдардың назарын аудара бастады.

Мәселен, А.Байтүрсынүлы, М.Жүмабаев,

А.Айғабылов, Х.Арғынов, Б.Шалабаев, Т.Қордабаев, А.Жаппаров сынды ғалымдар еңбегін ерекше атауға болады. .Яғни, мэтіннің кейбір мәселелері өз шешімін тапқан деп айта аламыз.

Әйтсе де, мэтін синтаксисіндегі оның құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері туралы мэліметтер қазақ тіл білімінде элі де маңызды мәселе болып табылатындыңтан диплом жұмысының зерттелу объектісіне арналған.

Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттердің тізімі тұрады.

ЮРІСПЕ

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мел сөйлеу әрекетін

дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша

болатыны белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін

дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оңытудың маңызы ерекше.

Сондықтан баланы жазбаша сөйлеуге үйрету мэтін қүрастырудан

басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін баланың мәтін туралы түсінігі

мен оны қүрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем

арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем - синтаксистің қарастыратын нысаны.

Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы:

«Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді» деген

пікірімен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол

сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр.

Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғлыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында

мэтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мэтін түзеті

қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол

шығарманың формасы деп те жүр.

Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мэтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.

Бастауыш мектеп бағдарламасында балалардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мэтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе: 1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында баламен қарым-қатынас жасағанда эсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап алуы яғни тыңдаушысын тіл мэдениетінің өте жоғары болуы шарт;

2. Баланың тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;

3. Өтілетін мэтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,

4. Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдар, өлең-жыр, ойнақы

5. 
   Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
   
6. 
   Сөздік жұмысын жургізу, жаңа сөздерді үйрете отырып,
   оны іс - жүзінде қолдана білу;
   
7. 
   Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер қүрату
   және ауызекі сөзде қолдана білу.
   

Демек: мэтін түзе білу үшін, ең алдымен, мэтіннің мазмұнына сай сөйлемдердің қүралатыны туралы білім қалыптастырылады.

Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра білу қажетті мәселе. Сондыңтан баланы шығарма жазуға үйретуден бүрын мэтін құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін.

• 
  ғылыми әдебиеттердің негізінде мэтіннің ерекшелігін
  ашу;
  
• 
  мэтіннің құрылымын анықтау;
  

• 
  мэтіннің түрлері туралы мэлімет беру;
  
• 
  мэтін құрастыру туралы икемділіктері;
  

Лингвистика ғылымында мэтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мэтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал_г екінші тобы арнайы мэтін теориясын құрылудың қажеті жоқ деп, мэтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәселен, А.Айғабылов «Мэтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық тұтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай ү_зақ та, қысқа да болуы мумкін», - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келітіреді.

Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін қүрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса, мэтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін карастырайық.

Мэтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мэтіннің құрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мэтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздің елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.

Мэтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистиканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық жағынан байланысқан сөйлемдердің жиыктығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттелушілердің назары мэтіннің бүтіндік, түтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша қүрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтауға аударылуда. Мұндай мэтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің

!і

этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum - латын тілінде «байланысу, тоқу» дегенді білдіреді.

Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтүрсынүлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды үсынған.

1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.

2 Мэтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ баласының ұ_ғымына таныс және жақын болуы шарт.

3. 
   Тілді оңытуда маңал-мәтелдер, нақыл сөздер,
   мысалдар, өлең-жырлар, қызық әңгімелер
   маңызды орын алуы қажет.
   
4. 
   Тілді оқытуда тіл үстартуға көркемсөзге де ден
   қойғаны дұрыс.
   

Жас ұрпақты өзінің ана тілінде еркін, мүдірмей сөйлетіп үйрету үшін оқыту әдістемесін жетілдіре түсу - бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі. Бүгінгі күннің тілек-талабы түрғысынан білім мазмұнын жаңарту, өмір талабына орай дамыта оқыту, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолданып, заман ағымына жауап беру мұғалімдерге жауапты істер жүктейді.

Демек_г мәтін дегеніміз - өзін қүрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен қүрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мэтіннің қалыптасқан өзіндік

12

құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны қүрайтын элементтердің олардың бір-бірімен

байланыстылығын, яғни түтас мазмұнын, жасалу қүрылымын ажыратуымыз керек.

Көптеген ғалымдар мэтін композициясын (қүрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мүны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде тусінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жуйелейді. (ХүАрғынов «Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері» A.1987 ж. 205 бет).

Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға

ғалымдардың пікірлері турліше, Егер ауызша және жазбаша сөйлеу формаларын мэтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мэтінге жатқызады. Алайда мэтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық түтастық және қүрылымыдық байланыс сияқты белгілерді барлың зерттеулер мақұлдайды.

Б.Шалабаев - мәтіннің маңызды белгілеріне оның тақырыптық болуы және аяңталуын жатқызады. (510 бет).

Т.Ладыженская - оның тақырыбының болуы

белгілі бір ойды хабарлауы тиянақты аяқталуы

тақырыптың бірлікте тұруы, мэтін компаненттерінің

жалпы бір ортақ пікірге бағынуы, логикалың жүйеде
кұрылуы, мэтін бөліктерінің, сөйлемнің

Байланыстылығы, оның стильдік бірлікте болуы деген жаттықтыруды енгізу қажет. Бұл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тәрбие. Себебі, қазақ тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мэтіннің алатын орны, атқаратын

қызметі үшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Ал басқыш жоғарылаған сайын бұл мәселелер күрделене түсуге тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мэтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі жағдайларды қарастырдық:

1. 
   Мэтіннің негізгі мәнін_г мазмұнын түсіну
   
2. 
   Мэтінге тақырып беру
   
3. 
   Мэтінді баяндай білу
   
4. 
   Жоспар бойынша мэтін мазмұнын әңгімелеу.
   Уақыт та материяның өмір суру формасы
   

Мэтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер шақтың болып келеді. Бұлардың әрқайсысының да жеке-жеке түрғыда көркем шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мәселеде сөз болатын оқиға, іс-әрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе кейін өтуі де мүмкін.

Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт

түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген

варианттарын кездестіреміз.

14

Мэтіннің қүрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем_г күрделі синтаксистік тұтастық, қайырым жатады. Олардың арасындагы байланыстар логикалық, грамматикалық жөне себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз түтастық белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: "Қырағы бала".

Кешкі уақыт. Күн батып бара жатңан кез. Аспан бұлтсыз, ашық. Таң алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, елі сол үлпа күйінде көбіктеніп жатыр. Оың беті сэуле түскен шыныдай жылтылдап көз ұялтады. Алыстан қар жамылған тау да мұнартып, бұлдырап көрінеді.

Ертеңгі сабағына әбден дайындалғаннан кейін, осындай өдемі, ашық кеште сырғанақ тебуді өте үнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін эдемілеп шықңан еді.

Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып қалам ба дегендей, шұқшия түседі.

Бұл мәтінде тақырыбына орай баланың қырағылығы туралы ақпарат беру үшін мәтін қайырымдарға (абзац) бөлінген. Ол кайырымдағы сөйлемдер баланың бір қасиетін анықтау үшін бір бІрімен байланысқан.

Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны сипатталған. 2-і қайырымда баланың тынығу, ойнау өрекетін жүргізетін орны мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін хабарлайды.

Нэтижеде баланың бір кеште болған әрекеті арқылы оған қорытынды баға беріледі. Демек, көлемді мэтіндер ең алдымен шағын мэтін, көлемдік мэтін, (микромэтін, макромэтін) болып бөлінеді. Ал көлемді

мэтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мэтін дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі, стиліне қарай түрленеді.

Мэтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас сөйлем болып, өте жайлыңқы болса да, оны біз мэтін деп айта алмаймыз. Мұнда тиянақты ой болғанымен ол мэтін бола алмайды, бар болғаны -сөйлем. Ал бұл сөйлем синтаксистің қүрмалас сөйлем заңдылықтағы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге бөлшектеуге болмайды.

Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сақтап бір-
бірімен ажыратылып бөлшекетуге келмейді. Осыған орай, мөтін
кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады деуге болады.
Сондай-ақ көлемді мэтін бірнеше сөйлемнен түратын қайырым
өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем және

қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге

байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен үзақ үзіліс (пауза) арқылы беріледі. Кез-келген мэтін әдетте бірнеше сөйлемдерден түратын жеке-жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл қайырым деп аталады.

Қайырым - мэтінде компазициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін мэтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір хабалаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бар бөлшегі болып табылады.

16

Пікір айту негізінен үш басқыштан тұрады:

1. нақтылау

2 дәлелдеу

3. қорытынды жасау

Нақтылау дэлеледеудің алдындағы кіріспесі іспеттес.

Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дэлелдеу - пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып, барынша жүйелі, дұрыс баяңдалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді жинақтап бере білу кере. Кейде дэлелдеу өте анық, түсінікті болатын жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мэтіні деп-бір нәрсені дэлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру арқылығана ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Шкір айту мэтіннің қиын формасы, совдықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда әдебиеттік шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады.

Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады, соңынан болжам тэжірибиесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой қорытындысы жасалады.

Мэтіннің түрлері

1. Хабар - негізінен_г бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мэтін қүрылысы:

а) оқиғаның басталуы
э) дамуы

б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.