Қазақ тіліндегі эмоционалды

149 
 
Бір күні Ақбілектің көңілін сұра
ғалы
 
Ұрқия келді (Ж. Аймауытов).
-
ғалы, 
-
гелі, 
-
қалы, 
-
келі
формалы көсемшелерді А. Байтұрсынұлы 
ниетті көсемше деп атайды: «Ниетті көсемше –
істеуге ниеттеніп 
тұрғанды көрсететін сөз түрі. Мәселен, 
барғалы тұрмын, барғалы тұр 
уа ғайри солай
» [77, 245]. 
Көсемшенің негізгі ерекшеліктерінің бірі оның шақпен байланыс
-
тылығы. Төмендегі сөйлемде айтылып келе жатқан әңгіменің Қарт
-
қожаға әсері, оның эмоциясын бейнелейтін
көзінің бажыраюы, аузы
-
ның ашылуы, аузынан суының ағуы
сияқты тілдік бірліктер арқылы 
беріліп, оның эмоция үстіндегі физиологиялық жағдайынан ақпарат 
беріп отыр. Аталған тілдік бірліктердің барлығына көсемшенің 
-
ып
жұрнағы жалғанғанымен сөйлемнің осы шақтық көрінісі 
тыңдап 
келеді
арқылы білдіріледі де, 
-
ып
формалы тілдік бірліктердің барлығы 
Қартқожаның қалай тыңдап келе жатқандығын, қалай таңданып келе 
жатқандығын бейнелеу қызметін атқарып тұр. 
Айтқан сайын Қартқожаның көзі бажырай
ып, 
аузын
 
аш
ып, 
аузынан суы ағ
ып
 
тыңдап кел
е
ді (Ж. Аймауытов)
.
И. Маманов, Н. Оралбаева анықтамаларында көсемшеге байла
-
нысты айтылатын негізгі сипаттардың бірі жанама, қосымша қимыл. 
Яғни
эмоцияға қатысты көсемшелердің
жанама қимылды білдіруі 
дегеніміз негізгі етістіктегі қимылдың қалай жасалғанын немесе 
жасалатынын суреттеп, бейнесін де бере алады. Мысалы,
Ждақай:
 
–
 
Хансұлу, сен тырп етпе! Әкел маған кетпенді, қасқа Ждақай 
бүгін екі адамның жұмысын істейді. Әп!.. –
 
деп 

жүктеу/скачать 57,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: