Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Мэтіннің хаарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.

Бұл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан тұрады. Хабарлау мэтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-әрекеттері, олардың арасындағы диалогтар келтіріледі.) Тағы бір негізгі ерекшелігі: - Мүнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтан бұл мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау мен пікір айту элементтері кезедеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-тулғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой корытынды пікірлеуге жатады.

2. Сипаттау - затты, құбылыстарды, адамдарды

қүбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін саралайды. Сипаттау мақсатымен жазылған мэтіндерге көбінесе:

1. Алғаш алынған эсері.

2. Сол зат не орынға, қүбылысқа бағасы, пікірі байқалады.

Мэтін туралы білім беру мына жүйеде болуы

жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мэтін

құралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім ең
алдымен қайырымның тузілуі ерекшелігіне

18

байланысты қүрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылуда. Әсіресе адамдар бір-бірімен қарым қатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен ғана емес, түтас бір пікірді білдіретін, бірнеше ой-пікірді білдіретін сөйлемді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мэтінмен де жүргізіледі. Мысалы:

Мэтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі кезде оның анықтамасы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріліп жүр.

Мэтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда күрделі бөлшегІн игеруге, ал мэтіннің ой-пікірді жеткізудегі стилі мен жанрына сай келуі деген ұғымдардан басталады. Мәтін дегеніміз не? Ол синтаксистің қарастыратын мәселесі не? Деген сұрақтар мектеп оқушылары үшін өте қиын да күрделі мәселе. Сондықтан стилистиканы оқытуда, тіл дамытуда осы мәселелердің басын ашып алуға тиістіміз.

Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінен жасалады. Оны

сөйлем дейміз. Сөйлем синтаксистің қарастыратын объектісі. Сөйлем

жай және күрделі болады. Яғни қүрмалас сөйлемнің анықтамасы «екі, я

одан да көп сөйлемнен қүралын күрделі ойды білдіреді» деп

көрсетеді. Ал бірнеше емес ондаған сөйлемнің беретін мәнін не демекпіз?

Лингвистикалық зерттеулерде осы мәселе, әсіресе, қайырым мэтін

деген терминдерге линғвистикалық аньщтамалар берілмей жүр. Тек

оны көркем шығармаларға байланысты түрліше түсіндіру

байқалады. Атап айтқанда, қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың

басталуы десе, мәтінді сол шығарманың, іс-қағаздың толық жазбаша

формасы деп үғынылады. Яғни, мэтін дегеніміз - шығарманың немесе іс-

кағаздың мазмұнды бөлшегі екендігі байқалады.

Көркем мэтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық бірлікте келеді. Көркем мэтін

19

-бір бүтін қүрылым. Оның архитектоникасын

лингвистикалық әдістерді пайдаланамыз. Мэтіннің

барлық деңгейін қамту ушін осы әдістерді өзі
азшылық етуі мүмкін. Мэтіннің табиғатын тану үшін
оны бөлшектеп шағын лингвистикалық бірліктер

деңгейінде қарастыру өдісі тиімді. Мәтін

лингвистикасында бү_л мэтіннің интерпритациялануы деп аталады. Кез келген мәтін қүрылымына сай, мағыналық және сюжеттік мақсаттарға орай үлкенді-кішілі бөлшектер жиынтығынан қүралады. Бұл қүбылысты мэтін лингвистикасы мэтін сегмантациясы деп түсіндіріледі.

Мэтін бөлшектерінің мэтін түзіміндегі рөлі бірдей дәрежеде болмайды. Осының нэтижесінде осы екі терминнің қиылысынан тағы бір түсінік туындайды. Оны И.В.Арнольд "мэтін иерархиясы" деп атайды. (Лингвистика текста:Материалы нау. конф.час I. M.1974. 29 стр).

Мэтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер төн болып келеді:

1. 
   мәтіннің бірбүтіндігі;
   
2. 
   мәтіннің байланыстылығы;
   
3. 
   мэтіннің бөлектігі;
   
4. 
   мәтіннің метарефереңтілігі.
   

Әріптен буынға, буыннан сөз үйреніп, тіл дамытуды осы мэтінмен таныс болу, оны қүрастыруға дағдыландыру 1-сынып оқушыларының біраз еңбектеніп, ойыннан оқуға ауысуын талап ететіні анық. Ойын баласының қосымша сабақты меңгеруі, ойын мен сабақты бөліп карастыруға болмайды дегенді білдіреді. Олай дейтініміз, сабаққа бала ынтасын аудару, қызықтыру, эсерлі етіп өту, бәрі де осы сабақ барысында ойын арқылы өтуі керек. Сонда ғана бала жүрегінен орын алып, сауатты етіп шығаруға мүмкіндік аламыз.

"Бала жүрегі жазылмаған тақтамен тең" - деген педагогтардың сөзі сірә дұрыс та орынды шығар. Қысқаша оқулықтағы мэтін мен баланы таныстырып, көбінесе бірінші сынып оқушыларын суреттер арқылы көз жеткіздіріп, сөздік қорын молайтуға болады және де сұрақ-жауап әдісі арқылы баланың еркін түрде ойын біліп, дағдыландыру мэтін қүрастыруға үйретудің бірден-бір жолы деп қарастыруға болады.

2 - сынып ана тілі. С. Рахметова, Жаманқұл, Қабатаева. 52-бет Жақсылық пен Жамандық.

Мэтін IV бөлімге берілген. Төртінші бөлімінде соңғы ой толықтырылмаған. Міне, бала тілін, сөздік қорын, ойын толықтыру максатында "Ой қозғау" әдісі арқылы ертегінің соңы немен аяқталатынын оқушылардың ойымен бөлісу арқылы мақсатына жеткіземіз. Жақсылык пен Жамандықты "Э. Венн диаграммасы" арқылы айырмашылықтарын тауып Жамандықтың өз ісінен қандай қиыншылықтар көретінін оқушылардың пайымдауымен жүзеге асыруға да болады.

Сынып үшін беріліп, ой жинақтап, ортаға ойларын салу біздіңше әрі пәнаралық байланысу, әрі әрбір педагогтың тәрбиеге үйретіп, ұйымдастыруына достық қарым-қатынастығына жол салады. Оқиғаның не

21

жайында өрбитінін баяндап, негізгі бөлімінде оқиға барысы жайында жазылған бұл ертегі қорытынды бөлімінде оқушылардың ойларымен бөлісу арқылы әрбір оқушының өз бетінше мәтін қүрастыруына өз ықпалын тигізері анық.

Сөздік қоры молайып, мэтінмен таныс болған оқушылар енді өмірмен байланысып, еркін тақырып аясында және де әрбір мэтінде тусінік айтып ой жинақтауы бірінші, екінші және үшінші сыныптарға карағанда күрделі болары анық. Оларға әдеби кітап, қосымша материалдармен таныстыру, қысқаша баяндау, мәтін құрастыруға дағдыландыру жұмысына өз жақсы әсерін береді деп ойлаймын. Аңыз бен ертегіні ажыратып, өз бетімен жү_мыс жасаулары қамтамасыз етіледі.

Осы ерекшеліктердің барлығы мэтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз байланысты болып келеді. Қазіргі элемдік лингвистикада мәтін қүрылымдық - мағыналың жағынан бетбүрыс болып келуі, қамтамасыз ететін қүралдар бар. Солардың қатарында қайталамалар аталады. Қайталамалардың мэтін түзу және мэтін дамыту кызметі туралы айтқан кезде, ең алдымен, мәтіннің семантикалық тұтастығын ұйымдастыру қызметі ерекше аталады. Жоғарғыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:

1. Мәтіннің біртұтастығы. Мэтіннің семантикалың жағынан

2. Мәтіннің байланыстылығы. Мәтін бірнеше микромәтіндермен

арасында тығыз байланыс болады. Ол байланыс түрлі тілдік қүралдар

арқылы жүзеге асырылады. Сол байланыстың үлкен бір бөлігін семантикалың байланыс қүрайды. Микромөтіндердің мазмұндас келуі олардың араға бірнеше микромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндер тастап мағьша

Сабақтастығын жалғастыруы мэтін байланыс-тылығының белгісі болып саналады.

3. Мәтіннің бөлектігі, Мэтін - ең алдымен бір-біріне үқсамайтын

микромэтіндердің жиынтығы. Әрбір макромэтін мен микромәтінді

бөлек-бөлек қүрылымға жатқызуға болады. Себебі, бұл бірліктердің

әрқайсысының басы (зачин) мен аяғы (концовка) онда баяндалатын

сюжет жемісі, мәтіңдерден басты айырмашычығъшың бірі - оның осы

семантикалық дербестігі қүрайды. Бір микромэтін - бір мағына, ал бір микромәтін - бір сюжет. Сюжет жемісі микромэтіндердегі сюжеттердің жиынтығьшан қүралса, сонғысын микромэтіндердегі мағыналар құрайды. Алайда олар мэтін қүрылымында дербестікке ие болады.

4. Мэтіннің метареференттілігі. Мэтіннің

метареференттілігі деп көркем шығармадағы автор мен оқырманның
арақатысы_г оқиғаның болған жері мен уақыты, ол ұғымдардың авторлық
позициясы, автордың сюжет жемісіне көзқарасы саналады. Бұл

категориялардың мэтін де айқындалуы да мэтіннің семантикалық қүрылыммен тығыз байланысты.

Қайталамалар экспрессивті синтаксистің көркемдегіш қүралына жатады. Олардың қатарына қайталамалардан басқа парцелляциялық қүрылымдар, сегменттенген түзілістер, сұрақ-жауап түріндегі кұрылымдар және инверсиялы қолданыстар кіреді.

Экспрессивті синтаксистің осы қүраладарының кеңінен колданылып, түрлі стильдік және қүрылымдық-стильдік қызмет атқаратын ортасы мэтін.

Қайталану кезінде сөздің мағынасы өзгермейді, тек оның экпрессиясы күшейді. Мэтін семантикалың жағынан екі бағытта қүрылады: тізбекті (цепное) қүрылым және қапталдас (параллельное) ңүрылым.

Бастауыш сыныпта ана тілін оңытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың сөздік ңорын, ауызша жөне жазбаша сөйлеу тілін_г сөйлеу мөдениетінің қалыптастыру болып табылады.

Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып_г сол үйренген сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын аның жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай_г өз сабаңтарымызда оқушының дұрыс сөйлеу мөдениетін жоғары деңгейге көтеру_г яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударып отырамыз.

Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі кезедесетін кемшіліктерге көңіл бөлсек_г баланың сабак үстінде айтайын деген ойын анық жеткізе алмауы, яғни мэтінге байланысты мазмұнын айтуда бір деректі айтып бітпей жатып басқасына ауысып кетуі немесе керексіз сөзді орынсыз қолдануы (мысалы: жаңағы, сосын, яғни, сөйтіп, т.б.) сияқты ауызша сөйлеу тіліндегі қатерлерді көптеп кездестіреміз.

Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушының ойлауы мен сөйлеу дағдыларын жетілдіру жолдарындағы ізденістерімізді оның тірі тіл неғүрлым түсінікті, жинақты, нақты болғанын талап етіп, өз ойын дэл айтуын қадағалап отырамыз.

Баланың оқуға деген ынта —ықыласын, қызығу-шылығын жойып

Біріншіден, оның бала үғьшына сэйкес, түсінікті болуын ескереміз. Себебі «баланың түсінбей қалған сөзі топтастықтың бастамасы» деген нақыл сөз бар. Мысалы: калькуляторда бір сан қате болса, сол санмен орындалған есептеу нэтижесі де қате болып шығады.

Міне, тап осы сияқты оқушының түсінбеген сөзге қате мағына немесе балама тауып, нәтижесінде сөйлемді қате тусінуі жиі кездеседі. (Мысалы: Ағашты аралау - сөздің кесу деген мағынасын, көшені аралау - жүру деген мағынамен шатастырады).

Екіншіден, берілетін тапсырманың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлеміз.

Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма бала бір қызығушылығын оятатындай деңгейде бөлу керектігін түсінеміз. Егер бала бір нәрсеге қызықса, онда оның табиғатына тән білсем, білгенімді айтсам деген сөйлеуге деген талпынысты күшейте түседі де, сөйлеуге деген қажеттілік туады.

Логикалық мағынасын бүзбай мәтін қүрастыруды үйрету жолын қарастырамыз. Себебі, мэтінмен жұмыс бір жағынан, сөздің грамматикалық және лексикалық жақтарын талдауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан

баланың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі болып саналады.

Тіл дамыту сабақтарында (3-сынып) мәтінмен жұмыс кезінде мынадай тапсырмаларды пайдаланамыз.

1 -тапсырма.

Қате қурылған мәтінді сөйлемдерді орын-орнына қойып, логикалық жүйелікті сақтап қайта қүрастыру.

Мысалы: Тышқан не айтарын білмейді де, жылды кім көрсе сол жыл басы болсын деп бір қулық ойлап табады. Ерте заманда хайуандар жыл басы болуға таласыпты. Өзі түйенің үстін шығып, өркешіне мініп отырып

26

алыпты. Олардың әрқайсысы адамға тигізетін пайдасын айтып, өздерін жыл басы болуға лайықпын деп дәлелдейді. Сонан соң тышқан жылды бәрінен бүрын көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты.

Бұл жерде балаларға әдейі жеті таныс ертегі беріліп отыр.

Мұның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға болатынын, соңы немен аяқталатынын білетіндіктен, сөйлемдерді орын-орнына қойып, жүйелі түрде айтып беру жеңіл.

2-тапсырма.

Аяқталмаған мэтінді, логикалық ойды бүзбайды жалғастырып айту. Мысалы: қоңырау соғылып, балалар үзіліске шықты. Келесі сабақ математика болатын. Мұғалім үйге қиын тапсырма берген еді. Мұраттан басқа ешкім қалған жоқ. Ол Айдостың отырған партасына барып, сөмкесін ақтара бастады...

Оқиғаны әр бала бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаған дұрыс.

3-тапсырма.

Өз ойынан ертегі ңурастырып айту. Ертегіні қалай бастап, немен аяңтар едің?

- □□□□..?

Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді. Ағаш қүысынан бір алтын қүс шыға келеді. Қүс адамша тіл қатады:

- ппппп.?

Ертегі қүрастырып айту алғашқыда қиындық

келтіретіндей болса, тірек сөздер беруге болады.

(шал мен кемпір, үш тілек, бэз-баяғы қалпына

түсіру).

Негізгі бөлімі жоқ ертегі мөтінін мазмұнына сөйкестендіріп оқиға

Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи да болмашы нәрсеге керісіп, төбелесіп қала береді екен. Бірде үшеуі ауыл шетіндегі орманға жиде теруге барады. Қайтар кезде басқа жолға түсіп кетеді де, ауылдарынан адасып қалады.

• 
  □□□□□.?
  
• 
  □□□□□.?
  

5-тапсырма.

Мазмунын айту. Мөтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі вариат беріледі қайсысы тақырып, қайсысы негізгі ойды білдіреді?)

1. Кішкентай қүмырсқалар.

2 Қүмырсқа илеуін бүзба.

Мысалы: Қүмырсқа - үйымдаса, жабыла жұмыс істейтін жэндік, Қүмырсқалар кішкентай болғанымен өте үйымшыл болып келеді. Орманда жүріп адасып кетсеңіз, қүмырсқаның илеуіне қарап, бағыт-бағдарды анықтап алуға болатын көрінеді. Өйткені құмырсқалар өз илеуін тек солтүстікке қаратып салады екен. Олар өлген шыбын-шіркейді, басқа да зияндарды жеп, қоршаған ортаны тазартып, табиғатңа көп пайда келтіреді. Сондықтан олардың илеуін бүзбаған, баспаған дұрыс. Қайта оларды қорғау сауап болады⁵.

7-тапсырма.

Бірілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.

Мысалы: Хабарландыру.

Менің өте әдемі, ақылды итім жоғалды. Тапқан адам болса, мына телефонға хабарласыңыз. 91-12-17.

(Қалай ойлайсыңдар, иесі жоғалған итті осы хабарландыру

28

арқылы таба ала ма? Бү_л хабарландыруда тағы нені айту керек еді?

Тұқымы, иттің түр-түсі, т.с.с. сипаттау керек)⁶.

3-сыныпта назаң тілінен өткізген мұғалімнің «Мэтін» тақырыбындағы сабағын үсынамыз.

Тақырыбы: Мэтін.

Мақсаты:

1. 
   Оқушылардың көргені бойынша әңгімелесу,
   дұрыс сөз тауып_г орынды қолдану.
   
2. 
   Тапқырлыққа баулу, көргенін түйіндеп айту.
   
3. 
   Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, ата-анаға деген
   сүйіспеншінлігін арттыру.
   

Сынып оқушылары күшімен дайындалған. Анық мәнерлеп айтуына назар аударттым. Көріністі көргеннен кейін:

1. 
   Балалар, бұл кімнің шығармасы?
   
2. 
   Қандай шығарма түріне жатады?
   
3. 
   Құмырсқа қандай?
   

II Тақтаға. «Еңбекқор қүмырсқа» жаз бойы өзіне азық жинады. Жұмсақ, жылы үй түрғызды. Еңбек етуді күмырсқадан үйрену керек сөйлемдерін жазғызамыз.

Еңбекқор сөзіне сұрақ қойып қай сөз табына жататынын

аиырып, ажыратамыз.

Мэтіннің 2 түрі болатынын

1. 
   Сипаттау, теңеу.
   
2. 
   Әңгімелеу⁷.
   

Сөздік жұмыс оқушының тілін байыту жолдарының бірі екені белгілі. Сөздік жұмысы оқушының жаңа сөздер үйренуден бүрын білетін немесе түсінбейтін сөздердің мағынасын анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ сөздік жұмысы сөйлем құрауға материал береді, сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі.

Сондықтан да кез-келген сабақта сөзбен жүргізілетін жұмысты әрқалай түрлендіруге болады. Сөзге қатысты түрлі ойындар, сөзжұмбақтар,

басқатырмалар беріледі. Бұл жұмыстар баланы, бір жағынан, ойлануға жетелесе, екінші жағынан, қызығушылығын оятып, шығармашылық белсенділікке ынталандырады. Осыған орай, сөзбен жүргізілетін бірнеше тапсырмалар үсынып отырмыз.

І.Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңға қарай оқылса да өзгермейтін, 5 әріптен түратын 7 сөз ойлап жазу.

	■■■-.
	K i
	K !	».«'(■*:
	■v J---* :	ШІі
H	и j	на>кш

2. Мьша сөздердің ішінен солдан оңға қарай оқығанда жаңа

30

сөз шығатын сөздерді теріп жазу, Сөз мағынасын ашу.

нағашы іщшық қысым ұршық

3. Екі сөзді сызықпен қосып, бір сөз шығару.

6. «Сөзден сөз» шғару.

кемпір цосац кем nip (түту)

дөң -қырат оц — көрік




ел - халыц

еле -үнды елеу дөцгеле — айналу лек - (лек-легімен)

цос сац

ац

ем (емдеу)

^:: ■ л.

Буын орнын өзгертсек Жүз жылға уақыт не десек Жаңылмайсың жауаптан (ғасыр)

2. Ақ бояуға қанықпын Бағалымсын мамыкдын

(мақта)

(тамақ)

(бата)

4. Баланың бәрі қызығар Ортасында мұзы бар Балдай тэтті тағаммын (балмұздақ) Ортаңғы буын алынса Таяныш боп к^ллармын (балдақ)