Азамат Тілеуберді

- Қазақстандық биік мәдениетке, адамның мәдени-эстетикалық күш- қуатын құрмет тұтуға ынталандыру және оны одан әрі дамыту;

- Мәдени арналардың (сал-серілік) дәстүрлер, халықтық тәжірибе және оның даму қағидалары негізінде білім берудің мазмұны мен құрылымына үстеме толықтырулар енгізу;

- Білім беру үрдісіндегі ұлттық өнерге баулудың жүйесін түзу, оның құрылымын ұсыну;

- Тұлғаларға өнер жайлы білім мен тәрбие беру үрдісінде оқу-әдістемелік және ғылыми қамтамасыз етуді іске асыру.

Қажетті қаржыландыру көздері Бағдарлама Павлодар облысының «Шаңырақ» мәдени орталығында сыннан өтті. Қаржы көзі «Шаңырақ» есебінен бөлінді. Басқа мекемелерде қаржыландыру қосымша есеппен қамтамасыз етілді;

Күтілетін нәтижелер. Бағдарламаны іске асырудың нәтижесінде:

Жеке тұлғаларда өздерінің болмысынан өнерге деген сараптамалық дүниетаным тұрғысында эстетикалық тұшым іздейді. Халықтық мәдени мұраларға ой жүгіртіп, оның жанрлық әртектілігін пайымдап, әсіресе сал-серілік дәстүрдің ізгілікті жан қалайтын құдіретті күшін сұрыптап алуға, жасұрпақты өнер иелеріне соны да қайталанбас құбылыс деп тануларына мүмкіндік туады.

Жас ұрпақ Біржан Қожағұлтегі Тұрлыбайұлының басынан кешірген зұлымдықтың, кесапаттың, тауқыметтің орта туғызған күйзеліс екенін бағдарламаны дәріс, семинар, үйірме, клуб секілді жұмыстың түрлері арқылы айғақты түсінеді. Ондай өрескел, қатыгез, жауыздық іс-әрекеттің өнер кеңістігінде болмауына көзқарас пайда болды. Өнер бізді билеп тұрған Құдіретті күштің туғызған ең сүйікті құбылысы екенін меңгеріп шығады. Біржан Тұрлыбайұлының өлең-жырлары арқылы әр тұлғада мейірімділік, сүйіспеншілік, рақымшылдық секілді қасиеттер дамытылуына мүмкіндік туады.

Кіріспе

«Біржантану» арнаулы курсының бағдарламасы Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты Қазақстан халқына Жолдауына №735 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарына негізделеді. Аталған бағдарлама негізгі өнерге еңбек сіңірген біртуар тұлғалар мен ғұламалардың қоғам туғызған кесапатты арнасынан трагедиялы өмір кешкендерінен мағлұмат беріліп, олардың жанайқайының екі шекті домбырасының безеу қаққан зарлы сазы мен жәбір көрген ызалы жүректің әнмен шер болып сыртқа таралуының мәні айқындалады. Қазақ тағдырлары іспетті қабылданып келді. Міне, өнер иелерінің шығармашылығына педагогика іліміндегі парадигма. Бағдарламада «білім», «тәрбие», «философия», «адам», «әлемді бейнелейтін құбылыс», «ғылыми педагогика» секілді ұғымдарға қазақша түсініктеме беріп, оны бағдарламаны іске асыру үрдісінде толықтай тәжірибеде қолдану басымдық орында болып келеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының әлемдік қоғамдастық нарықтық экономика мемелекеті ретінде танылып отырған сәтінде жергілікті ұлт өкілдері өзінің өнер жайлы мәліметтерінің шектеулі екенін танытып отыр. Оның басты себебі бүгінгі таңға дейін мектеп бағдарламасы мен жоғары оқу иелерінің шығармашылық нысандарының шегін ажырату, оның тәрбие мен білім игеру үрдісіндегі құзіретті қуатының мөлшерін есептей аларлық, сипаттай аларлық материалдардың жоқтың қасы болуында. Сал-серілер жайлы жалпы мағлұмнаманың беріле бермеуі. Сал-серілік құрған қазақ халқының бұлбұлдары мен дүлдүлдерінің өнер өнімдерінің тәрбиеге берер өнегелі тұстарын нақтылап ұсына алмаушылық жас ұрпақтардың тәлімінің тамырынан бүгінгі күнге дейінгі өнер кеңістігін ақиқат шеңберінде көз алдарына елестете алмауы. Адам бойындағы ұшқырлық, ұтқырлық, жетесінің тереңдігі өнерден (өзі өнерге жоқ болса да) күш жия алу педагогикасын меңгеруге ынталы болуы- бүгінгі заман талабы.

«Біржантану» курсының бағдарламасының тетігі – Біржан салдың шығармашылығын дамыту үдерісіндегі амал-тәсілдердің педагогикалық негізі екендігі. Біржан сал өнерінің даму амал-тәсілдері:

1. 
   араласу;
   
2. 
   жаңа ән болса үйрену;
   
3. 
   орындаушылық шеберлігін ұстарту;
   

«Қызы едің Ақтентектің Ажар атың,

Ешкімнен кейін емес салтанатың.

Кез келіп ұшырастық сәті түсіп,

Аман бол жолыққанша перизатым...», - деп жай басталып, қайырмасында құйқылжытып, еркелетіп, дауысын неше саққа жүгіртіп, ойнақшытып орындаған. Сол секілді жарыққа шыққан «Аққұм», «Айтбай», «Ләйлім шырақ», «Асыл-Ақық», «Теміртас», «Ғашық жар», «Керкекіл», «Ақсеркеш», «мәті-Дәурен», «Алтын балдақ», «Тел қоңыр» және т.б. Аталған Біржан Қожағұлтегінің өлеңдерінің бәрі дерлік нотаға түсірілген.

Білім беру ісі – ұстаздың тарапынан мәдени тәжірибелі шығармашылығын оқушыға меңгерту үдерісі. Бұл орайда сал-серілердің қоғамға қатысты ой-тұжырымдары белгіленеді. Сөйтіп, болашақ ұрпаққа эстетикалық талғамын дамыту амалын ұдайы реттеп отыруда мол мүмкіндігі бар. Атап айтқанда мектеп оқушыларының әржақты тәрбиесін бір доминанттық мәреде жинақтаушы этникалық өнер кеңістігінің құндылықтарын саралауда, ал кейде олардың өнерден тұлғалық ерекшеліктерін айқындап беретін көрсеткіштерін байқауға оқушылардың өздерін қатыстыру арқылы, эстетикалық ортаның тәрбиелік әлеуетін мақсаттылықпен пайдалану адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын айқындайды.

Сыныптан тыс уақыта эстетикалық тәрбиеден білім беру - өте кешенді мәселе. Бүгінгі таңда педагогиканы тәуелсіз Қазақстан мәртебесіне лайықтап қайта құруға сәйкес эстетикалық тәрбиенің мазмұнына байланысты күрделі өзгерістер болуда. Кешегі тоталитарлық жүйеде қалыптасып қалған бірсарынды, бір бағытта ұйымдастырылатын тәрбие, «тәрбиелік іс-шараларының» орнына өнерге қызығатын тұлғалық – бағыттылық мақсатқа бағдарланған, жоғары сынып оқушыларын эстетикалық талғамын дамыта алу іскерлігіне ынталандыруын, олардың дербестік бағыттылық негізінде бейімделінуі мен тәрбиені тұтас меңгеруін жаңа түрдегі мектептен тыс уақытта әр оқушының өз таңдауына мүмкіндік туғызу; тұлғаның өзін-өзі дамыта алуына барлық мәдени-эстетикалық құндылықтар және ақпараттар жүйесін пайдалану, оқушылардың өзара еркін қарым-қатынаста болуы, бір-бірімен өнер алмасуы, пікір алысуымен жаңа тәрбиенің мазмұны айқындалады.

Біржан тек салдық өнермен шектелмегені аян. Қазақ халқында ән-күй өнерінің маңызды адамның ойлау-пайымдау қабілетіне оңтайлы әсер ететіндей сипатта дамыған Біржан Қожағұлтегінің салдық өнермен ғана тұйықталмай, ақындық шеберлігінің ерекше екені де белгілі. Айтыс өнерінің педагогикалық ұтысы – екі адамның сөз өнерімен құндылықтарды тілге тиек ету тәсілдерінің көркемдік қуаты мен оның өмірде алатын маңыздылығы, мәнділігі.

Көпшілік қауымға Біржан салдың Сарамен айтысы таныс. Орта жүзде Құнанбайға дат айта білген өткір, поэтикасы мірдің оғындай Шөжемен Біржанның айтысы халық арасына аса кеңінен таралмаған. Шөженің астамшылықпен сөз түзуінің өзі Біржан салды «шикі өкпе бала» деп кемсітуі. Басқа ұлт өкілдерінде бұндай өнер иелеріне тән тәртіп жоқтың қасы. Мұны педагогикада біздер ұлттың нақыш этикасы дейміз. Асқақ та астамшылықтағы Шөже ақын Біржанды былай кемсітеді:

«...Ей, Біржан, маған берші біраз бұдан...

Сасық күзен сияқты шақылдама...

Бұдан кемсітуге Біржан сал былай жауап береді:

Жақынын алыс болар көрмеген соң,

Тойдың сәні келмейді күлмеген соң.

Аталы сөзге арсыз таласады,

Шөжеке, шырқап едім білмеген соң...» - деп үлкенді сыйлай білетінін танытады.

Осы орайда «Біржантану» арнаулы курсында тұлғаларға өнер иелерінің шығармашылығындағы эстетикалық тәлім-тәрбие беру мүмкіндігіне қатысты қолданылатын ұғымдар бар. Мәселен, «адам» деген атақтың анықтамасын білу бағдарламаның ұстанымын айқындай түспек: «Адам дегеніміз – ішкі даму жүйесінің саңылау сезімінің ұясы». Бұл құрылым әр тектес бөліктерден тұрып, оған өзіне тән ерекше даму заңдылығы қосылып, арнаулы тетіктермен жүзеге асады». Іс-әрекет заңдылықтары сол уақытта түсінікті болады, егер біздер бұл құрылымды тұтас алсақ. Аталған анықтаманы бірнеше «адам» жайлы айтылған түсініктемені құрастырудан туған. Сол секілді «білім» туралы: «Білім – адамның рухани сипаты, одан моральдық және рухани құндылықтар қорланып, оның мәдени ортада мәртебесі биіктеп, тәрбие үрдісінде, өзін-өзі тәрбиелеуде басқаға ықпал жасауда адамның қалыптасу процесінде қаланады». Сөйтіп, білім өзінің ортасынан (бұрынғы және бүгінгі) құндылықтарды белгілі бір мәселеге қатысты заңдылықтар мен қағидаларға негіздеу дәрежесінде адам баласының ұмытпастай меңгеруі және оны дамыта алуы.

Мектеп және мектептен тыс уақыттарда білімді өнер иелерінің шығармашылығын талдау сипатында да меңгеріледі. Қабылдаушы тұлға шығармашылықты бұл үдерісте философиялық тұрғыда емес, педагогикалық интерпретациядан өткізу арқылы меңгереді. Оның өзі қабылдаушы тұлғалардың жас ерекшеліктерінің мүмкіндіктеріне сәйкес өрісте құрылып, оны сезімдік-эмоциональді толқыныстың шарты мен құралы сапасында қолданып, қарым-қатынас құндылығын анықтап, табиғат, адам, қоғам және олардың өзара байланысы жайлы білімнің әртектес түрлерін (эстетикалық) меншіктеп, өзін-өзі және қоршаған әлемді түсінеді.

Арнаулы курс әмбебап білім жиынына үлес қосады. Нәтижесінде жалпылық және жан-жақтылықты ұғымдарды меңгеруге жол ашады. Аталған қабілеттіліктерге қол жеткен соң, қабылдаушы білімнің өзін мәдени-эстетикалық өрлеудің жалпы жолы іспетті меңгереді. Оқушы немесе басқа тұлғалар білім мазмұнын мәдени-эстетикалық ұстанымда сатылы рет тәртібімен жоғарыға, яғни қарапайымнан күрделіге, жекеден түрлі бейнелер арқылы және текке дейін, бөліктен бөлік арқылы тұтастыққа қарай өзін бағдарлап, ұдайы өзін дұрыстық жаққа түзулеп отыру іскерлігіне жетіледі.

Мәдени-эстетикалық білім мен тәрбиені дарыту тек сол өнер кеңістігіндегі құбылыстардың оңтайлы ықпалын ескеру арқылы жүзеге асады. Бірінші, жанрлардың сапалық көрсеткіштер мен фактілерін ұсынып, оның рухани құнды тұстарын екшеп, мәнділігін шығаруға жаттықтыру ескеріледі. Ұстаз, оқытушы қабылдаушының болашақ мәдениетті адам ретінде көз алдына елестетпей, алдымен адами қасиеттерін саралау дәрежесінде сипаттауы көзделеді. Қорытынды іс-әрекет: Оқушы немесе басқа тұлғалар - ізгілікті адам санатын құрып, жаны өнер биігінен қуат алатын деңгейге жетіліп, қуат-күшін эстетикалық талғамға бағыттай алатын аяулы қоғам өкілі, елінің мақтаны. Арнаулы курс бағдарламасын меңгерген адам күйгелектік, аяншақтық, ыстық қандылық, салқындық, қызбалық, құмартпалық, ұйытқымалы, сарыуайымшылық секілді адам баласына зиянды мінез-құлықтардың ізгілікті, ұстамды, табанды, сенімді, жалынды, өмірсүйгіштік, шыдамды, бейілді, бағамды, сүйкімді және т.б. гауһар мінез-құлықтарға ауысуына қозғаушы күш болады. Жалпы өнер иелерінің шығармаларын дұрыс қабылдауға үйренген, дағдыланған адамның жанының қуаты мен денесінің қуатын, рухының қуатын ажырата алар деңгейге ұмтылады. Нәтижесінде Ж.Аймауытовтың соқыр сезім мен саңылау сезім жайлы екі түрлі қуат көздерінің мәністерін жете түсінеді. Анықтап айтсақ, «соқыр сезім» ұғымы да адамның ішкі қуат сапасының көрінісі. Білім жия алмаған, өнер кеңістігіне бойлай алмаған адам өзінің шектеулі іс-әрекетін көрсетеді. Ж.Аймауытовша соқыр сезім иелерінің сыртқы нышандық белгілері: көзін қысу (басқа адамдар арасында), ыммен түсінісу (басқа ортада), бірін-бірі шымшылау, таңсыққойлық, қорқыныш, еліктеу, бәсекелесу, құмарлық, паңдық, тентектілік, меншіктеу және т.б. Қандай да болмасын қосымша өткізілетін өнер иелері туралы арнаулы курс тәрбиеленушіге жағымды әсерді туғызып, қайталау құлшынысын оятады. Өз бойындағы жаман әдеттерді қуып, жақсы әдетті табуға құнт етеді. Оның шарасы – табандылық, қажырлылық. Эстетикалық тәлімнің нәтижесі де осы болмақ. Арнаулы курс бағдарламасында сал-серілік дәстүрдің таралу құралы домбыра екені баршаға аян. Ән, күй, терме, айтыс әуендері домбыраның ішегін қағып, пернені басу арқылы әуендер құралып тыңдаушысына әсер етеді. Ондай әуен ғарыш арқылы алынған сазды әлемге жеткізеді. Домбыра сал-серілердің сүйеніші, әруақты жан дүниесінің құбылысын сазды әуезбен жеткізуші. Бұл жөнінде ғалым Жасарал Еңсепов былай дейді: «Домбыра бетін тұтас алып қарайтын болсақ: екі құлаққа екі ішектің екі ұшы байланады, бір түймеге ішектің дәл ортасынан алып оған түймелеп байлайды. Есептеп қарайтын болсақ, екі құлаққа бір түймені қосқанда үш сан шығады, ал оған екі ішекті қоссақ бес сан болады, енді оған кертілген ішектің үстіне орналасқан ішек тұратын тегеурінді қоссақ. Одан жеті сан шығады. Осы «жеті» саннан құралған құрылымдар бірігіп келіп қасиетті үн шығарады».

«Жанбота» әнінің мұраты оның адам тәрбиесіне ықпалы. Жанботаның Біржан салды ауылына шақыруы. Азнабайдың Жанботамен тайталасы, бақталасы. Біржан салға Жанботаның сыйлық беру көлемінен көбейтуге уәде беріп, қолқа салуы. Поштабай Жанбота үйіне келіп, Біржан салға Азнабайдың тапсырмасын айтуы. Әншінің оған қозғалмауы. Поштабайдың айтқанын Біржанның естімей, тағы бір әнді бастап кетуі. Біржанның олжа іздемеуі. Аңдаусызды Біржанды Поштабайдың қамшысымен бір-екі тартып қалуы. Отырғандардың Біржанның домбырасын тартып алғысы келген Поштабайдың қолын босатып жіберуі. «Әлі де көрсетемін» деген Поштабайдың ызбарлы пішіні.

Аталған ситуация, көрініс «Жанбота» әнінің тууына себеп-салдарлық қызмет атқаруы.

1- тәжірибелік сабақ.

«Жанбота» әнінің эстетикалық сезімге әсері. Адам бойындағы құбылыстың өнер кеңістігіндегі көрінісі. Адамгершілік пен ізгілікті жан сипатындағы тұлғаларға өнердің ықпалы. «Жанбота» әнін тыңдау.

«Біржан мен Сара» айтысының әлеуметтік мәні. Біржан мен Сараның айтысы. Айтыстың өзегі – Жексенқұлға Сараны атастыруы.

Біржанның Сараны тұқыртуы. Сараның өз басындағы қайғылы кезеңді мойындауы. Х.Жұмалиев пен М.Төлебаевтардың «Біржан-Сара» операсында екі асылды тек көрсетуі. Біржан мен Сараның айтысы бір адам шығарған деуіне екеуінің әндерінің бір сарынды болуы. Біржанның Ешкіөлмеске келу сапары. Ақынның Жетісу өңіріне өлеңдерін таратып кетуі. Бұрын да Балуан Шолақ, Ақан сері, Құлтума, Естай, Мәди, Жаяу Мұса және басқа арқаның әншілерінің әндерінің Оңтүстік аймаққа кеңінен айтылып жүруі.
1- семинар.

Оқушылар «Біржан – Сара» айтысын талдап, осыған орай өздерінің түйген ой-тұжырымдарын ортаға салып, ең негізгісін ұсынады. Аталған айтыстың оқушылар тәрбиесіне ықпалы.

2 оқушының айтысуы. Өнер деңгейінде біреуін Біржан сал, екіншісін Сара болуы эстетикалық талғамға рухани нәр.

«Аққұм» өлеңінің шығу тарихы, оның эстетикалық тұрғыдағы алатын орны. Біржан салдың Іңкәр атты қызға арнап шығарғаны жайлы мәліметтің маңызы. Біржан салдың көптеген өлеңдерінің атаулары алғашқы сөзден басталып кету дәстүрі. Аталған дәстүрдің ықпалынан «Аққұм» деген атауға ие болуы.

Біржан салдың жас, албырт кезіндегі шыққан өлеңі екенін өлеңінің әуезі арқылы аңғару. Әннің айтылу сазы, көлемі. Тұңғиық терең ойды әнмен өрнектей алу шеберлігі.

«Ақтентек» әнінің шығу тегі. Ажар деген қызға арналған әннің әкесінің атымен шығу тарихы. «Жолаяғым» деп арналған бұл өлеңнің этнопедагогикадан алатын орны. Көңілді күйдің, мажорлы кейіптің куәсі іспетті ән әуезінің құдіреті.

Әннің дыбыс әшекейі. Еркін шығар дауысқа әннің бейімділігі. Әннің өзіндік құрылысы, формасы, даму кезеңдері. Әннің қазақ қызына тән сыпайылық, жіңішке де сәнді сезім, құрбылық қалжың.

«Айтбай» әнінің дәстүрге қатыстылығы. Айтбайдың қыз бала екендігі. Атаудың этнопедагогикамен байланыстылығы. Қазақ халқында қыздардан кейін ұл тумаса, ырымдап, ұлдың атын қоюы. Бұл өлеңнің экзотикалық анықтап айтсақ, кешкі құрым ат үстінде желіп келе жатып жайма шуақ көңілмен ән айту сипаты. «Айтбай» әннің кесекті шығарма екендігі.

Әннің шалқыған кең тыныстылығы. Өлшеулі тар жерге сыймайтындығы. Куплеттік әннен асып кететін тұстары. «Айтбай» өлеңіне ән шығару үдерісіндегі оқиғалар.

«Ләйлім-шырақ» әнінің ерекшелігі, оның қазақ өміріндегі дәстүрді қамту қарымы. Біржан салдың Көлбай, Жанбай дегендердің ауылына келуі. Олардың Біржанмен жас жағынан шамаластығы. Көлбай, Жанбай Біржанды танымағандықтан немесе мән бермегендіктен келе жатқанына зер салмай үйлеріне кіріп кетеді. Оған қыр көрсеткісі келген әншінің бір қораштау үйге атын тіреуі. Әншіні таныған үй иесінің Біржанға бәйек болуы, ауыл адамдарының әнді естіп, тамашалауы. Көлбай мен Жанбайдың ән тыңдауға келмеуі. Қарындасы Ләйлімді де, әйелдерін де жібермеуі.

Әннің жанрлық ерекшелігі. Шідерін алмағанына көзі жетіп тұрса да Біржан салдың Ләйлімге қолқа салуы. Өлеңдегі ұлттық нақыш. Әннің шығуына қатысты Көлбай, Жанбайдың өзгеруі. Жүрген жерде абыройымызды жаяр деген (қазаққа тән намысшылдық) оймен Біржан салды қонақ етіп, сый көрсетуі. Әндегі еркелі дыбыстардың «оюлап» әкелмей, сыпайы леп танытуы. Бейбіт кейіпке көшіп, «аяғы» қайырлы кездесу. Болғанын әннің әуенінен тани алуы. Әндегі жоғары регистрлі қажырдың басымдығы.

Біржан салдың Абай ауылына бару сапарының маңызы.

«Асыл-Ақық», «Теміртас» өлеңдерінің шығу тарихы, замана қатыгездігі. Біржан салдың мүшкіл халі. Қолын арқанмен байлауы. Ауру деген лақап таңылса да, салдың дауысының күмістей таза болуы. Біржан салдың өлеңмен мұңын шағуы. Бұрынғы жақсы күндерін еске алуы. Қасына жолатпай қойған балаларына Асыл, Ақық, Теміртасқа қарап айтқан зар әні. Ақынның балаларына жалынуы.

Балаларының әкесін ауру, жынды деген көпшілік қауымға қарсы шыға алмауы, жанына жолай алмауы. Біржан салдың қайғылы халі, ішкі зарын бүкіл Атығай, Қарауыл ішіндегі достарын есіне түсіріп өлімнің жақындап қалғанын сезгендей ішкі улы шерін әнімен айтуы. Теміртасқа қарап, соңғы демінің жақындап қалған кезі болса да, домбырасын тартып, қолы байлаулы, көзімен ғана ым жасауы. Баласына бақытты өмір тілеуі (ұлттық нақыш). Үш жыл байлаулы жатқан Біржанның арқан кескен жерінің гангрена болуы, қазақ ішіндегі сол уақыт пен кеңістіктегі өнер дүлдүлінің құнын білмеуі, елдің рухани нәрден аластауы, сұр өмірдің сұрқай тіршілігі. Нар тұлғалы, нағыз салдың өмірмен қоштасуы.

Біржан – қазақтың халықтық музыка алыбы. Біржан салдың нотаға түскен өлеңдерінің тәжірибелік мәні. Біржан салдың Омбыда болуы. Шорманның Мұстафасы отырған жеріне кіріп келуі. Мұсаның Біржан әнінің асқақ екенін мойындауы. Балқожа тілмаштың сыйы. Композитор Зиновий Компанеец өзінің «Қазақ рапсодиясы» атты халық оркестріне арнап жазған шығармасында Біржанның «Жамбас сипар» әнін негізге алуы. Е.Брусиловскийдің операларында Біржан әндерін нотаға түсіріп, кеңінен пайдалануы. Біржан әндерінің капеллелық (сүйемелдеу жүреді деген мәнде) хорларда, оркестрлік нөмірлерде көптеп енуі. Біржан салдың өлеңдеріне өлмес ескерткіш жасаған қазақтың талантты композиторлары Мұқан Төлебаевтың рөлі. М.Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсының маңызы. Либреттосын жазған академик Қажым Жұмалиевтың қазақ халқының басқа түскен қаралы күндерін бір Біржан салдың болмысымен шебер сипаттай алуы.

Қорыта келгенде, «Біржантану» арнаулы курсы оқушылардың сал-серілік өнер арқылы эстетикалық тұшым алуына мүмкіндік береді. Мұнымен бірге сол кездегі қазақ халқының сән-салтанатты өмірінен рухани құндылықтар жиюына, мәдениетінің артуына жағдай жасалады.
2.3 Жоғары сынып оқушыларына сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие берудіңтәжірибедегі қолданымы
Сал-серілік дәстүр арқылы этномәдени тәрбие беруде сыныптан тыс өткізілетін жұмыстар оқушылардың мемлекеттік стандарт шегіндегі біліктілігін арттыруға көмегін тигізетіні бірнеше рет айтылып өтті. Бұл бағытта оқушылардың инсценировкаға қатысуы сол нысанның түпнұсқасымен танылуына, оның мәні мен мағынасын пайымдауына бірден-бір жол болып есептеледі. Біздер даяр инсценировка жоқ болғандықтан, «Ақан сері өнерінің қоғамда алатын орны» атты сахнаға лайықты қойылымның мәтіні сұрыпталды.

М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы Біржанның Абай еліне келіп, жастармен салдық құру сәті көркем сөз құдіретімен суреттеледі. Бұл көрініс оқушылардың эпопея үзіндісін қайта естеріне алуына және ондағы қазақ халық педагогикасындағы салдық дәстүрдің этномәдени болмысын, табиғатын нұсқалы тұрғыда түйсінуіне, көз алдарына елестетуіне мүмкіндік береді (қараңыз қосымша Б). Сал-серілік дәстүр өнердің екі түрлі екенін оқушылар аталған қойылым мен эпопея мәтінмен ажыратуға жол ашылады. Эпопея мәтініндегі салдық құруды оқушылардың аңғаруы үшін іздендіретін төмендегідей эвристикалық (поиск) сұрақтар құрылды:

2. Бүкіл ауылды осыншама дүрліктірген қандай құбылыс?

3. Ән-думанға елдің құмарлығын қандай жағдайлар арқылы дәлелдей аласыз?

4. Сал-серілерге ауыл қандай қошемет, құрмет көрсетеді?

5. М.Әуезов Біржан Қожағұлұлын тек «сал» дей ме?

6. Біржан салдың киім киісі қандай дәрежеде болып келеді?

7. Абай Біржанға қандай ілтипат көрсетеді?

8. Сал-серілік өнерді М.Әуезовше сипаттау бүгінгі зерделеумен үндесе ме?

9. Өнердің ізгілік нұрын себетін жерді М.Әуезов қалай бейнелеген?

10. Сал-серілік өнерді сипаттау барысындағы М.Әуезовтің ұлттық нақышты өрнектеуі қандай дәрежеде берілген?

11. Біржан салдың өнерін Абай қалай бағалайды?

12. Елге сал-серілердің қуаныш әкелер сәтін Абайдың бағасымен М.Әуезов қалай суреттеген?

13. Өнер өлшемінің қазақ сахарасында болуының себебі неде?

14. Эпопеядағы «саналы көңілдің бір шемені еді» дегенді қалай түсінесіз?

15. Біржан сал Абай елінде неге екі айдай болды?

16. Біржан салдың «Жанбота» өлеңіне қатысты Абайдың жұбату сөзінен нені аңғарасыз?

17. Біржан салдың ауыл адамдарына өнер нұрын себуін қандай көріністен байқайсыз?

18. Әмірдің Біржан салдан «Жиырма бес» өлеңін үйренгенін М.Әуезов қалай суреттеген?

19. Адам жанына орай шыққан өлеңдерге Біржан салдың да қатысы барлығын М.Әуезов қандай құбылыспен келтірген?

20. Жас қыздар мен әйелдердің Біржан салдан мағыналы баға алғандағы ішкі сүйіспеншіліктің қуат берерлік қарымын қалай сипаттар едіңіз?

21. «Сыпайы сыйластық ажарлары, өнерлі жастар мәжілісі реңдене түскендей» - деген сөз тіркесінен сал-серілік өнердің тәлімдік қуатын қалай бағалайсыз?

22. Біржан салдың өнерінен білім жиған Әмірдің, Үмітейдің, Сүгірдің, Керімбала мен Әлімқожаның қонағы болуының себебі неде?

23. Аталған жастардың ішінде Біржан салдың қандай өлеңдерін орындайды?

Аталған зерттеу сұрақтарына жауап хрестоматия сапасында қосымша №Б ұсынылды.

Сахнада Ақан серінің портреті, Ақан серінің «Сырымбет» әні күйтабақтан беріліп тұрады.

«Ақан сері - заманның сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі» (Мәшһүр Жүсіп Көпеев)

2-жүргізуші:

Ақан сері – халықтық сал-серілік салтының озығын ұстанып, оны өзінің бөлек болмысымен шырқау биікке көтеріп, тұтас бір заманның көркем бейнесіне айналдырған асқақ тұлға.

1-жүргізуші:

Даласы мен тауларын, көк орманын, көлдерінен әуелеген әнмен тербетіп, қауымның жүрегіне, жабықтан түскен жарықтай құйылып, қазақтың аруларының атын атап өлеңге қосып, мерт болған құсы мен Құлагер атына әлемде кездеспейтін ән шығарып, өзіне-өзі мәңгі тозбас, ескерткіш соққан ұлы ақын, әнші.

2-бастаушы:

Ақан сері – ғашығына созған қолы жетпеген, алғаны мен аяулыларынан қайта-қайта айрылып, қайғырса да, аласармай қайғырған, рухы күшті, жаралы жаны жұмбаққа толы қайсар жүрек.

1-бастаушы:

Сол – Ақан, жүрген жері сайран Ақан,

Жүрегін махаббатқа жайған Ақан.

Өзі жылап өтсе де, қалың елін

әнімен әлдилеген қайран Ақан!

2-бастаушы:

Кісі емес Ақан төрде билік айтқан,

Ұры емес ауыл торып, ел шулатқан.

Нәпсісін дүниенің бойға жаққан.

1-бастаушы:

Ол емес және өзінің малын баққан,

Жалшы емес және байдың отын жаққан.

Кісіні ит етінен жек көретін

Дау қуып, арыз айтып, биге жаққан.

2-бастаушы:

Төренің қасындағы қасына ерген

Өзін ел құрмет қылған көрген жерден.

Жерлерді тоқты сойған тұлпар қылып,

Сал сүрей, саңлақ мініп, сұлу сүйген.

1-бастаушы:

Жүйрік ат, сонар соят, қыз-қырқынмен,

Өмірді өткізген жан өз ырқымен.

Өмірдің ащы емес, тұщысын да

Қызықтап жігіт ойын, қыз күлкімен.

2-бастаушы:

Саңлақ ед шыққан мыңнан, озған жүзден

Көп сұлу көзін сүзген күнді өткізген.

Қызықтың айдынында құлаш ұрып,

Армансыз қаздай қалқып, қудай жүзген.

1-бастаушы:

Рухани қазынамызды байыта түскен дарынды дала перзенттерінің арасында Ақан серінің аты айрықша ардақтала аталады. Ақан серінің өнері ерек, өмірі бөлек. Өнері дейтініміз «Сырымбеттің сұлу сазы», «Мақпалдың ерке назы, «Құлагердің» қайғы зары, «Маңмаңгердің» маңғаз сәні, «Үш тоты құстың» сиқыр үні, «Балқадишаның» мөлдір мұңы, «Алтыбасардың аспанға шапшыған шері, «Қараторғайдың» сай-сүйекті сырқыратар сырлы әні кімді толқытпаған, кімді тебірентпеген?!

Музыка: Назарларыңызға «Балқадиша әнін ұсынамыз ән тарихына тоқталады. (Көкшетаулық Баймұрат Азнабаевтың естелігінен).

Қызы едің Ыбыекеңнің, Балқадиша,

Бұралған белің нәзік тал Қадиша,

Жиылған осы тойға қалың қыздың

Ішінде қара басың – хан Қадиша.

Қызы едің Ыбырайдың, Балқадиша,

Боларсың біздің сөзге зар, Қадиша.

Бұлаңдап асау тайдай жүрген басың,

Боласың қандай жанға жар, Қадиша?

Қызы едің Ыбырайдың, Балқадиша,

Өзенді өрлей біткен тал, Қадиша.

Бір түгіл екі жеңгең келіп отыр,

Рұхсат бізден сізге бар, Қадиша.

(«Ауыл кеші көңілді» Алматы, 1989 жыл)

Сахнаға қыз-жігіттер шығады.

Айтбаев Жанат «Жамал қыз» деген әнді орындап келе жатады. (Саңқылдаған, ойын-тойға жиналғандар).

Әйгерім: - Ал, құрбылар, түгелдей екенбіз, енді бос отырмай, ойын-сауық құра отырайық, Ақанның қыздар мен жігіттерге арнап шығарған бір өлеңі бар еді ғой, соны еске алсақ қайтеді?! «Жігіттер сипаты».

(Қыздар сахнада жігіттерге айтады)

әсем: «Айтамын замандасқа біраз кеңес».

Айтайын замандасқа біраз кеңес,

Жігіттік талап еткен жаман да емес.

Өнермен талпынам деп орға түссе,

Өкініп өз ісіне қайғы жемес.

Атағы артта қалған кей сабаздың

Өлсе де оның сөзі өлмек емес.

Жұлдызы ер жігіттің оңынан шығып,

Бақ қонса ғажап емес ертелі-кеш.

Білгенде оралыңда ойнақтап қал,

Келмейді қайта айланып бұл жиырма бес.

Жастақта әр тараптың басын шалсаң,

Қармақты тәуекел деп суға салсаң,

Еңбегің еңбектенген кетпес зая,

Міндетке бір жетерсің ойыңа алсаң.

Жігіт бар он үш түрлі біз білетін,

Соларды баяндайық құлақ салсаң.

Бірінші жігіт туралы /Нұргүл/

Әуелі абзалында жігіт басы,

Биік боп тұрар оның дәрежесі.

Бәйгеден күнде келген ол бір саңлақ,

Жабының тең келмейді жүз бағасы.

Ілмейтін көлден таңдап қудан басқа

Алынған ақ тұйғынның томағасы.

Бір мінез әрі дана, дарқан лебіз,

Айнымас темір қазық уәдесі.

Қолға алса күллі жанды раушан еткен.

Дүниенің мысалы абзал гауһар тасы.

Екінші жігіт туралы /Қамал/

Екінші бір жігіт бар баулы құстай,

Бауынан босанбайды жазы, қыстай.

Ерігіп құсқа салсаң ілмей түспес,

Босатар тегеуріні мықтап қыспай.

Зауыттан жаңа шыққан екі жүзді

Алмастай, майысатын емес мыстай.

О дағы қаз ілінгендей бір қаршыға,

Жіберсе бабын тауып көлге нұсқай.

Үшінші жігіт туралы /Айжан/

Үшінші бір жігіт бар толық торы,

Ойлайды кез келмесе деп дұшпан орны.

Ауызбен «нағыз асыл жігітпін» деп,

Кеудесін көтеретін таудай зоры.

Құлашын жас кезінде сермей алмас,

Тең тұрар таразыда оң мен солы.

Қырандай бау аспаған көлбелеңдеп,

Көмескі із түспеген жүрген жолы.

Білемін бір жігіттің білсе-дағы,

Не керек зайығы кеткен білген молы.

Төртінші жігіт туралы /Алтынгүл/

Төртінші бір жігіт бар мінезі ауыр,

Асылзат ажар берген, өңі тәуір,

Жетсе де неше атырапқа атақ-даңқы,

Қажымас қара етті аттай берік ауыр.

Алмай ма аманатын қолын созса,

Желдетіп соқса-дағы дауы,

Топ көрсе бәйге атындай шабатұғын,

Тұрады жалы барға өкпе бауыр.

Бесінші жігіт туралы /Айгүл/

Бесінші бір жігіт бар терең ойлы,

Сыр ашып еш адамға бермес бойды.

Өнерін жақсы-жаман іште сақтап,

Шығарып майда тілмен паруат қойды.

Адамға жүйрік ақыл бере тастап,

Талайдың қабыл-ғапыл сырын жойды.

Түсіріп ақ көңілді қайласына

Ішінен білдірместен бітеу сойды.

Ол жігіт түлкіге ұқсас айлакер-ді,

Із тастап бірдей жортты қыр мен ойды.

Алтыншы жігіт туралы /Перизат/

Алтыншы бір жігіт бар қарқылдаған,

Арсызды ілтифат қып алқымдаған.

Ақ жарқын, ашық ықылас ол бір шахуаз,

Ақ көңіл, ашық мінез аңқылдаған.

Ажалсыз маған тағдыр келмейді деп,

Қарысып дұшпанынан тартынбаған.

Жетінші жігіт туралы /әлия/

Жетінші бір жігіт бар желдей есер,

Байлаусыз әр сөзінің артын кесер.

Бір көрген жат адамға сыр алдырып,

Сырының іштен жанған бәрін шешер.

Баянсыз ұшпа бұлт секілденіп,

Дүниеден бей опасыз күні кешер.

Сегізінші жігіт туралы /Майгүл/

Сегізінші бір жігіт бар сегіз қырлы,

Нық сөзді, раушан көңіл, жалғыз сырлы.

Сөзінен тартқан сымдай теріс шықпай,

Сау басын шатыстырмас іске кірлі.

Құлжырап ақ бүркіттей төңкеріліп,

Сөйлейді әр мәжіліске әрбір түрлі.

Жігіттің оңды –солды құлқын танып,

Әркімнің өзіне сай табар тілді.

Тоғызыншы жігіт туралы /Гауһартас/

Тоғызыншы бір жігіт бар қоңыр бөрік,

Жел шықпай қозғалмайды белгі беріп.

Тасандап шана тартқан өгіздей боп,

Шығармас сырын сыртқа сондай берік.

Кісіден ала алып, өзі бермей,

Қайла мен ақылына болған серік.

Қызбайтын топты көрсе қалың тері,

Базарда бағасы бар қырық теңгелік.

Оныншы жігіт туралы /Самал/

Оныншы бір жігіт бар қатын жанды,

Киеді қатынынан артылғанды.

Аяғын қия жерге бір баспайды,

Алдынан құрулы арқан тартылған-ды.

Біріне-бірі сондай машықтасып,

Қызықпен таңды сондай атырған-ды.

Бұл жігіт әйелімен бірге қисап,

әйелге жақын келіп ғапылданды.

әйелдің қолтығына кіріп алып,

Не айтса бәрін соның мақұлдады.

Он бірінші жігіт туралы /Қатира/

Бір жігіт он бірінші өсек айтар,

Ауызбен көп адамды ол байытар.

Кішкене торсығына сөз құйып ап,

Апарып әр ауылға барып шайқар.

Жамандап бірді-бірге құйылыстырып,

Қуанып ат алғандай үйге қайтар.

Дұрыс сөз ақылынан шықпаса да,

Қынадан жаман сөздің түбін байқар.

Он екінші жігіт туралы /Салтанат/

Бір жігіт он екінші кербез – салды,

Бойына амандықты жиып алды.

Өзіне өз жұмысы мақұл болып,

Көзіне кеңес айтар ілмес жанды.

Кісіге бойын беріп жақын келмес,

Семірген мәстек аттай майлы –жалды,

Сіресіп, сықырлаған тәкаппар боп,

Ойланып өзгелерден білмес халды.

Майданда кейбір жігіт жалғыз тұрар,

Ойға алмай санамастан дүние малды.

Он үшінші жігіт туралы /Жазира/

Жігіттің тағы бірі түссін еске,

Семірген ол бір саз қара күшке.

Базары жігіттіктің ойында жоқ,

Ойланып білмек түгіл, кірмес түске.

Аманбек:

Қыз сипаты туралы /Аманбек/

Бірінші, бір қыз келер ақша маңдай,

Жамағат үлкен-кіші мақтағандай.

Анадан туғаннан-ақ болып дана,

әлінше жақсыларды жақтағандай.

Құрбысын жауға бермес ол шаһыбаз,

Жолдасын сары алтындай сақтағандай.

Жүреді теңін тауып – ойнап-күліп,

Сыны жоқ жұмысының ақсағандай.

Қыз сипаты туралы /Мерхат/

Екінші бір қыз келер тілі жорға,

Ұқсаған жұмақтағы бейне хорға.

Ажары, ақша беті сағымданып,

Жарасар құлағына алтын сырға.

Қыз сипаты туралы /Серік/

Үшінші бір қыз келер қара шашты,

Күлім көз оймақ ауыз, қиғаш қасты.

Шомылған айдын көлдің аққуындай,

Отырар ағажан деп кәрі-жасты.

Қыз сипаты туралы /Нұржан/

Төртінші бір қыз келер қара торы,

Бұлғақтар шекесіне таққан шоғы.

Өз ісін өзі білмей жұртқа күлер,

Білініп жүрсе –дағы нәзік жолы.

Қыз сипаты туралы /Ардақ/

Бесінші бір қыз келер сұрша жайдақ,

Отырар тәуекелге белін байлап.

Көңілі жас- кәріні бірдей көріп,

Нәпсіні семіртеді майдай шайнап.

Қыз сипаты туралы /Бақытжан/

Алтыншы бір қыз келер толық сары,

Бойына тең келмейді жанның бәрі.

Лайықты өзіне тең таппаған соң,

Кетпейді көкіректен қайғы-зары.

Қыз сипаты туралы /Айбек/

Жетінші бір қыз келер алым-салым,

Болғанда мойны қысқа, шашы қалың.

әрқашан осындайға кез келеді,

Қашаннан арылмаған соры қалың.

«Сүйген қалқа» ән.

/Домбыраға қосылып Жанат орындайды./

Қалқатай, «кари глаз» екі көзің,

«Никогда не забуду» айтқан сөзің.

«Третий, второйлар» толып жатыр,

Ойласам «как родился» сенің өзің?

Қалқаның бес мың теңге бір басында,

«Восемсот три тысяч» сырғасында.

Ақ мерурет, асылзада бекзат қалқам,

Мен сенің жараймын ғой жолдасыңа.

Серінің қолқасы бар бір басында,

Күн сәулең елес беріп тұр қасымда.

Өмірің өткіншідей өте шығар,

Қызықты көре алмасаң дер жасыңда.

Кім келіп өмір гүлі сынбасына,

Саяда тұрса-дағы шың басында.

Армансыз жас шағыңда өткізіп қал,

Мен кепіл өмір өтпей тұрмасына.

/Музыка. Ақан серінің «Қараторғай» әні айтылып жатады./

1 - бастаушы:

- Ақан сері - ойын-сауықтың, той-думанның гүлі әрі шешен, әрі тапқыр, әрі кесіп айтатын турашыл болған. Халықтың жуан ортасында қаздай қалқып, қасына жыршы ақындарын, әншілерін, күйшілерін, ойыншыларын, домбырашыларын, палуандарын ертіп, топ құрып жүрген. Әншілік, орындаушылық, сазгерлік өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі. Әндері – қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына еніп, бүкіл халқымыздың өлмес-өшпес мұрасына айналған туындылар. Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Естай, Иманжүсіп, Құлтума сынды атақты сал-серімен жақын қарым-қатынаста болған.

/әншілер тобы, сал-серілермен әндетіп келе жатады/.

Әйгерім:

- Сарыарқаның сал-серілері, сұлу Ертістің ән еркелері! Қош келіпсіздер, даланы әнге бөлей келе жатқан түрлеріңіз бар, төрлетіңіздер. Думан дүкенін дүмбірлетейік.

«Торыны таң аттырып мінген қандай»

/Дәулет орындайды, домбырамен/

Торыны таң асырып мінген қандай,

Үкілеп, әсемдетіп жүрген қандай.

Тұсынан қызды ауылдың ән шырқатып,

Сыбанып ақ білекті түрген қандай.

Күнінде уағда еткен қалқажанның

Жетуге ынтызар боп жүрген қандай.

Ауылы қыз қалқаның қайда екен деп,

Жүгіртіп сайлау дермен келген қандай.

Атыңды бір тасаға байлап тастап,

Тұсына ақ боз үйдің төнген қандай.

Сөз салып қалқажанға жеңгесінен,

Құрбыңмен сыпайы ойнап, күлген қандай.

Ишарат әзілімен сөз қатысып,

Қыз сырын жеңгесінен білген қандай.

Алаңдай алабұртып тұрғаныңда,

Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай.

Құрбыжан ебін тауып келдің бе деп,

Ақсиып күрек тісің, күлген қандай!

Қалқажан күле қарап, жүр дегенде,

Ақ үйге есік ашып енген қандай!

Сол жерде айтылмаған сыр қалмайды,

Кілт ашып ақ сандықты атқарғандай.

Ойынның қызығымен білмей қалып,

Машырықтан таң сарғайып атқан қандай.

Сол кезде көңіліңе түссе қорқу,

Мысықтан тышқан қорқып сақтанғандай.

Ақырын үйден шығып таң алдында,

Манағы сайдағы атты тапқан қандай.

Шылбырын сол торының қызға беріп,

Шақшаны қағып-қағып атқан қандай.

«Маңмаңгер»

(Амангелді орындайды, домбырамен)

Маңмаңгер, кекілің келте, жалың майда,

Байлаған сені сылап қалқатай да.

Жүресің желмаядай жануарым,

Көрейін қызығыңды осындайда.

Қайырмасы:

Ахау, туған елім,

Балаң едім.

Өзіңе осынау әнді

сала келдім.

Маңмаңгер, ән қосайын жүрісіңе,

Дер екен қалқа қалай келісіме.

Сыдыртып маңмаңгермен келе жатып,

Осынау ән күйдіріп түсті есіме.

Қайырмасы.

Маңмаңгер, кекілің келте, жалың майда,

Бал татыр қант қосса қағаз шайға.

Кісіден анау-мынау жалтару жоқ,

Ақ көйлек, дүрия бешпент сәулем қайда.

Сахнада қайғылы музыка ойнайды. Сапар «Құлагер» поэмасынан үзінді оқиды. Жанат Айтбаев «Құлагер» әнін орындайды.

1-бастаушы:

- Ақан серінің тағдыры – бір жағынан, сұлу өмір иесі сықылды, екінші жағынан, өксік -өкініші, зар-наласы, мұң –шері шаш етектен аянышты өмір.

Ақан қазақ қоғамының жай-күйіне де барлау жасайды, болашағын болжайды. Қазақ жерін қайғы бұлты торлайды, келімсектер қорлайды. Көшпелі ерлер мұңайып жұқарып, ұр да жық есерлер арам шөптей қаптап, ел мен жерді тоздырады. Қазақ баласы көк майсалы жайлауынан, құйқалы, шүйгінді қоныстарынан, сулы, нулы, орманды жерлерінен айрылады. Мұны ақынның ұшқыр ойы, сезімтал жүрегі өткір де терең түсінеді. Отарлық езгіге қарсылық көрсетіп, қарғыс оғын жаудырады.

«Бара-бар крестьянға тең болмадық»

(Аманбек жатқа оқиды)

Бара-бар крестьянға тең болмадық,

Тартылып қай жараға ем болмадық?!

Малымыз, жерімізден пайда тиіп,

Қалайша патшамызға дем болмады?!

Сексен бес жыл болыпты поддандыққа, («бодандық» сөзінің шығу тегі)

Қайырсыз патшамызға ел болмадық.

Құр мен қоян секілді алуға оңай,

Қай жұртқа аңқаулықпен жем болмадық?

Қазақ малы азайса, халқың азар,

Қалайша бай көпестер дүкен жазар?

Патшалық дүкендердің бәрі көмір,

Сөзімнің дәлеліне салсаң назар.

Қазақ малы кемісе, бәрі кемір

Үрбіт, Мәскеу, Мәкәрші – күллі базар.

Сиыр, қой, жылқы қылы, май терісі

Фабрикте асыл пұлды жүннен тозар.

Шолақ мәстек, қубөшке крестьян,

Қазақтың байлығына бермес ажар.

Сендер үшін қазақ малы азайды деп,

Фабриктер крестьянның шашын күзер.

Зираттың тақтайларын ұрлап алып,

Айуанша қараңғыда қазып мазар.

Үстіне егін шықса, қырқып алып,

Аузына не түскенін итше қажар.

«Біз солдат патшаға бердік»дейді,

Омырауға салады өңкей ажар.

Қай жауды әскер беріп мұқатыпты?

Соғыста солдаттары жүреді азар.

Күллі халық кәсібі қазақпенен,

Қисап неге қылмайды думаншылар?

Пайдасы крестьяннан кейін бе екен?

Қазақтың қайран малы көлге жүзер.

Әскерге де ат керек, атаман керек,

Данышпандар қисапты қалса сезер.

Жер ауып, баққан малын алдыңызда,

Қазақтан бұл уақытта болдың безер.

Дариға, дертті заман келгеннен соң,

Қаламға жан қалмады тізгін берер.

Қор болып крестьянның табанында,

Қалайша күн көрерміз, дәурен кешіп.

Темір айыр, ақ балта қолдарында,

Тілге келмей ұрады өңмеңдетіп,

Қоныс жоқ жан-жағынан тарылмаған,

Патша отыр жұтамын деп бір абжылан.

Қазаққа айдап салды шенеунігін,

Соқамен қазақ жерін жырымдаған.

/Музыка. «Көкшетау» әні күйтаспадан беріліп жатады.

Заманға қарап.

/Нұржан жатқа оқиды/.

Болғанда мұндай күнде заманымыз,

Жай жатып сахарада қамаламыз.

Болыс, би етпен шайға мәз болуда,

Қайткен де тура жолды таба аламыз?

Үйренген халықпыз ғой шегіншекке,

Кәсіпсіз сахарада еріншекке.

Байлар жүр малша күйсеп, малын айдап,

Ұйқымен өмірі өтіп тектен текке.

Жай жату – тек бүгінгі жанның қамы,

Қаперсіз шөп жейтұғын малдың қамы.

Өзді -өзі талап жеген әлі жетсе,

Хайуан сахарада аңның қамы.

Бастаушы:

Ақан сері – қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихындағы қайталанбас ерекше дарынды тұлға. Оның өлеңдерінің басты ерекшеліктері мен сипаты болашақ ұрпақтың рухани байлығы болып саналатындығында.

«Адамның біліміне ақыл серік»

(Серік жатқа оқиды)

Жігіттер, өнер үйрен заманыңда,

Денсаулық әлің келген аманыңда.

Жайылып сахарада жатамыз деп,

Мінекей, қалдық дұшпан табанында.

Жігіттің шешендігін дауда сына

Мақтаған қыран құсты ауда сына.

Қарын тоқта әркім-ақ үйде батыр,

Жігітті батырсынған жауда сына.

Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді,

Жаманның үлгі болар сөзі қалмайды.

1-бастаушы:

ән еркесі, жыр серкесі, сері Ақаннан қалған тағылым-тәрбиесі, үлгі өнегесі мол, пәлсапалық мәні терең, мағыналы ғибрат, ділмәр сөздер қаншама! Мысалы:

Дүние бір сырғанақ сайқал екен,

Күн түскен күзгі шөптің мысалындай немесе

Ақыл – шам, керек оған май мен білте,

Сасарсың кеш боп қалса, егер ерте.

Кеш болмай күн бұрыннан жабдық сайлап,

Қолыңа түсіре бер бірте-бірте.

Музыка.

Қасиетті Көкшетау – туған жерің,

Әнің – асыл, жырың – от, сөзің – керім.

Шаттанып ерек біткен өнеріне

Дейміз біз: «Асыл бабам – Ақан серім»

1-бастаушы:

Сәт туды бір дүбірлер туған далам,

Ол сенің - ұлы тойың, заңғар бабам.

Толғанда жүз елу жыл туғаныңа,

Халқың тұр еркіндік ап, есен-аман.

2-бастаушы:

Қалдырған өлмес мұра ұрпағына,

Сол халқың риза сенің аруағыңа.

Қалың ел –қазағыңды әнмен тербеп,

Өтіпсің бұл өмірден, о, дариға!

1-бастаушы:

Өтіпсің махаббатты жырлап дара,

Өтіпсің сұлуларға сыр ақтара.

Өтіпсің Құлагердей ат күйігіне,

«Құлагер» әніменен шыдап қана.

2-бастаушы:

Тербеліп Атыраудың әр алабы,

Осылай шығар елдің жақсы атағы.

Әз бабам, осы ел жұртың аман болса,

Бір емес, сан тойыңды тойлар әлі!

Кеш Ақан серінің «Көкшетау» әнімен аяқталады. Қазір үлкен ауылдың бұл шетіндегі қолы бос жас-желең де, шүйке есіп, ұршық иірген кексе қатын, кәрі кемпір де түгелімен ауылдың екінші жағына құлақ салады. Тегіс алаңдап, солай жүргілері де келеді. Олардың бәрін еліктіріп, аса қыздырған – жалғыз бір шырқаған асқақ үн; ол – ән. Ауыл үстінде шаңқай түсте, бұлтсыз көк аспанға шаншылып шырқаған өктем, әсем жалғыз үн.

Шеткі үйлердің барлық жаны бұл әншіні бұрын алыстан болса да естіп, дәндегендей.

Ән ұқпайтын кішкентай немересін арқалаған бір қарт шеше белі бүкшие түсіп, ән тыңдауға асыға басады.

Мүкіс тартқан кәрі құлағының үстіндегі кимешегін кейін жиырып қойып, басын жоғары көтере бере, құлағын төсей түседі. Жалтыр күннен ұялған жасты көзін сығырайтып, қарт жүзіне сансыз көп әжімін тереңдете, иреңдете жиып келеді.

- Уа, өркенің өссін, әншібегім! Біздің көңілімізді көтерсең, сенің көңіліңді құдай көтерсін!... – деп, тіссіз иегін шошаңдата сөйлейді.

Бұл ауылдың атақты әнші қонағы соңғы бірнеше күн ел қыдырып кетіп, кешелер мұнда қайтқан. Және ертең еліне қайтады, кетеді деген хабарды да ауылдың бар адамы естіген. Енді соңғы әндерді естіп қалуға ауылдың көп жаны бүгін әсіресе құмартатын.

Бірақ құмартқанмен, шеткі қоңыр үй, малшы, жалшылар үйлерінен сол әнді тыңдауға талпынған талай жан бара алмай, өкінішпен күйікте қалған.

Қорыта келгенде, Ақан серінің өнерінен оқушылар хабардар болуы мақсатында және ізгілікті ұстанымдарынан үлгі алуына мүмкіндік туғызу үшін Ақан серінің өнерін сахналандыруды жөн көрдік. Оқушылар Ақан серінің шығармашылығына өздерінің дүниетанымын білдіреді. Бұнда Ақан серінің барлық игі істері, өнеріндегі халқына сіңірген ізгілікті ұстанымдары оқушылардың аузынан, сахна төрінен айтылуы бүгінгі амалмен оқыту тұрғысында жүзеге асады.